Suv o`tlari.zamburug`lar va lishayniklar - Ботаника - Рефераты

Suv o`tlari.zamburug`lar va lishayniklar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

www.arxiv.uz R eja: 1. Suv o`tlarining tuzilishi 2. Suv o`tlarining yashash sharoiti 3. Suv o`tlarining klassifikatsiyasi 4. Suv o`tlarining ko`payishi 5. Suv o`tlarining kelib chiqishi 6. Suv o`tlarining ahamiyati 7. Zamburug`lar tuzilishi 8. Zamburug`larning oziqlanishi 9. Zamburug`lar klassifikatsiyasi 10. Zamburug`larning ko`payishi 11. Zamburug`larning kelib chiqishi 12. Zamburug`larning zarari va ahamiyati 13. Lishayniklarni tuzilishi va xillari 14. Lishayniklarni ko`payishi 15. Lishayniklarni ahamiyati

www.arxiv.uz Suv o`tlari (Vodorosli) Suv o`tlari morfologik jihatdan juda xilma - xil bo`lib, ular orasida mikroskopik bir hujayralilar bilan bir qatorda bir necha o`n metrga boradigan vakillari ham bor. Suvo`tlar tana holatida yashaydigan o`simliklar, ularda ildiz, poya, barg bo`lmaydi. Biroq ba`zi vakillarning tanasi - tallomi birmuncha murakkab tuzilgan bo`lib, tanasi ayrim qismlarga ajralgan. Suvo`tlarning hujayrasi tashqi tomondan qattiq devor bilan qoplangan. Hujayra sitoplaz-masi devor atrofida joylashgan bo`lib hujayrani to`ldirib turadi. Hujayrada bitta yoki bir nechta mayda vakuolalar mavjud. Yadroning soni ham bir yoki bir nechta bo`lishi mumkin. Hujayradagi xromatoforlarda pigmentlar saqlanadi. Xromatoforning shakllari turli - tuman: plastinkali, spiral, lentasimon, to`rsimon, yulduzsimon. Suv o`tlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda, zax yerlarda yashaydi. Ularning ko`p miqdorni tashkil etuvchi mikroskopik to`dasi erkin suzib, fitoplankton hosil qiladi. Suvda yashaydigan 3 guruhga bo`linadi. 1.Suv ostida yashovchilar - BENTOS 2.Suv ichida yashovchilar - PLANKTON 3.Suv yuzida yashovchilar - POVERXNOSTNЫY Plaktonning chuqurligi 300 m gacha bo`lishi mumkin. Suv havzasining 300 metrdan chuqqurroq joyida yashovchi suv o`tlari bentos deyiladi. Ayrim suvo`tlari juda past haroratda ham hayot kechirish qobiliyatini yo`qotmaydi. Xatto qutbda, tog` cho`qqilaridagi qorlarda ham yashaydi. Qor xlomidomonadasi qorni qizil, sariq, yashil, qo`ng`ir ranglarga bo`yashi mumkin. Xlorellaning ayrim vakillari ham havoda yashay oladi. Suv o`tlar hujayrasida yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti bo`lganligi sababli ovqatlanish jihatidan avtotrof organizm hisoblanadi. Hayot kechirish uchun zarur bo`lgan. Oziq moddani o`zlariga o`zi tayyorlaydi, ya`ni hujayrasida fotosintez protsessi bo`ladi. Ba`zi bir ko`k-yashil suv o`tlari tayyor organik modda xisobiga ham yashaydi, ya`ni ular saprofit xolatda yashaydi. Ko`k - yashil suv o`tlarining xromotoforida xlorofilldan tashqari ko`k rang beruvchi fikotsian pigment

