Sitologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullari - Ботаника - Рефераты

Sitologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38 KB

Sitologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullari Reja: 1.Mikroskopik tadqiqot usullari. 2.Sitokimyoviy tadqiqot usullari. 3.Radioavtografiya usuli. 4.Tirik hujayralarni o‘stirish usuli.

Sitologiyada qo‘llaniladigan tadqiqot usullari bir necha xil bo‘lib,zamonaviy tadqiqot usullari tirik va fiksasiya qilingan tuzilmalarni o‘rganishga imkon beradi. Klassik tadqiqot usuli kesmalarni fiksasiya qilingan va bo‘yalgan preparatlar hisoblanadi. Bu preparatlarni o‘rganishning asosiy usuli, uni mikroskop ostida ko‘rishdir. Preparatlar juda yupqa va yorug‘lik o‘tkazadigan bo‘lishi kerak. Preparatlar ko‘pincha yorug‘lik mikroskopi ostida ko‘riladi.Elektron mikroskop eng murakkab molekulyar qismlarni o‘rganishga imkon beradi. Biologiya labaratoriyalarida aksari yorug‘lik mikroskopidan foydalaniladi.Bu mikroskopning o‘ndan ortiq turlari bor. Ular yo tabiiy yorug‘lik bilan ishlaydi.Yorug‘lik spektrining ko‘zga ko‘rinadigan qismining eng minimal to‘lqin uzunligi o‘rtacha 0,4 mkm. Bu ko‘rsatkich 0,2 mkm bo‘lganda obektning kattaligi 2500 marta ortadi. Xozirgi vaqtda gistologik va sitologik preparatlarni mikroskopda ko‘rishning 15 dan ortiq usuli mavjud. Quyida ularning eng asosiylari ustida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Qorong‘i maydonli mikroskopda ko‘rish. Bu mikroskopning tuzilishi va unda preparatlarni ko‘rish prinsipi yorug‘ maydonli mikroskopdagi bilan deyarli bir xil bo‘lib, u tirik hujayra va to‘qima tuzilmalarini o‘rganishga mo‘ljallangan. Unda hujayrani qorong‘i maydonda ko‘rish maxsus kondensor yordamida amalga oshiriladi, ya’ni yorug‘lik nuri kondensor orqali obektga qiyalatib tushiriladi. Bunda obekt (preparat) yorishib, maydon qorong‘iligacha qoladi. Tirik hujayra tarkibidagi tuzilmalar yaxshi ko‘rinishi uchun obektga tushayotgan yorug‘lik nuri har xil optik qalinlikda bo‘lishi shart. Mazkur mikroskopda bo‘yalgan yoki bo‘yalmagan tirik hujayralarni, bakteriya va strukturalarni tadqiq etish ancha qulay. Fazali kontras mikroskopda ko‘rish. Bo‘yalmagan tirik hujayralar, odatda yorug‘lik nurini tutib qolmasdan, o‘zidan o‘tkazib yuboradi. Shuning uchun ular mikroskopda ko‘rinmaydi yoki anglab bo‘lmas darajada ko‘rinadi. Ularni ko‘rish uchun tegishli bo‘yoqlar bilan bo‘yashga to‘g‘ri keladi. Fazali kontrast

