Mineral elementlarning yutilish mexanizmi - Ботаника - Рефераты

Mineral elementlarning yutilish mexanizmi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.5 KB

Mineral elementlarning yutilish mexanizmi Reja: 1. Mineral moddalarning radial transporti va uning xususiyatlari. 2. Mineral moddalarning ksilema shirasi orqali transport mexanizmi. 3. Ionlarning membranalar orqali transport mexanizmi. 4. Sust va faol transportlarning asosiy xususiyatlari. 5. Ionlar antogonizmi va tenglashtirilgan eritmalar. 6. O’simliklarning tabiiy tuproqdan oziqlanishi.

Tayanch so’zlar: Mineral moddalar, yutilish, mexanizm, transport, radial, ksilema shirasi, hujayra po’sti, hujayra membranasi, diffuziya, lipofil, gidrofil, ion kanallari, aktiv tashuvchilar, nasoslar, ekzositoz, endositoz, faol sust, transportlar, apoplast, simplast, antogonizm, sinergizm, tenglashtirilgan eritmalar, tuproq, neytral, nordon, ishqoriy, mexanik, fizik, fiziko-ximik, biologik yutishlar. Fanda ancha vaqt o’simlik ildizlariga tuproqdan mineral moddalarning kirishi transpirasiyaga to’g’ridan-to’g’ri bog’liq, y a’ni transpirasiya kuchi ta’sirida suvning o’simlik ildizlariga va so’ngra tana orqali barglarga qarab harakat qilish jarayonida juda suyuq tuproq eritmasi ham deyarli o’zgarmasdan o’simlik ildizlariga kiradi, degan fikr h ukm so’rgan. Keyingi yillardagi tekshirishlar, bu jarayonning ancha murakkab ekanligini va o’simlikka kirib unda to’planayotgan mineral moddalarning miqdoriga mo’tanosib bo’lganligini ko’rsatdi. Shunday qilib, o’simlik ildizlariga mineral tuzlar uzluksiz so’riladigan suv bilan passiv ravishda kiradi, deyilgan tushunchaning asossiz ekanligi aniqlandi. Lekin bundan mineral tuzlarning o’zlashtirilishida transpirasiya oqimi hech qanday ahamiyatga ega emas degan ma’no chiqmaydi. Chunki ildiz hujayralari orqali traxeya va naylarga o’tgan mineral moddalar, ksilema shirasi holatida o’simliklarninng boshqa organlariga transpirasiya kuchi orqali taqsimlanadi. Mineral elementlarning hujayraga yutilishi dastavval hujayra po ’ stidan boshlanadi va so ’ ngra membranada davom etadi . Hujayra po ’ sti asosan sellyuloza , gemisellyuloza va pektin moddadan iborat . Pektin moddasi o ’ z tarkibida karboksil gruppalarni saqlaydi va kation almashinuv xususiyatiga ega bo ’ ladi . Bu esa musbat zaryadlangan moddalarni to ’ plash sharoitini yaratadi . Natijada ionlar tuproq eritmasidan hujayra po ’ stiga diffuziyalanadi . Diffuziyalanish jarayonida po ’ stdagi erkin bo ’ shliqlar to ’ lib , ionlar konsentrasiyasi tashqi eritmaning konsentrasiyasiga tenglashguncha davom etadi . Hujayra po ’ stidagi erkin bo ’ shliqlar o ’ rtacha 5-10 hajmga ega bo ’ lib , po ’ stdagi molekulalararo , plazmalemma hamda po ’ st o ’ rtasidagi bo ’ shliqlar yig ’ indisidan iborat . Erkin bo ’ shliqlarning mineral ionlar

