O’simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari - Ботаника - Рефераты

O’simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.5 KB

O’simlik hujayrasining osmotik xususiyatlari Reja: 1. Diffuziya va osmos. 2. Osmotik bosim. 3. Turgor va plazmoliz. 4. Osmotik bosimni aniqlash usullari.

Tayanch so’zlar: Diffuziya, osmos, endoosmos, ekzoosmos, osmotik bosim, turgor, plazmoliz, qavariq plazmoliz, botiq plazmoliz, deplazmoliz, so’rish kuchi va tenglamasi, protoplast, absolyut harorat, plazmalemma, tonoplast, elektrolit eritmalar. Diffuziya va osmos . Hujayraning hayotiyligi undagi doimiy modda almashinuv jarayonining mavjudligiga bog’liq. Ya’ni, hujayralar tashqi sharoitdan yoki yonma-yon joylashgan hujayralardan moddalarni to’xtovsiz qabul qiladi, ayrim moddalarni esa aksincha o’zidan chiqaradi. Ya’ni, o’simlikning hayoti uni tashkil qilgan hujayralarning tashqi va ichki muhit omillari bilan munosabati orqali amalga oshadi. Bulardan eng muhimi hujayralarga tashqi muhitdan suv va unda erigan moddalarning kirishi va hujayralararo harakatidir. Ana shu jarayonlarda o’simlik hujayralarida mavjud bo’lgan osmotik potensial katta rol oynaydi. Bu esa diffuziya va osmos qonunlaridan kelib chiqadi. Umumiy sistemada moddalarning bir joydan ikkinchi joyga siljishiga diffuziya deyiladi. Diffuziyalanuvchi modda o’z yo’lida parda uchratsa, uning tarqalishi ancha qiyinlashadi. Hujayraning sellyuloza, gemisellyulozadan iborat po’sti ham shunga o’xshash pardalar qatoriga kiradi. Suyuq va erigan moddalarning parda orqali diffuziyalanish hodisasiga osmos deyiladi. Eritmaning parda orqali ichkariga kirishiga endoosmos , tashqariga chiqishiga esa ekzoosmos deyladi. Keyingi yillarda o’tkazilgan tekshirishlarning ko’rsatishicha, faqat erituvchilarni (suv) o’tkazib, erigan moddalarni butunlay o’tkazmaydigan pardalar ham borligi aniqlandi. Bunday pardalar tanlab o’tkazuvchi pardalar deb ataladi. Osmotik bosim . Ekzoosmosdan ko’ra endoosmosning kuchliroq bo’lishi natijasida rivojlanib, pufakning ichki tomonidan itaruvchi gidrostatik bosim – osmotik bosim deb ataladi. Bunday bosimning mavjudligini birinchi marta 1826 yilda fransuz botanigi Dyutroshe isbotlab bergan. Buni isbotlashda qo’llanilgan asbob esa Dyutroshe osmometri deyiladi. Bu osmometr bilan osmotik qonuniyatni ko’rib chiqish uchun hayvon qovug’idan yoki perg’ament qog’ozidan xaltacha