www.arxiv.uz uchraydi. Yashil suvo`tlarida faqat yashil rang beruvchi xlorofil pigmenti uchraydi. Diatom suv o`tlarida xlorofildan tashqari sariq rang beruvchi diatomin pigmenti bo`ladi. Qo`ng`ir rangli suv o`tlarining xromotaforida xlorofilldan tashqari qo`ng`ir rang beruvchi fukoksantin pigmenti uchraydi. Qizil suv o`tlarida xlorofildan tashqari qizil rang beruvchi fikoeritrin pigmenti bo`ladi. Suv o`tlarining xujayrasida oziqli modda sifatida kraxmal, yog`,oqsil xamda xayvonlarga xos bo`lgan kraxmal-glikogen uchraydi. Glikogen yod ta`sirida qo`ng`ir rangga bo`yaladi. Xozirgi kunda yer yuzida 75000 xil suv o`tlari bo`lib, bularning hammasi 5 ta tipga bo`linadi: 1.Ko`k-yashil suv o`tlari (sine-zelennыye vodrosli) 2.Yashil suv o`tlari (Zelyonыye vodrosli) 3.Sariq suv o`tlari (Jyoltыye vodrosli) 4.Qo`ng`ir suv o`tlari (Burыye vodrosli) 5.Qizil suv o`tlari (Krasnыye vodorosli) Suv o`tlari 3 xil yo`lda ko`payadi: 1.Vegetativ ko`payish 2.Jinssiz ko`payish 3.Jinsli ko`payish Vegetativ ko`payishda xujayra kariokinez yo`lda bo`linib ko`payadi. Shuningdek xujayrada zoosporalar xosil bo`ladi. Zoosporalarning xipchinlari bor. Xipchinlar yordamida suvda xarakatlanib yuradi. Xar bir xujayradan 4,8,16 dan 64 tagacha 300 spora yetilishi mumkin. Zoosporalar suvda bir necha sek yoki minut suzib yurgach to`xtaydi. Xipchinlarni tashlab, o`sib rivojlanadi. Jinssiz ko`payish zoospora yoki spora yordamida bo`ladi. Mas:ko`k-yashil suv o`tlari, qizil suv o`tlarning jinssiz ko`payishi sporalar yordamida bo`ladi. Yashil suv o`tlarining jinssiz ko`payishi esa zoosporalar yordamida bo`ladi. Xara. A-Umumiy ko`rinishi, Б-Tana bo`lakchasi: 1-rizoid, 2-tugunak, 3-yonga tarmoqlanish, 4-markaziy hujayra, 5-tashqi hujayra, bir hujayrali tarmoqlanish, 7-

www.arxiv.uz oogoniya, 8-tuxum hujayra, 9-tojcha,10-anteridia, 11-qalqon, 12-dastacha, 13spermagon ipi, spermatazoid. Jinssiz ko`payishdagi zoospora va sporalar xujayralarning reduksion bo`linishi natijasida vujudga keladi. Jinsiy ko`payishda 3 xil tipi bor. 1.Izogamiya 2.Geterogamiya 3.Oogamiya Izogamiya tipda ko`payishda 2 ta morfologik jixatdan o`xshash, fizologik jixatidan bir-biriga o`xshash bo`lmagan GAMETA lar qo`shilib ko`payadi. GAMETA-jinsli xujayradir. Geterogamiya tipda ko`payishda morfologik va fiziologik jixatidan har xil bo`lgan gametalar qo`shilib ko`payadi. Bu gametalarning 1 tasi katta, sust xarakatchan bo`lib, buni Makrogameta deyiladi. 2-xili kichik, tez xarakatchan bo`lib, buni Mikrogameta deyiladi. Mikrogameta otalik gameta, makrogameta onalik gameta hisoblanadi. Oogamiya tipda ko`payishda otalik va onalik jinsiy organlari paydo bo`ladi. Otalik jinsiy organini Anteridiya, onalik jinsiy organini oogamiya deyiladi. Anteridiyada spermatozoidlar yetishadi. Oogamiyada esa tuxum xujayra rivojlanadi. Anteridiya spermatozoidlarni suvga ishlab chiqaradi. Oogamiya ham tuxum xujayralarini suvga ishlab chiqaradi. Spermatozoidlar suvdagi tuxum xujayralar bilan qo`shiladi. Otalangan tuxum xujayrani Oospora deyiladi. Suv o`tlarining ko`payishini Senkovskiy, Meyyer, Kursanov va boshqalar tekshirganlar. Suv o`tlarining ahamiyati Suv o`tlari suvning xavosini SO2 dan tozalab,O2 bilan boyitib turadi. Suv o`tlari suvda yashovchi xayvonlar ularni ovqat hisoblanadi. Suv o`tlarining ba`zi turlari odamlar tomonidan ham iste`mol qilinadi. Mas: Laminariya - Laminaria. Dengiz karami nomi bilan mashxurdir. Laminariyaning bargiga o`xshash qismi 50 m.gacha boradi. Shu qismi ovqatga ishlatiladi. Laminariyada oqsil, yog` va

