Moyli ekinlar. Mahsar va kunjut ekini - Ботаника - Рефераты

Moyli ekinlar. Mahsar va kunjut ekini

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Moyli ekinlarning ahamiyati, tarkalishi va hosildorligi. 2. Mahsar ekini. Sistematikasi, biologik hususiyati va navlari. 3. Kunjut ekini. Sistematikasi,biologik hususiyati va navlari. 4. Er - engok ekini. Sistematikasi,biologik hususiyati va navlari 5. Etishtirish texnologiyasi.

www.arxiv.uz Moyli ekinlar deb, uruglari eki mevalarda iste’mol uchun yarokli, usimlik moyi beradigan usimliklarga aytiladi. Er sharida moyli ekinlarga kungaboqar, mahsar, soya, zigir, kunjut, er - engok,kana kunjut, kantal, raps, perilla, lyallementsiyalar kiradi. Bu usimliklardan tashkari tola beruvchi usimliklardan: Zigir, nasha, pahta, kanop va boshka usimliklardan ham iste’mol uchun foydalaniladigan moy olinadi. Ma’lumki, kundalik insonlar haetida fakat 2 hil moy ishlatildi, bular usimlik moyi va hayvon moyi. Ammo,iklim, agrotehnik tadbirlarga karab usimlik moyi etishtirish hayvon moyini etishtirishga karaganda 10 - 20 marta arzon tushadi. Hayvonlardan olinadigan moylarning tan narhi hammavakt yukori bo’ladi. Usimlik moyi hazm bulishi jihatdan ham hayvon moyiga karaganda engil hisoblanadi, hamda tarkibida holesterin moddasi yuk. Bundan tashkari eg-moy sanoatida souvn olishda, lak buek ishlab chikarishda, terichilikda, tabobatda, tukimachilikda, atir upa olishda va boshka sohalarda ham hom eshe sifatida ishlatilib kelinadi. Er shari mamlakatlarida usimlik moyi etishtirishni olib karasak, AKSH da jon boshiga 26 kg,. Germaniyada 22 kg, Angliyada 19 kg, Kanadada 13 kg, Rossiyada va O’zbekistonda 10 kg usimlik moyi ishlab chikariladi. Er sharida urtacha 1 yilda 215800 ming t dan zied moy ishlab chikariladi. SHuning 104800 mingta birgina soya usimligidan olinadi. Moyli ekinlar gektar hisobiga eng serdaromad usimliklardan hioblanadi. Kupgina usimlik moylari havodan kislorodni biriktirib olibkurib, kattik elastiksimon moddaga aylanadi. Moyning kurish mikdori uning asosiy sifat kursatkichi hisoblanadi. Bu kursatkich yod soni bilan aniklanadi. Bu vaktda 100 g moyga birikkan yod soni aniklanadi. Usimlik moyida yod soni qancha yukori bulsa uning kurish mikdori ham yukori bo’ladi. Usimlik moyi kurish mikdoriga karab 3 guruhga bulinadi: kuriydigan - yod soni 130 dan zied. Bunga zigir, perilla, rijik va boshkalar kiradi. YArim kuriydigan - yodsoni 85-130 gacha. Bunga kungaboqar, mahsar, soya, raps, hantal va kunjut kiradi. Kurimaydigan - yod soni 85 dan kam bulgan. Bunga kanajunjut va er - engok usimliklari kiradi. O’zbekistonda lalmi sharoitida zigir, kunjut va mahsar ekilib kelinmokda. Sugoriladigan maydonlarda