mikroskopiya usuli o‘rganilayotgan bo‘yalmagan tizilmalarning bizga zarur bo‘lgan kontrastligini ta’minlaydi. Kontrastlikni, odatda, obektivdagi fazali plastinka deb ataladigan kondensorga o‘rnatilgan maxsus xalqa-diafragma hosil qiladi Obektni qancha yaxshi ko‘rish nurning qancha sinishiga bog‘liq, yorug‘lik nuri obektdan qancha tez o‘tsa, uning yoritilishi, demak, kontrastligi shuncha ortadi, binobarin, hujayra tuzilmalari ham shunga yarasha yaxshi ko‘rinadi. Interferension mikroskopda ko‘rish. Mazkur mikroskopda ko‘rish usuli fazali kontrast mikroskopda ko‘rishga o‘xshasada, unga nisbatan ko‘proq imkoniyatga ega. Masalan, uning yordamida bo‘yalmagan tirik hujayralarning aniq tasvirini va ularning qurug‘ vaznini (massasini) aniqlash mumkin. Bundan tashqari, bu usul yordamida hujayralarning qalinligini, tarkibidagi qurug‘ moddalarning zichligini, shuningdek suv, nekulein kislotalar (NK), oqsil va fermentlarning miqdorini bilish mumkin. Interferension usulida bo‘yalgan preparatlarning yadrosi, odatda, qizilga, sitoplazmasi esa zangori rangga bo‘yaladi. Lyuminessent (yoki flyuoresent) mikroskopda ko‘rish. Lyuminessensiyada qator moddalarning atomlari (molekulalari) qisqa to‘lqinli nurlanish yutar ekan, u qo‘zg‘algan xolatga keladi. Ularning qo‘zg‘algan holatdan normal holatga o‘tishi esa yorug‘likni katta to‘lqin uzunligida tarqatib yuborish xisobiga bo‘ladi. Binobarin, preparat unga nur ta’sir qilish vaqtida hosil bo‘lgan energiya xisobiga nurlanadi, ya’ni flyuoressensiyalanadi. Binafsha nurlar yoki to‘lqin uzunligi 0,27- 0,4 mkm li spektrning ko‘k qismi yorug‘lik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Energiya obektga turli yo‘llar orqali va turlicha ta’sir qilish mumkin. Shunga ko‘ra, bir necha xilga bo‘linadi: fotolyuminessensiya shular jumlasidandir. Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko‘rish. Bu mikroskop linzalari kvarsdan yasalgan bo‘lib, u faqat ultrabinafsha nurlarini o‘tkazadi. Bu mikroskopda kvarsdan yasalgan buyum oynasi va yopqich oynalar ishlatiladi. Ultrabinafsha nurli mikroskopda ko‘rish hujayrani chuqurroq o‘rganishga imkon beradi. Polyarizasion mikroskopda ko‘rish. Bu usul hujayra va to‘qimalarning anizatrop yoki ikki xil nur sindiruvchi tuzilmalarini o‘rganish uchun ishlatiladi. Bu mikroskop bilan tuzilmalardagi molekulalarning joylanishini o‘rganish mumkin.

Bu mikroskop hujayra bo‘linishi, xromosomalar va organoidlar tuzilinishini o‘rganishda ham qo‘l keladi. Elektron mikroskopda ko‘rish . Sitologik preparatlarni elektron mikroskopda o‘rganish hozirgi vaqtda keng tarqalgan usul bo‘lib, uning yordamida hujayralarning nozik tuzilmalari, organoid va hujayra kiritmalarning tuzilishi hamda ularda sodir bo‘ladigan nozik o‘zgarishlar kuzatiladi. Elektron mikroskop 1000000 marta va undan ham ortiq kattalashtiradi: Chunki elektron mikroskopda yorug‘lik mikroskop kabi uzun to‘lqinli nurdan emas, balki qisqa to‘lqinli elektronlar nuridan foydalaniladi. Binobarin kuzatmoqchi bo‘lgan obekt tasviri elektron nuri yordamida ko‘rsatilsa, bunday pribor elektron mikroskop deyiladi. Demak qisqacha ta’riflaydigan bo‘lsak, elektron mikroskopda ko‘rish bu-obekt orqali o‘tkazilgan elektronlar tutamani elektromagnitli linzalar bilan fokuslash orqali preparat tasvirini olib o‘rganishdir.Oddiy mikroskopda hayvonlar to‘qimasining mikroskopik tuzilishini o‘rganish uchun kesmalarning (preparatlarning) qalinligi taxminan 3-5 mikron (mk) bo‘lishi kerak. Bundan qalin bo‘lsa, hujayralar qavati ortib ketib, obektning tasviri aniq ko‘rinmaydi, ularni ko‘rish yana qiyinlashadi. Elektron mikroskopning afzalligi shundaki, to‘qimalardan olinadigan kesma ancha yupqa (0,02mk) bo‘ladi. Albatta, bunday kesmalar, odatda, ultramikrotomdan foydalanib tayyorlanadi. Buning uchun esa mikrotom stolga qimirlamaydigan qilib o‘rnatiladi, pichoqlari alohida shishadan yasaladi. Kesmaning qalinligini metall sterjenning kengayishi ta’minlaydi. Oddiy mikroskopda obektning qalinligi, ya’ni hujayra yoki yadrolarning yirik-maydaligi, ularning diametri “mikron” o‘lchansa, elektron mikroskopda “nanometr” bilan aksari hollarda esa “angstrem” (A) bilan o‘lchanadi. Xozirgi vaqtda elektron mikroskopining yangi-yangi turlari yaratilmoqda. Masalan, hajmiy (rastalovchi) elektron mikroskop shular jumlasidandir. Uning yordamida preparatlarning hajmiy tuzilishi o‘rganiladi. Sitokimyoviy tadqiqot usullari. Yuqorida aytib o‘tilgandek, hozirgi mikroskoplar yordamida tirik yoki fiksasiya qilingan obektlarning nozik morfologik tuzilmalari har tomonlama o‘rganilsa ham, ammo ularning sifat va