www.arxiv.uz uglevodlar bor. Suv o`tlari vitaminlarga ham boy bo`ladi. Yaponiya, Xitoy va boshqa mamlakatlarda suv o`tlari bilan yer o`g`itlanadi. Chunki uning tarkibida N, Vr, S, va boshqa birikmalar bo`ladi. Qizil suv o`tlaridan "agar-agar" degan modda olinadi. Bu moddani mikrobiologiya praktikasida bakteriyalarni rivojlantirishda va o`stirishda ishlatiladi. Oziq-ovqat sanoatida esa, marmelad tayyorlashda ishlatiladi. Ba`zi qo`ng`ir suv o`tlaridan sifatli yelim olinadi. Qo`ng`ir suvo`tlar. 1-lessoniya, Б-barmoqsimon laminariya, B-shirin laminariya, Г-makrosista. Suv o`tlaridan olingan Algin preparati yengil ich yumshatuvchi ta`siriga ega(Alginat natriy). Sariq suv o`tlarini qoldiqlarini "trepel" deb ataladi. Bu modda dinamit tayyorlashda va binokorlikda toshlarni pardozlashda ishlatiladi. Shuning uchun uzoq vaqt chirimaydi. Ko`k-yashil suv o`tlarining ba`zi turlari: ANAVAYENA va Stratanastoc boshqalar havodagi N2 ni yutish xususiyatiga ega. Ular xavodagi N2 ni yutib, yerni N li birikma bilan boyitadi. Ko`k-yashil suv o`tlari, yashil suv o`tlari, sariq suv o`tlari dengizlarda organik cho`kmalar xosil qiladi. Bu organik cho`kmalarni SAPROPEL deyiladi. Sapropel oziq modda va o`g`it sifatida katta ahamiyatga egadir. Suv o`tlarining ba`zi birlaridan XLORELLA deb atalgan antibiotik dori olinadi. Xlorella oshqozon kasali, singa, buqoq, gipertoniya kasaliklariga davo. Sporaning xipchini bo`lmaydi, xarakatsiz, zoosporaniki xarakatchan bo`ladi. ZAMBURUFLAR-Fungi Zamburug`lar yer yuzida juda ko`p tarqalgan o`simlik bo`lib hozirgi kunda 70.000 xil turi ma`lum. Zamburug`lar asosan quruqlikda, ba`zilari esa suvda yashaydi. Zamburug`lar oziqlanishi jixatidan geterotrof organizmdir. Geteratrof oziqlanish o`z galida 2 ga bo`linadi. 1.Parazit xolda ovqatlanish 2.Saprofit xolda ovqatlanish Parazit xolda ovqatlanish tirik oganizm xisobiga, saprofit xolda oziqlanish o`lik organizm xisobiga bo`ladi. Zamburug`larda xlorofil donachasi bo`lmaydi. Shuning uchun ham o`zlariga o`zi ovqat tayyorlay olmaydi. Zamburug`larning