www.arxiv.uz takroriy ekin sifatida kunjut, er - engok va soyani ekish mumkin. Mamlakatimizda asosiy moy beruvchi hom ashe pahta chigitni hisobanadi.Garchi chigit moy uchun ekilmasada, tola uchun 1,5 mln ga erga ekiladi. Tolasi ajratib olingan chigitlar esa Respublika aholisining moy bilan ta’minlovchi asosiy hom - ashe hisoblanadi. Hozirgi vaktda Respublikamiz hududida 22 ta eg zavodlari mavjud bulib, ularda yiliga 350 ming t eg ishlab chikarilmokda. Mahsar - urugi tarkibida 25 - 32 % och - sarik rangli, chala kuriydigan moy bo’ladi, u ozik - ovkatga ishlatiladi va margarin ishlab chikarishda foydalaniladi. Mahsar moyining ta’mi kungaboqar moyinikiga uhshaydi. Mahsar moyi tehnik maksadlarga ham ishlatiladi. Mahsar pistasi parrandalar uchun yahshi ozik hisoblanadi. Uning kunjarasi achchikrok, lekin oz - ozdan mollarga berish mumkin. 10 kg kunjarasi tarkibida 55 ozik birligi bor, egi tarkibida yod mikdori 115- 155 ga teng. Mahsarning Osiyo mintakasiga ekiladigan fakat bitta Milyutinskiy 114 selektsion navi bor. Mahsar juda kadimdan Hindiston, Afgoniston, Arab mamlakatlari va Markaziy Osie Respublikalarida ekilib kelingan. Mahsardan bugungi kunda ham moy olinadi. Urtacha hosildorligi gektariga 10- 12 ts tashkil etadi. Asosan lalmi maydonlarida ustiriladi. Mahsar Cartnamus tinctorius L bir yillik utsimon usimlik bulib, astradoshlar oilasiga mansub. Ildizi uk ildiz, 2-3 m chukurlikka kirib boradi. Poyalari tik usadi, kirrali, ok rangli yaltirok, shohlanuvchi, poyasining ichi ok yumshok, buyining balandligi tashki iklim sharoitlariga karab 40 - 50 sm dan 100- 120 sm gacha bo’ladi. Mahsar poyasi ba’zan pastdan uchiga tomon,ba’zan poyasining yarmigacha shohlaydi. Asosiy poyasi gul savatchalari bilan tugaydi, hosil bulgan yon shohlari, ikkinchi tartib shohlar ham gul savatchasi bilan tugaydi. Barglari bandsiz, tuksiz, dagal, turli hil shaklda va rangda bo’ladi. CHetlari tishli, kupincha tikanli. Pastki barglari chuzinchok,yukori barglarining uchi utkir. Mahsarning 2 turi bor: Tikanli va tikansiz. Barg plastinkasining chetlari tishli bulsa tikanli bo’ladi, barg plastinkasini chetlari tishsiz bulsa tikansiz bo’ladi. Tupgulining diametri 1,5-4 sm. Savatchasida 20-70 tagacha uruglar mavjud,

www.arxiv.uz savatning cheti uruma barglar bilan zich uralgan. Ana shu barglar urugini tukilishidan, kushlar chukib ketishidan saklaydi. Uzok vakt yigishtirilmasa ham urugi tukilmaydi. Buning guli dorivorlik hususiyatiga ham ega. Mevasi tashki kurinish jihatidan kungaboqar pistasiga uhshash. Rangi ok, tuksiz yaltirok, 4 kirrali bulib, uchi ingichkalashgan. Gullari juda hushbuy hidli bulib, uzida nektar saklaydi. SHuning uchun asalarilar bu usimlikni judayam hush kiradi. Mahsar issikka talabchan usimlik. Uruglari 1-2 0 S da una boshlaydi. Maysalari 6-7 0 S sovukka bardosh beradi. SHuning uchun ham uni kuzda ekish mumkin.Usimlik gullagan payti havo nam bulsa uning changlanishi yahshi bulmaydi. Mahsar past haroratga bardosh bergani bilan, issikka chidamli usimlikdir. Usimlik suvga talabchan emas. Agarda sugorilsa bit bosib ketadi. SHuning uchun mahsar rivojlanayogan paytda mutlako sugorilmaydi (1 marta sugorish mumkin). Vegetatsiya davri 95-135 kun. Ekiladigan navlari: Milyutinskiy-114. Mahsarning kator oralari 30 sm kilib ekilganda ekish me’yori gektariga 25 kg, 60 sm kilib ekilganda esa 8-10 kg, 45 sm kilib ekilganda 12-15 kg bo’ladi. Urugini ekish chukurligi 4-5 sm. Kunjut - ham eng muhim moyli ekinlardan biri hisoblanadi. Uning urugi tarkibida 48-63% gacha yog, 16-17 %5 karbon suvlari va 16-19 % oksil bo’ladi. Uning yogi ozik-ovkatda, konserva kilishda va margarin tayyorlashda kullaniladi.YOgi yarim kuriydigan, tarkibidagi yod mikdori 103-112 bo’ladi. Kukati va kunjarasi mollarga ozuka bo’ladi. Vatani Hindiston, Osiyo mintakasida keng tarkalgan. O’zbekistonning lalmi erlarida ekib kelingan.. Urugi hosili gektariga 1-2 t, kukati hosili esa gektariga 7-15 t ni hosil kiladi. Kunjut- Sesamum indicum L. Bir yillik usimlik bulib, kunjutdoshlar (Pedaliaceae) oilasiga kiradi. Ildizi uk ildiz bulib, tuprokka bir m gacha chukurlikka kirib boradi. Poyasi tik usadi, buyi 1,5 m gacha bo’ladi, yumshok tuk bilan koplangan. Barglari bandli, poyada navbat bilan yoki karama-karshi joylashgan. Guli beshtali tipda, 1-3 tadan bulib barglari kultigida joylashgan, kiska bandli. Gultojilari ok va pushti rangdan binafsha ranggacha. Kunjut uzidan changlanadigan usimlik, lekin asarlarilar yordamida chetdan ham changlanishi