tayyorlab, uni tez diffuziya qilmaydigan modda bilan (saharoza, glyukoza) to’lg’azib suvga solsak, xaltacha shisha boshlaydi, uning devorlari tarang bo’lib qoladi va ichkaridan hosil bo’lgan bosimga chidolmay yoriladi. Agar xaltacha og’zini butunlay bog’lash o’rniga shisha nay o’rnatilsa, uning ichidagi suyuqlik balandligi ichki bosim ta’sirida ko’tarila boshlaydi. Bu jarayon dastlab tezroq borib, keyinchalik sekinlashadi va to’xtab qoladi, keyin esa yana pasaya boshlaydi. Chunki Dyutroshe ishlatgan parda (plyonka) yarim o’tkazgich xususiyatiga ega emas edi. Bu tajribani 1877 yilda V.Pfeffer o’simlik hujayrasiga yaqinroq holda o’tkazgan. Buning uchun u mayda teshikchali chinni silindr ichiga mis kuporosi eritmasini solgan va silindrni sariq qon tuzi K 4 [Fe(SN)] 6 eritmasi ichiga tushirgan. Natijada o’simlik hujayrasiga yaqinroq yarim o’tkazgich membrana hosil bo’lgan. Pfeffer osmotik bosimning qiymati turli sharoitga bog’liq bo’lganini shu osmometr yordamida tekshirib, uning eritma konsentrasiyasiga nisbatan to’g’ri proporsional ekanligini aniqlagan. O’simliklarning hujayrasida ham Shunday jarayonlar sodir bo’lishi mumkin. ya’ni, o’simlik hujayrasining po’sti elastiklik xususiyatiga ega bo’lib, cho’zilish qobiliyatiga ega. Suv va erigan moddalarni o’zidan o’tkazadi. Lekin protoplazma membrana qavatlarining mavjudligi (plazmolemma va tonoplast) sababli turli moddalarga nisbatan tanlab o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Uning bu xususiyati suv va suvda erigan moddalarning hujayra shirasiga turli tezlikda o’tishiga asoslanadi. O’simlik hujayrasining vakuolasida juda ko’p osmotik aktiv moddalar to’planadi. Bularga shakarlar, organik kislotalar va tuzlar kiradi. Hujayra shirasida osmotik aktiv moddalar qancha ko’p to’plansa, unda osmotik bosim shuncha yuqori bo’ladi. Hujayraning osmotik bosimini Vant-Goff formulasi boyicha aniqlasa bo’ladi: RqRTSi, bu yerda R – osmotik bosim, S- eritma konsentrasiyasi, R – gazlar qonstanti-0,08207 ga teng, T-absolyut harorat, i –izotonik koeffisiyent bo’lib, elektrolit eritmalar uchun 1,5 ga va elektrolitmas eritmalar uchun 1,0 ga teng.

Osmotik bosim o’simlik turlariga, ularning yashash sharoitlariga va hatto organlariga ham bog’liq, ya’ni ko’pchilik mezofitlarning ildizida 0,3-1,2 mPa teng bo’lsa, yer o’sti qismida 1,0 – 2,6 mPa ga teng. Sho’r tuproqlarda yashovchi o’simliklarda (galofitlarda) eng yuqori – 15 mPa gacha bo’ladi. Turgor va plazmoliz . Tirik hujayraga moddalarning kirishida protoplazmaning plazmolemma qavati asosiy vazifani bajaradi. Bu qavat yarim o’tkazuvchi bo’lib, suvni yaxshi o’tkazadi. Suvda erigan moddalarning ba’zilarini oson yoki yomon o’tkazsa, ayrimlarini umuman o’tkazmaydi. Agar o’simlik hujarasini toza suv ichiga tushirsak hujayra shirasining konsentrasiyasi eritma bo’lgan va protoplazma suvni osonlik bilan o’tkazganligi sababli, hujayra suvni tortib ola boshlaydi. Hujayra shirasining osmotik bosimi qancha yuqori bo’lsa, shuncha kuch bilan suv vakuolaga tortiladi. Suv hujayra po’sti, plazmalemma, mezoplazma va tonoplast orqali diffuziyalanib, hujayra shirasiga qo’shila boshlaydi. Bu jarayon hujayrada po’stning qarshiligi bilan shiraning osmotik bosimi tenglashgancha davom etadi. Ya’ni, suvning ichkariga kirishi to’xtaydi. Chunki hujayraning turgor holati sodir bo’ladi. Tirik hujayra po’sti to’la suv bilan taminlanishi natijasida tarang turishiga turgor deyiladi. Hujayra po’stining taranglanishi natijasida hosil bo’lgan va ichqariga itaradigan kuch turgor bosim deyiladi. Hujayralarning turgor holatidan yuzaga kelgan umumiy taranglik butun o’simlik organizmining tarang holda turishini, barglar, novdalarning tik turishi holatini, umuman o’simlikning normal fizik holatini taminlaydi. Agar hujayra hujayra shirasining konsentrasiyasidan yuqori bo’lgan eritmaga (osh tuzi yoki shakar eritmasi) solinsa, turgorning aksini kuzatish mumkin. Tashqi eritmaning konsentrasiyasi yuqori bo’lganligi sababli, hujayra shirasidan suv tashqi eritmaga chiqa boshlaydi. Buning natijasida vakuolaning hajmi kichrayib, hujayra shirasining konsentrasiyasi ortib boradi. Vakuola qisqargan sari uni o’rab turgan sitoplazma ham qisqarib, oxiri u hujayra po’stidan ajrala boshlaydi. Tashqi eritma esa po’st bilan protoplazma o’rtasida hosil bo’lgan bo’shliqni egallay