miqdoriy tarkibi to‘la ochilmay qolaveradi. Buni, odatda, alohida sitokimyoviy tadqiqot usullari yordamida o‘rganiladi. Sifatiy sitokimyoviy usullar. Bu usullar sitologik va kimyoviy tekshirish usullarini birga qo‘llash natijasida kelib chiqqan. Binobarin, sifatiy sitokimyoviy tekshirish usullari obekt (preparat)lar strukturasidagi kimyoviy reaksiyalardan foydalanishga asoslangan. Demak, ular yordamida organ, to‘qima va hujayralarning kimyoviy tuzilishi, ularda boradigan kimyoviy jarayonlar o‘rganiladi. Ular yordamida hujayralarda sodir bo‘lib turadigan moddalarning almashinuv jarayonlari haqida aniq tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Masalan, hozir sitokimyoviy usullar qo‘llab, hujayralar tarkibidagi aminokislotalar, oqsillar, nuklein kislotalar, uglevodlar va lipidlar hamda fermentlar aktivligini aniqlash mumkin. Bularni aniqlash odatda, kimyoviy reaktiv moddalar bilan to‘qima hamda hujayra strukturasi tarkibiga kiradigan substrat moddalar o‘rtasidagi reaksiyalarning spesifligiga va shuningdek, kimyoviy reaksiya mahsulotlarning bo‘yalgan cho‘kma ko‘rinishida ajralib chiqishga asoslanadi. Masalan gallosianin ribonuklein kislota (RNK) ni ko‘k binafsha ranga bo‘yaydi va xokazo. Miqdoriy sitokimyoviy usullar. Sitologik usullar uzluksiz takomillashib, murakkablashib bormoqda. Endilikda shunday sitokimyoviy tekshirish usullari yaratildiki, ular yordamida faqat hujayralar takibidagi moddalar, ya’ni elementlarning sifatini emas, balki ularning miqdorini aniqlash mumkin. Bunday usullar Sitologiyada miqdoriy sitokimyoviy tadqiqot usullari deb nom oldi. Ular yordamida, odatda, muayyan to‘qima va hujayralar strukrasi aniqlanadi. Bunday usullarga sitospektrofotmetriya, sitospektro-flyuorimetriya, interferometriya kabilarni kiritish mumkin. Radioavtografiya usuli. Bu usul yangi zamonaviy usul bo‘lib uning yordamida hujayra va to‘qimalardagi moddalar almashinuvi o‘rganiladi. Buning uchun hayvon organizmiga ovqat hazm qilish sistemasi orqali yoki ineksiyasi yo‘li bilan har xil radioktiv elementlar yoki nishonlangan birikmalar yuboriladi. Radioktiv fosfor R, uglerod S, oltingurgut S, vodorod N yoki har xil izotop, chunonchi, radioktiv izotop kabilar shular jumlasidandir. Mazkur moddalardan