www.arxiv.uz mumkin. Mevasi tukli chuzik kusakcha bulib, 2 yoki 4 ta mevachi bargdan tuzilgan. Unda 70-80 ta don bo’ladi. Doni mayda, yassi, ok , kulrang, kungir yoki kora tusda bo’ladi. 1000 donasining vazni 3-5 g keladi. Kunjutning kuyidagi navlari eng kup tarkalgan: Tashkentskiy 122 navi O’zbekistonda, Kozogistonda Serahskiy 470, Turkmanistonda Kubanets 55. Kunjut issikni va yoruglikni kup talab kiladigan usimlik. Uning urugi tuprok harorati 15-16 0 S bulganda una boshlaydi. -1 0 S sovukda maysalari nobud bo’ladi. Uning normal usishi va rivojlanishi uchun 25-30 0 S harorat optimum hisoblanadi. Harorat 10-12 0 S gacha pasayganda usimliklar usishdan tuhtaydi. Namga va ozik moddalarga talabchan. Vegetatsiya davri 90-120 kun. Kunjut almashlab ekishdan kuzgi bugdoy, makkajuhori va dukkakli don ekinlaridan keyin ekilsa maksadga muvofik bo’ladi. Kunjut ugitlarga ham nisbat talabchan bo’ladi. Mineral ugitlar tulik (N 90, P 90 , K 90 ) solinganda eng kup kushimcha hosil olinadi. Gektariga 50 t hisobidagi gung tulik mineral ugitlarning yarmisiga (N 30, P 30 , K 30 ) kushib solinganda ham hosildorlik eng kup ortadi. Kunjut ekiladigan maydonlar yahshi ishlanishi kerak, chunki vegetatsiya davri boshlarida u juda sekin usadi, shunga kura, uni begona utlar bosib ketadi. Kunjut tuprokning yuza kailami 16-18 0 S gacha isiganda ekiladi. Ekish me’yori gektariga 5-8 kg. Urug ekish chukurligi 2-3 sm. Usimlik katorlari kuzga tashlanishi bilanok kator oralari yumshatiladi. Sugoriladigan erlarda kunjut 2 marta: birinchi marta shonalash fazasida, ikkinchi marta yoppasiga gullagan davrida sugoriladi. Sugorish me’yori gektariga 800-1000 m 3 . Har galgi sugorgandan keyin, tuprok bir oz kuriganda, katkalok bosishini oldini olish uchun kator oralari yumshatiladi. Kunjut hosili bir vaktda etilmaydi. SHunga kura, kunjut pastki kusaklari kungir va doni normal tusga kira boshlaganda kirganda urila boshlanadi. Kunjut hossili avval urib, keyin yigib olinadi. 1. Er-yongokning urugi tarkibida yog 48-66 % ni tashkil kiladi. Er-yongokning yogi tarkibida yod soni 83-103 ni tashkil etadi. Er-yongok urugi tarkibida 23-38% oksil bo’ladi. U ozik-ovkatda, kandolat sanoatida