bilan to ’ lishi oddiy diffuziyaga asoslangan . Uning konsentrasiyasi tashqi eritma konsentrasiyasiga bog ’ liq . Tuproq eritmasining konsentrasiyasi o ’ zgarishi erkin bo ’ shliqdagi elementlar miqdoriga ham ta ’ sir etadi . Masalan , ildizlar toza suvga solinsa erkin bo ’ shliqdagi ionlar suvga qaytib chiqadi . Ionlarning po ’ stdagi erkin bo ’ shliqlardan sitoplazmaga o ’ tkazilishi almashinuv adsorbsiyasiga asoslangan . ya ’ ni sitoplazmadagi nafas olish jarayonida hosil bo ’ lgan H + kationlarga va HCO 3 - ( OH - ) yoki organik kislotalarning anionlari mineral moddalarning anionlariga almashinadi . Ildizning suruvchi qismi bilan tuproq zarrachalari umumiy kolloid tizimni hosil qiladi va u moddalarning adsorbsiyalanishida muhim ahamiyatga ega bo ’ ladi . Ildiz tukchalari odatda tuproq zarrachalariga mahkam yopishadi va shu tufayli o ’ simlik ildizlarida almashinish reaksiyalari ancha yengil bo ’ ladi . Sitoplazmaga o’tgan ionlar metabolizm jarayonida ishtirok etadi. 1. Agar moddalar lipidlarda eruvchan bo’lsa, u holda ular membrananing lipid fazasida oddiy diffo’zlanadi. 2. Lipofil tashuvchilar yordamida gidrofil moddalarning diffuziyasi. 3. Ion kanallari orqali oddiy diffuziY. 4. Moddalarni aktiv tashuvchilar (nasoslar) yordamida o’tkazish. 5. Moddalarni ekzositoz va endositoz yo’llari bilan o’tkazish. Moddalarni membranalar orqali bunday harakatlari faol va sust xarakterga ega bo’ladi. Moddalarning (yoki ionlarning) gradiyentga asosan oddiy diffuziyalanish yo’li bilan yoki tashuvchilik vazifasini bajaruvchi maxsus oqsillar ishtirokida o’tishiga sust transport (tashish) deyiladi. U tashqi sharoitda ionlarning konsentrasiyasi hujayradagi miqdordan ko’p bo’lganda sodir bo’ladi. Faol transport. Bunda moddalarning membrana orqali tashilishi gradiyentga qarama-qarshi sodir bo’ladi. Ya’ni hujayradagi moddalarning konsentrasiyasi tashqi sharoitdagiga nisbatan bir necha baravar ko’p bo’lganda ham ionlarning membrana orqali tashilishi davom etadi. Bu jarayon energiya (ATF) sarflanishi bilan bog’liq. Faol transport: H + ATFaza, Na + va K + - ATFaza, Ca + - ATFaza, anion ATFaza ion nasoslari misol bo’ladi.

Tashuvchilik vazifasini bajaruvchi oqsillar membranada bitta erigan moddani o’tkazsa bunga unkport deyiladi. Birinchi erigan moddaning o’tkazilishi ikkinchi moddaning o’tkazilishiga ham bog’liq bo’lishi mumkin. Ya’ni ularning ikkalasi ham bir tomonga (simport) yoki qarama-qarshi tomonga (antiport) o’tkazilishi mumkin. Mineral elementlarning radial transporti ikki yo’l bilan sodir bo’ladi: 1) apoplast, 2) simplast. Apoplast harakat. Hujayraning po’stiga diffuziya va almashinuv adsorbsiyasi bilan to’plangan ionlar eritmaning gradiyenti asosida harakat qiladi va bu harakat suv yordamida tezlashadi. Po’stdan-po’stga adsorbsiyalanish yo’li bilan ionlarning so’rilishi ildizning to ichki endoderma qavatigacha davom etadi va sitoplazmaga o’tib, simplast yo’li bilan harakat qiladi. Chunki endodermadagi Kaspari belbog’i deb ataluvchi suberin moddasi bo’lgan qalin po’st oziqa moddalarini o’tkazmaydi. Bu yo’l qisqa bo’lsa ham ildizlarning tashqi muhit bilan aloqa sathini ko’p marta oshiradi. Simplast harakat mineral moddalar transportining asosiy yo’lidir. Ya’ni sitoplazmaga o’tgan moddalar sitoplazmaning harakati va sitoplazmatik tur kanallari orqali hujayradan – hujayraga plazmodesmalar yordamida o’tadi. Bu harakat tezligiga moddalarning konsentrasiya gradiyenti ham ta’sir qilishi mumkin. yuqorida aytilgandek endoderma qavatida bunga apoplast yo’li bilan tashilayotgan ionlar ham qo’shiladi va yagona simplast yo’li bilan davom etadi. Bu harakat natijasida oziqa moddalar traxeid va ksilema naylariga o’tkaziladi. Bu naylardagi shiralar transpirasiya kuchi va ildiz bosimi asosida o’simlikning boshqa qismlariga tarqaladi. IONLAR ANTOGONIZMI VA TENGLASHTIRILGAN ERITMALAR Bir valentli va ikki valentli ionlarning har xil, hatto qarama-qarshi fiziologik ta’sirlari mavjudligi aniqlangan. Masalan, natriy va kaliy (Na + , K + ) kationlari sitoplazmaning kuchliroq gidrotasiyaga uchrashiga va shu tufayli uning zarrachalarining faollashuviga hamda qovushqoqligi kamayishiga sabab bo’ladi. Bu sitoplazmaning ko’proq suv bilan ta’minlanishiga olib keladi. Kaliy eritmasida sitoplazma tezlikda qavariq plazmolizga o’tadi. Kalsiy kationi (Ca + ) esa