www.arxiv.uz tanasi GIF deb ataladi. Giflar bir xujayrali yoki ko`p xujayrali tarmoqlashgan yoki tarmoqlanmagan bo`ladi. Giflarning eni 1-15 mm,bo`yi esa bir necha metrgacha bo`lishi mumkin. Giflar asosan monopodial, qisman simpodial o`sadi. Giflarning xujayra po`sti xitin moddasidan tuzilgan. Xujayralari 1 ta yadroli yoki ko`p yadroli bo`ladi. Xujayrada oziqli modda sifatida glikogen va yog` tomchilari to`planadi. Giflarning yig`indisi mitselliy deb yuritiladi. Zamburug`larning tanasi yoki mitseliyasi ochiq yoki yopiq yerda taraqqiy etadi. Ochiq yerda taraqqiy etsa, ekzogen, yopiq joylarda taraqqiy etsa endogen deyiladi. Zamburug`larda qoplovchi, o`tkazuvchi to`qimalari bo`lmaydi. Ularda faqat chiqaruvchi to`qima, ba`zilarida sutli naylar bo`ladi. Chiqaruvchi to`qimada oshlovchi modda-dubil, hamda smolaga o`xshash modda chiqarilib turadi. Sutli naylarida zaharli modda- alkaloidlar va boshqa moddalarni uchratish mumkin. Zamburug`lar 1 yillik, 2 yillik, hamda ko`p yillik bo`ladi. Zamburug`larning ko`pchiligi 2 yillikdir. Zamburug`lar 3 xil yo`lda ko`payadi: 1.VEGETATIV 2.JINSSIZ 3.JINSLI Vegetativ ko`payishi Oidio kurtaklanib va Xlamdosporalar yordamida bo`ladi. Ba`zi bir zamburug`larda vegetativ ko`payishda kurtaklanib ko`payadi. Bunga achitqi zamburug`ini misol qilish mumkin. Jinssiz ko`payish sporalar yoki zoosporalar yordamida bo`ladi. Suvda yashaydigan zamburug`lar zoospora tuzib ko`paya-di. Quruqlikda yashaydiganlari esa, spora xosil qilib ko`payadi. Sporalari nixoyatda mayda,quruq va ko`p miqdorida tayyorlanadi. Mas: SHAMPINION deb atalgan zamburug` 2 sutkada 2 mlrd. spora hosil qiladi. Yong`oqning tanasida uchraydigan Pukok parazit zamburug`ida 1 yilda 10 mlrd spora tayyorlanadi. Jinsli urchishi 2 xil usulda bo`ladi: a) Oogamiya b) Konyugatsiya

www.arxiv.uz Yuqori murakkab tuzilgan zamburug`larning jinsiy urchishi bir oz soddalashgan bo`ladi. Ularda fiziologik jixatidan har xil bo`lgan 2 ta (xujayra) sporalar qo`shilib ko`payadi. Bu sporalarni bipolyar sporalar,ya`ni 2 qutbli sporalar deyiladi. Bittasi "---", 2-si "+" qutbli bo`ladi. Zamburug`-lari tipi 5 sinfga bo`linadi. 1.Qadimgi zamburug`lar- Archimycetes 2.Suv o`tlariga o`xshash zamburug`lar- Phycomycetes 3.Xaltachali zamburug`lar- Ascomycetes 4.Murakkab bazidial zamburug`lar- Basidiomycetes 5.Aniqlanmagan zamburug`lar- Fungi imperfect. Zamburug`larni ba`zi birlari mas: qo`ziqorinlar oqsil va N li moddalarga boy bo`ladi. Shuning uchun odamlar tomonidan ular iste`mol qilinadi: Shamshinon, Smorchok, Djodevik, Belыy grib va boshqalar. Zamburug`lar qishloq xo`jaligida ham ahamiyatga ega. O`simliklar ildizida miko-rizalar bo`ladi. Grekcha: miks- ildiz, ridza-zamb. Zamburug`lar ildizning tashqi tomonida joylashgan bo`lsa ektotrof, il-dizining ichki organlarida joylashgan bo`lsa, endotrof mikoriza deyiladi. Mikorizalarning ahamiyatini 1881 yil-da rus olimi Kamenskiy aniqlagan. Mikorizalar o`simlik-lar ildizini vitaminlar bilan, mas: V1 bilan ta`minlab turadi. V1 vitamin o`simlik ildizining o`sishiga yordam beradi. Mikorizalar erimaydigan moddalarni eriydigan xolga keltiradi. Ularning ba`zi birlari xavodagi erkin N ni yutish xususiyatiga ega. Shu bilan o`simlikni azot bilan ta`minlab, yerni N bilan boyitadi. Zamburug`larning sanoatda ahamiyati kattadir. Mas: achitqi zamburug`i Sacsharomycetes glukozani etil spirtiga aylantiriladi. Zamburug`larning meditsinada ham ahamiyati kattadir. Mas: shoxkuya (qora mug`) Claviceps purpurea - Sporыnya. Shoxkuya-Claviceps purpurea Tulasne. 1-javdar boshog`idagi sklerotsiylar, 2-sklerotsiy, 3-meva tanachali sklerotsiy, 4-meva tanachaning boshchasi, 5-xaltachali periteriy.