boshlaydi. Protoplazma qisqarib, hujayra po’stidan ajralishiga plazmoliz deyiladi. Plazmolizlangan hujayra yana toza suvga solinsa, u yana suvni shimib olib turgor holatiga qaytishi mumkin. Bu jarayonga deplazmoliz deyiladi. Hujayralarda sodir bo’ladigan plazmoliz ikki xil shaklda uchrashi mumkin. Dastlab protoplazma hujayra burchaklaridan ajrala boshlaydi. So’ngra hamma devorlaridan ajraladi. Lekin ancha vaqtgacha hujayraning ayrim joylarida protoplast po’st bilan birikkan holda qoladi va botiq chegarali shaklga kiradi. Bunga botiq formali plazmoliz deyiladi. Agar protoplast hujayra po’stidan to’la ajralib, to’planib qolsa, dumaloq shaklga kiradi, plazmolizning bunday formasiga qavariq plazmoliz deyiladi. Umuman o’simliklar hujayra shirasining osmotik bosimi ular yashayotgan muhit eritmasining osmotik bosimidan yuqoriroq bo’lishi shart. Shundagina o’simlik hujayralarining turgor holati saqlanadi. Hujayraning so’rish kuchi . O’simlik hujayrasining kolloid va osmotik xususiyatlari hujayraga tashqi muhitdan suv o’tish qonunlarini belgilaydi. Quruq urug’larga suvning shimilishi ularda zapas organik moddalar kolloid misellalarning burtishi natijasida sodir bo’ladi. Oqsil moddalari eng ko’p, kraxmal kamroq bo’rtish qobiliyatiga ega. Shuning uchun ham tarkibida oqsil yoki kraxmal bo’lgan quruq urug’lar bo’rtgan vaqtida suvni juda katta kuch bilan tortadi. Bu kuch 1000 atmosferagacha yetadi. Lekin urug’ hujayralari suv bilan ta’minlanish jarayonida, ularning suv tortish kuchi kamaya boradi. Urug’larning bu qobiliyati ularning unib chiqishini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. Yosh nihollarning va o’simliklarning suv bilan ta’minlanishida hujayraning suvni so’rish kuchi uning osmotik bosimiga to’g’ri proporsionaldir. Ya’ni hujayraga suvni kirish kuchiga hujayraning so’rish kuchi deyiladi. Ya’ni bu kuch hujayra shirasining osmotik va turgor bosimlari munosabati bilan belgilanadi: SqP - T , bu yerda S– hujayraning so’rish kuchi (atm), R–osmotik bosim (atm), T-turgor bosim (atm). Formuladan ko’ringanidek osmotik bosim qancha yuqori bo’lsa, so’rish kuchi ham ortib boradi. Turgor bosim kamaygan sari so’rish kuchi ortib boradi va Tq0 bo’lgan vaqtda hujayraning so’rish kuchi yuqori ko’rsatkichga ega bo’ladi.

FOYDALANILGAN ASOSIY ADABIYOTLAR: 1. Pleshkov B.P. Bioximiya selskoxozyaystvennx rasteniy. M. “Kolos” 1969 g. 2. Lebedov S.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1988 g. 3. Yakushkina N.I. Fiziologiya rasteniy. M. 1980 g. 4.Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. T. 1995 y. 4. Xo’jaev J. X O’simliklar fiziologiyasi Toshkent “Mexnat” 2004 5. Rubin B.A. Kurs fiziologii rasteniy. M. 1976 g.

Похожие

O’simlik hujayrasining fiziologiyasi

O’simlik hujayrasining tuzilishi va funksiyalari

Bioenergetikaning asosiy tushunchalari

O’simliklarning suv rejimi

O`simlik hujayrasining asosiy strukturasi va funktsiyalari