sitoplazmaning qovushqoqligini oshiradi. Kalsiy ioni ta’sirida hosil bo’lgan plazmoliz uzoq vaqtgacha qirrali shaklda (qalpoqchali) bo’ladi. Bir va ikki valentli kationlarning bunday har xil va hatto qarama-qarshi fiziologik ta’siri – antogonizm deyiladi. Metallarning toza tuzlari (boshqa tuzlar aralashmasi bo’lmaganda) o’simliklarga zaharli ta’sir etadi. Faqat boshqa tuzlarning aralashmasigina oziqa sifatida ishlatilishi mumkin. X1X asrning oxirlaridayoq yaxshi tozalangan NaC1 tuzining zaharli ta’sir etishi aniqlangan edi. Bu eritmaga ozroq kalsiy va magniy tuzlari aralashtirilganda esa darhol natriyning zaharli ta’siri yo’qoladi. Fiziologik tenglashtirilgan eritmalar – o’simliklarni oziqali eritmada o’stirish uchun eng qulay hisoblanadi. Chunki, bu eritmalarda o’simlik juda yaxshi rivojlanadi. Agar shu eritmadan birorta ion chiqarilsa o’simlikning o’sish va rivojlanishi keskin pasayadi. Ayrim elementlar boshqa elementlarning fiziologik ta’sirini kuchaytirishi ham mumkin. Bunday jarayonlarga sinergizm deyiladi. Masalan, g’o’zaga azot, fosfor va kaliy o’g’itlarini birgalikda berish natijasida olingan hosil, har doim ularni alohida-alohida berilganda olingan hosil yig’indisidan ko’p bo’ladi. O’SIMLIKLARNING TABIIY TUPROQDAN OZIQLANISHI. O’simliklar uchun zarur oziqa moddalar tuproqda 3 xil shaklda bo’ladi: 1) suvda erigan holda – bularni o’simliklar yaxshi o’zlashtiradi, lekin yuvilib ketishi mumkin; 2) tuproq kolloidlarining yuzasiga adsorbsiyalangan holda yuvilib ketmaydi, o’simliklar ion almashinuv yo’li bilan o’zlashtiradi; 3) o’zlashtirilishi qiyin bo’lgan anorganik tuzlar (sulfatlar, fosfatlar, karbonatlar). Tuproqning adsorbsiya qilish va erigan moddalarni ushlab turishi – yutish qobiliyati deyiladi. Shu qobiliyatni hosil qiluvchi kolloid qismi – tuproqing yutuvchi kompleksi deyiladi. Bu jarayonlarni har tomonlama o’rgangan K.K. Gedroys tuproqning o’zlashtirish qobiliyatini besh turga ajratadi.: 1) mexanik, 2) fizik, 3) fiziko-ximik, 4) ximik, 5) biologik.