www.arxiv.uz kullaniladi. Er-yongok Jan. Amerika, Hindiston, Afrika, osiyo va Urta Osiyoda keng tarkalgan. O’zbekistonda kam ekiladi. Hosildorligi 0,5-2,0 tqga ni tashkil kiladi. Er-yongok- Arachis hypogaea bir yillik ut usimlik bulib, dukkakdoshlar oilasiga kiradi. Ildizi erga 1,5 m gacha chukur kirib boradi. SHohlarining asosi yumalok, yukori kismi turt kirrali, tukli bo’ladi. Barglari juft patsimon, ustki tomoni sillik, orka tomoni tukli. Gullari bittadan yoki 2-3 tadan bulib,barg kultigida joylashgan. Gultojisining rangi sarik yoi tuk sarik. Gullari er osti va er usti bo’ladi, uzidan changlanadi. Uruglangandan keyin tugunning pastki kismi uzuayib, ginofor hosil kiladi; bu ginofor dastlab yukoriga karab, keyin egilib pastga karab usadi. Ginofor tuprokka 8-10 sm chukur kirib boradi va usishdan tuhtaydi. SHundan keyin tugunchasida meva rivojlana boshlaydi. Mevasi pillasimon shakldagi ochilmaydigan dukkakdan iborat bulib, pusti tursimon, kalin. Urugi chuzik-oval shaklida, yumalok tuk-kizil yoki och pushti rangda bo’ladi. Er-yongok issiksevar va namsevar usimlik hisoblanadi. Er-yongok urugi tuprok harorati 12 0 S bulganda una boshlaydi. Maysasi -1 0 S sovukda nobud bo’ladi. 25-28 0 S usimlikning usishi va rivojlanishi uchun kulay harorat hisoblanadi. Er- yongok gullash va meva tugish fazalarida namni eng kup uzlashtiradi. SHuningdek er-yongok mineral ugitlarga ham talabchan usimlik hisoblanadi. Har gektar erdan 15 ts dukkak hosili va 30 ts vegetativ massa olinadigan sharoitda erdan 107 kg azot, 15,8 kg fosfor va 57 kg kaliy uzlashtiradi. Er-yongok almashlab ekishda kuzgi bugdoy va kator oralari ishlanadigan ekinlardan keyin ekiladi. Er-yongok ekiladigan erlarga kuyidagi me’yorda organik va mineral ugitlar solinadi: gektariga 20-30 t gung, 60-90 kg azot, 60-80 kg fosfor. Erni ishlash kuzda shudgorlash oldidan yuza yumshatish va ketidan shudgorlash, erta bahorda boronalash va 2-3 marta kultivatsiyalash bilan bir katorda yana boronalashdan iborat. Er-yongok 70h70 sm li shemada, har uyaga 5-6 tadan urug tashlab kvadrat uyalab ekiladi, shuningdek kator oralarini 70 sm dan kilib keng katorlab ham ekiladi. Urug ekish me’yori gektariga 60-90 kg dukkaklari ekiladigan bulsa, ekish me’yori 25-30 kgqga dan oshmasligi kerak. Urugini ekish

www.arxiv.uz chukurligi 6-8 sm. Hosili dukkaklari yahshi tulishgan vaktda yigila boshlanadi. Buning uchun usimlik tuplari AP-70 markali er-yongok kovlagich bilan kovlanib, erga kator kilib yotkizib ketiladi. Kovlab olingan hosil 3-4 kun davomida kuritiladi. Keyin MA-1,5 moslama bilan jihozlangan SK-4 kombaynida yanchiladi. Kombayndan chikkan dukkaklari 8% namlikkacha kuritiladi.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kabul kilingan «Konunlar tugrisida». 1998. 2. P.P.Vavilov – «Usimlikshunoslik». Toshkent «Ukituvchi». 1980. 3. V .N.CHirkov – «Usimlikshunoslikdan amaliy mashgulotlar». Toshkent., Ukituvchi. 1978. 4. V.N.CHirkov – «Don ekinlari» T., Ukituvchi-1975. 5. K.N.Keferov – «Biologicheskie osnovo’ rastenievodstva». M., Vo’sshaya shkola. 1975. 6. D.Zaurov, M.Sbroshnikova- «Risovodstva», T., Mehnat, 1989. 7. D.T.Abdukarimov, S.H.Hushvaktov, E.U.Umurzokov – «Tamakichilik», T., Mehnat, 1985. 8. H.N.Atabaeva – «Texnologiya vozdelo’vaniya soi v Uzbekistane», T. 1989. 9. G.K.Kurbonov – «Arpa», T. Fan.1976. 10. YA.Gubanov, N.Ivanov- «Ozimaya pshenitsa». M.,Agropromizdat, 1988. 11. I.V.Massino – «Selektsiya kukuruzo’, sorgo i kormovoy sveklo’ dlya oroxaemovo kormoproizvodstva Uzbekistana». T. Fan. 1984. 12. H.N.Nazirov, E.Dyakonova – «Vozdelivaniya Kenafa». T. Uzbekistan. 1969.

Похожие

Narkotik ekinlar. Tamaki ekini

Kartoshka ekini

SHoli ekini

Tarkibida lipid tutuvchi o'simliklar

Moyli urug`larni chaqish