birortasi eksperemintal hayvon organizmga u yoki bu yo‘l bilan kiritilgach, har xil muddatlarda topilgan organlardan bo‘lakchalar olib, ulardan sitologik preparatlar tayyorlanadi. Preparat tayorlash odatdagi sitologik preparatlar tayorlash usuli bilan deyarli bir xil. Lekin farqi bunda mikrotom yordamida olingan kesmalar alohida foto emulsiyaga solib quyiladi (bu ishlar albatta, qorong‘i joyda bajariladi). Bu vaqtda radioktiv moddalar nuri hujayralarga fotoemulsiya orqali o‘tib, kumush bromid donachalarni sensibilizasiya qiladi. Xar xil muddatlardan so‘ng shu qorong‘i joyda ularni xuddi fotografiya qog‘ozlarini tayyorlagandek qilib “proyavitel” va boshqa eritmalarga solib ishlov beriladi. Shunda to‘qimaning radioktiv to‘plangan joyida kumush donachalari ko‘plab yig‘ilib qoladi. Binobarin, ana shu kumush moddalarning yig‘ilgan miqdoriga qarab, organdagi moddalar almashinuvi tez yoki sekin borayotgani haqida fikr bildirish mumkin. Masalan, hayvonning qalqonsimon beziga radioktiv izotop yuborib uni mazkur organ qanday qabul qilishiga qarab, bezning funksiyasi ortganligi yoki susayganligini aniqlash mumkin. Sentrafugalash usuli. Bu usul bilan Xujayraning turli tarkibiy qismilari (yadro, mitoxondriya) ajratib olinadi. Supersenttrafuga minutiga 20 000-40 000 marta, ultrasentrafuga esa minutiga 100 000-150 000 marta aylantiradi. Mikroxirurgiya usuli. Bu tirik hujayrada maxsus asbob -mikromonipulyator yordamida nozik operatsiyalar o‘tkazish usulidir. Bu usul bilan hujayralar yadrosini ajratish, yadro qobig‘ini yirtish yoki bo‘linayotgan hujayra xromosomalarni ajratish mumkin. Mikro asboblar asosan shishadan yasaladi. Bu usul yordamida hujayra tuzilmalarning fizik hususiyatlarini, hujayra yadrosini va organoidlarning xossalarini, xolatini o‘rganish mumkin. Bundan tashqari bu usul yordamida hujayra yadrosini biridan ikkinchisiga o‘tkazib yadroning irsiy belgilarini avloddan-avlodga o‘tishi o‘rganiladi. Tirik hujayralarni o‘stirish usuli. Xujayralarni organizmdan tashqarida (in vitro) va organizmda (in viva) o‘stirish mumkin. Xujayralar organizmdan tashqarida o‘stirilganda maxsus muhit tayorlanadi va bu oziq muhitda hujayra xarakatlanish, bo‘linish va differsiyalanish qobiliyatini

saqlab turadi. stiriladigan hujayralar ozi q muhitga solingandan keyin termostatda, 38-390 S haroratda saqlanadi. Bu hujayralar har 3-4 kundan keyin yangi oziq muhitga o‘tkazilib turiladi. Xujayralarni hayvonlarning hayoti davrida yoki vital (viva-xayot) bo‘yash mumkin. Buninng uchun litiy, karmin, tripan sinkasi kabi moddalarni hayvon qoniga, teri ostiga yoki biror tana bo‘shlig‘iga yuborib, ma’lum vaqtdan keyin hayvon o‘ldirib, to‘qima va hujayralari mikroskop ostida o‘rganiladi. Tirik Xujayraning faoliyati, uning tuzilishi mikrosyomka ya’ni mikroskop ostida fotosuratga, bundan tashqari fotosyomka va kinoga olinadi. Umuman hujayra ana shu zamonaviy usullar bilan o‘rganiladi. Xujayrani fiksasiya qilish usullari. Xujayralarni qotirib saqlab qo‘yish usulida fiksator moddalar qo‘llaniladi. Bu moddalar hujayra tarkibiga kirib, uni qanday bo‘lsa shundayligicha saqlashga imkon beradi. Fiksasiya qilishda quyidagi fiksator moddalar qo‘llaniladi: 1. Formalin 4-10 % ; 2. Etil spirti 70,96,100 0S li; 3. Sulemaning suvdagi eritmasi ; 4. Pikrin kislotali eritma (pikrin kislota-15 ml, for malin 5-ml uksus kislota- 1ml); 5. Uksus kislotali eritmalar; 6. Osmiy eritmasi. 7. Muzlatish uchun tabiiy muzlar.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Atabekova A.I, Ustinova YE I. Sitologiya rasteniy. M. kolos, 1987 2. Boykobilov T. B., Ikromov T. X. Toshkent «O’qituvchi» nashriyoti. J1980. 3. Boykobilov T. Sitologiyadan amaliy mashg‘ulotlar. Andijon, 1986. 4. Eshnazarov K. Sitologiya. Toshkent–2001. 5 . Grin N., Staut U., Teylar D. Biologi y a . M.Mir, T 1, 1990. 6 . Kursanov V.A., Kamarnitskiy N.A., Meyer K.I., Razdorskiy V.F., Uranov A.A.,–Botanika. «O‘qituvchi» nashriyoti 1977. 7. Mustafayev S.M., Ahmedov U.A. Botanika. T.: «Fan» nashriyoti 2006. 8. Mustafayev S.M, Botanika. Toshkent. «O‘zbekiston» 2002. 9. Q odirov E. Gistologiy a . Toshkent «O‘qituvchi», 1994.

Похожие

Karantin materiallarini zararsizlantirish usullari

O`simliklarning geterotrof oziqlanishi usullari

Pestitsidlarning preparat shakllari va ularni qo’llash usullari

Moyli urug`larni saqlash usullari va omborlari

Mevachilik va uzumchilikning xalq xo’jaligidagi ahamiyati