Mexanik o’zlashtirish qobiliyati. Tuproq orqali loyqa suv filtrlanishida suspenziya holidagi mayda zarrachalarning tutilib qolishidan iborat. Fizik o’zlashtirish qobiliyati . Bunda tuproqning qattiq fazasi va tuproq eritmasining sathi da tortishuv roy beradi. Bu xol tuproq zarrachalarining ustki qismida erigan moddalar konsentrasiyasining ortishiga olib keladi, ya’ni adsorbsiya jarayoni sodir bo’ladi. Tuproq zarrachalari yuzasidan bunday quyuqlashgan konsentrasiyaning yuzaga kelishiga asosan tuproq namligida erigan elektrolitlar sababchi bo’ladi. Lekin ba’zi moddalarning ionlari tortilmaydi, aksincha tuproq zarrachalari tomonidan itariladi. Bunga ayrim anionlarni (C1 - , NO 3 - ) misol qilish mumkin. Ularni tuproq zarrachalari o’zlashtirolmaydi. Fizik-kimyoviy o’zlashtirish qobiliyati . O’simliklarning mineral oziqlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Bunda elementlarni bir qismi tuproq zarrachalarining yuzasiga adsorbsiyalangan va qolgan ionlar o’rtasida doimiy almashinuv jarayoni sodir bo’lib turadi. Kimyoviy o’zlashtirish qobiliyati . Tuproqqa solingan kimyoviy moddalar tuproq eritmasidagi moddalar bilan reaksiyaga kirishib suvda erimaydigan birikmalarga aylanadi. Bunday birikmalarni o’simliklar o’zlashtirolmaydi. Masalan, tuproqqa kalsiyga boy bo’lgan fosforli tuzlar solinganda suvda erimaydigan kalsiy fosfat Ca 3 (PO 4 ) 2 hosil bo’ladi. Biologik o’zlashtirish qobiliyati. Bunda tuproqda yashovchi mikroorganizmlar (bakteriyalar, zamburug’lar va boshqalar) o’zlarining hayot faoliyati jarayonida tuproqdagi mineral elementlarni o’zlashtirib o’z tanalarida to’playdilar. O’simliklarning ildizlari orqali mineral moddalarning yutilishi ham biologik o’zlashtirishga kiradi. Tuproqning mineral elementlarni o’zlashtirish qobiliyati, ayniqsa fizik- kimyoviy va fizik yutish qobiliyati o’simliklarning mineral oziqlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Chunki tuproqqa solingan kaliy fosfor, azot o’g’itlari yuvilib ketishdan saqlanadi. Tuproq unumdor shaklda qoladi. Bularni almashinuv adsorbsiyasi yo’li bilan o’simliklar o’zlashtiradi.

Tuproqdagi mineral oziqa moddalar bilan bir qatorda guminifikasiya va o’simlik hamda hayvonlar qoldig’ining chala parchalanish mahsulotlari bo’lgan organik moddalar ham katta ahamiyatga ega. Tuproq unumdorligining shakllanishida gumus katta rol oynaydi. Uning tarkibida asosiy oziqa moddalardan tashqari juda ko’p mikroelementlar mavjud. Ular o’simliklarga o’tib, fermentlarning faolligini oshiradi va boshqa fiziologik jarayonlarda ishtirok etadi. Tuproqning organik qismida biologik moddalar vitaminlar V 6 va V 12 , tiamin, riboflavin, biotin, geteroauksin, gibberellinlar va boshqalar ham bo’ladi. Umuman tuproqda chirindi moddalarning ko’p bo’lishi mineral oziqlanish uchun qulay sharoit yaratadi.

Похожие

Mineral elementlarning fiziologik ahamiyati

O’sish jarayonlarining boshqarilish mexanizmi

Mikroelementlar va ularning fiziologik ahamiyati

Mikroelyemyentlarning ahamiyati

O`simliklarda moddalarning uzoqqa tashiluvi