www.arxiv.uz Bu zamburug` parazit xolatda g`alladon o`simliklarida uchraydi. Xaltachali zamburug`ga kiradi. Tarkibida ergotin gruppasiga kiradigan bir qancha alkaloidlar bor. Bu zamburug`dan tayyorlangan ekstrat gnikologiya praktikasida qon to`xtashda ishlatiladi. Shoxkuya alkaloid mushaklarni qisqartirish xususiyatiga ega. 1942 yili Rus olimi Yermolyeva Penicillium deb atagan xaltachali zamburug`dan pensillin oladi. 1938 yili rus olimi Krasilnikov xali yaxshi aniqlanmagan zamburug`lardan Actinomycetes dan stretomitsin oldi. Zamburug`lardan bo`yoq moddasi olinadi. Mas:Pukok zamburug`idan. Zamburug`ning ahamiyati bilan birga ularning zarari ham bor. Parazit zamburuhlar qishloq xo`jaligida juda katta zarar keltiradi.Mas:Bazidial zamburug`lar sinfiga kiruvchi qora kuya zamburug` (Golovnya) Ustilago hamda zang zamburug`i (rjavchina) Puccinia 1932 y qishloq xo`jaligida 300 mln so`mlik zarar yetkazgan. Bu zamburug`lardan qutilish yo`li qora kuya va zang zamburug`lariga chidamli o`simlik navlarini yetkazish, ekin ekiladigan dalalarni begona o`tlardan tozalash, urug`ini dorilab ekish va x.k. LISHAYNIKLAR-Lichenes Lishayniklar 2 xil o`simlikning birga yashashidan xosil bo`lgan organizmdir. Lishayniklarda suv o`ti hamda zamburug` bor. Lishayniklarda bo`lgan suv o`ti va zamburug` bir-biri bilan simbioz xolatda yashaydi. Simbioz bu bir-biriga xamkorlik va qarama-qarshi kurashdir. Zamburug`-lardan asosan xaltachali zamburug`lar, ba`zan bazidial zamburug`lar, suv o`tlaridan ko`k-yashil yoki yashil suv o`tlari ishtrok etadi. Lishaynikni tashkil etgan bu 2 organizm bir biridan foydalanib, qisman bir-biriga zarar yetkazib, yashashni davom ettiradi. Zamburug`lar suv o`tiga suv va mineral moddalarni beradi, suv o`tidan esa organik moddalarni oladi. Suv o`tining xujayrasida yashil rang beruvchi pigment bo`lmagani uchun, fotosintez bo`lib, organik modda tayyorlanadi. 1867 yil rus olimlari Fomitsen va Baronetskiylar lishayniklarning tanasidan suv o`tlarini ajratib olgan. Erkinlikka chiqqan suv o`tlari kuchli taraqqiy etib, zoosporalar ko`paya boshlagan. Suv o`tlaridan ajrab qolgan zamburug`lar esa normal taraqqiy eta olmagan. Fomitsin va Baronetskiylar suv o`tlari zamburuqqa

www.arxiv.uz tushgan asir degan xulosaga kelgan. Bu 2 xil o`simlikni bir-biri bilan qo`shilib yashashdan nixoyat darajada sovuqqa va issiqga chidamli organizm kelib chiqqan. Lishayniklar, suv o`tlari yoki zamburug`lar yashay olmaydigan joylarda o`sadi va taraqqiy etadi. Mas: toshlarning ustida, daraxtlarning po`stlog`ida, cho`llarda va boshqa yerlarda. Lishayniklar tashqi ko`rinishi jixatidan 3 ta gruppaga bo`linadi: 1.Ko`pikka o`xshash bo`lgan lishayniklar (Nakipniye yoki korkoviye) 2.Bargga o`xshash lishayniklar (Listoviye) 3.Shoxlanib o`sadigan lishayniklar (Kustistiye) А-yopishqoq lishaynik, Б-bargsimon lishaynik, В,Г,Д-butasimon lishaynik, E-lishaynikning ichki tuzilishi, Ж-sorediya. Ko`pikka va bargga o`xshash lishayniklar toshga, daraxtlarning po`stlog`iga yoki biror narsaga yopishgan xolda gorizontal o`sadi. Shoxlanib o`sadigan lishaynik esa, vertikal o`sadi. Lishayniklarning anatomiyasi ham 2 xil tipda bo`ladi. Lishayniklar tanasining tashqi tomonini zamburug` giflari o`rab olgan. Ichki tomonida suv o`ti xujayralari joylashgan bo`ladi: Lishayniklarning tanasining ma`lum bir joyida suv o`ti xujayralari bo`lsa, suv o`ti qavatini gonidiya qabat deyiladi. Lishaynikning o`zini geteromer deyiladi. Lishaynikda suv o`t xujayralari tarqoq xolda joylashgan bo`lsa, gomeomer deyiladi. Lishayniklar 3 xil yo`lda ko`payadi: a) VEGETATIV b) JINSSIZ v) JINSLI Vegetaiv ko`payishda tanasi bo`linib ko`payadi yoki tanasida o`simtalar xosil bo`ladi. Sordiya - bu koptoksimon (tugunsi-mon) bo`lib suv o`tlarini zamburug`lar o`rab oladi. (1 ta yoki 2 ta suv o`tlarini).Sordiya yetilgandan keyin lishaynikni tanasi bosim ta`sirida yoriladi va sordiya shamol yordamida uchib ketadi va qulay sharoitda nam yerda o`sib, ko`payadi. Izidiya-lishaynik tanasida yonidan o`sib chiqan o`simlik bo`lib, shuni yordamida uzilib qulay yerga tushib ko`payadi.

www.arxiv.uz Jinssiz ko`payish sporalar yordamida bo`ladi. Zamburug` bilan suv o`ti birgalikda sordiya yoki izidiya hosil qilib ko`payishi mumkin. Sordiya suv o`ti xujayrasi bilan zamburug` giflari. Suv o`ti qaysi suv o`tidan tashkil topgan bo`lsa, shu bo`yicha ko`payadi. Zamburug`lar ham shunday. Ikkalasi ham o`z xolicha ko`payadi. Lishayniklarning ba`zi birlari odamlar tomonidan ovqatga ishlatiladi. Mas: Islandiya li-shaynigi. Ba`zi lishayniklardan lakmus bo`yoq olinadi. Tundrada o`suvchi lishaynik bug`ular uchun ovqat. Lishayniklar juda sekin o`sadi. Mas: Tundrada o`suvchi lishayniklar 1 yilda 3,5 sm o`sishi mumkin. Ba`zi bir lishayniklardan efir moyi olinadi. Ba`zi bir lishayniklar zaharli bo`lgani uchun ovchilar bo`rilarni zaharlash uchun ishlatadilar.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. V.A.Burыgin.F.X.Jongurazov., J.K..Saidov., G.D.Mustaqimov Botanika va o`simliklar fiziologiyasi.T, "O`qituvchi", 1972 yil. 2. L.I.Kursanov.,N.A.Komarnitskiy, K.I.Meyyer,Razdorskiy,A.A.Uranov Botanika I,II tom.T. «O`qituvchi» 1963-72y. 3. F.Kamilova.,Jongurazov.,Botanikadan amaliy mashg`ulotlar.T. "Mehnat", 1986 yil. 4. I.Xamdamov., I.Shukurullayev., Ye.Tarasova., Yu.Qurbonov., A.Umirzoqov. Botanika, asoslari.T., Mehnat 1990 yil. 5. V.G.Xrjanovskiy. Kurs obshey botaniki. Chast I,II.M. "Vыsshaya shkola "1982 god. 6. G.P.Yakovlev.,V.A.Chelombыtko.Botanika.M.Iz-vo "Vыsshaya shkola" 1990 god. 7. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova.Botanika.T."O`qituvchi. 1995 yil. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Bakteriya, zamburug`lar, lishayniklar

Zamburug`lar, lishayniklar va ularning klassifikatsiyasi

O`simliklarda suv balansi

Xaltali zamburug`lar

Yog`lar va yog`simon birikmalar, ya`ni lipoidlar