Mevali daraxtlarning rivojlanish davrlari, o’suv vа tinim fazalari. Mevali o’simliklarga tashqi muhitning ta’siri - Ботаника - Рефераты

Mevali daraxtlarning rivojlanish davrlari, o’suv vа tinim fazalari. Mevali o’simliklarga tashqi muhitning ta’siri

Загружено в:

05.04.2023

Скачано:

0

Размер:

1425.05859375 KB

Mevali daraxtlarning rivojlanish davrlari, o’suv v а tinim fazalari. Mevali o’simliklarga tashqi muhitning ta’siri Mevali daraxt yer ustki qismining bo’yi baland yoki past bo’lib birinchi navbatda o’stirilayotgan meva turi va ularning navlariga bog’liq bo’lsa, ikkinchidan payvandtaglarga va uchinchidan qo’llaniladigan agrotexnikaga bog’liq. Daraxtning ildiz bo’g’zidan yuqori qismi o’simlikning yer ustki qismi hisoblanadi. Mevali daraxt ko’chatlari to’g’ri ekilganda uning ildiz bo’g’zi, ya’ni kurtak payvand qilingan qismi yer betiga tarqal gan holda tuproq ustida yerga zich tegib turadi. Payvandtag yoki payvand ustning ayrim biologik xususiyatlariga binoan daraxtning ildiz bo’g’zida shish paydo bo’ladi. Masalan, olchaga gilos payvand qilinganda daraxtning ildiz bo’g’zidan yuqorisi yo’g’onroq bo’ladi. Chunki olma, olcha, gilos navlari uchun payvandtag hisoblanganligidan gilos kuchli, olcha esa kuchsiz bo’ladi. Yuqorida aytilganidek, ildiz bo’g’zidan to birinchi yon shoxi o’sib chiqqan yerigacha qismi tana deyiladi. Tananing vazifasi juda kattadir. Daraxtning ildizi yerdan o’zlashtirilgan oziq moddalarni nam bilan daraxtning shox-shabbalariga o’tkazadi. Barglarida paydo bo’lgan plastik organik moddalarni ildiz tizimiga yetkazib beradi. Kuchsiz payvandtaglarda o’stirilgan olma daraxtlari tanasining balandligi 30–40 sm, kuchli payvandtaglarda o’stirilgan olma va boshqa mevali daraxtlar tanasining balandligi 50–70 sm bo’ladi. Tanani haddan tashqari baland va past bo’lishiga yo’l qo’ymaslik kerak. Tana haddan tashqari baland bo’lsa, daraxtning shox-shabbalari balandlashib ketadi, shamol ta’sirida bir tomonga egilishi yoki mevasi to’kilib ketishi mumkin.

Baland bo’yli daraxt shox-shabbalaridan hosilni terib olish, uni parvarishlash va hosilli shoxlar tagiga tirgovuchlar qo’yish ham ancha qiyinlashadi. Tana haddan tashqari pasayib ketsa daraxtning shox-shabbasi atrofida tarvaqaylab o’sganligidan ular bog’ qator orasida mashinalarning erkin yurishiga xalaqit beradi. Tuprog’i sho’rlangan yerlarda ham tananing balandligi 10– 20 sm dan kamroq bo’lganida daraxtning shox-shabbasi quyuqlashib yerga yaqinroq o’sadi. Daraxt tanasining hamda po’stining shikastlanmasligiga quyosh nuri ta’sirida qattiq sovuqdan saqlanishga alohida ahamiyat beril ishi lozim. Markaziy lider shoxda kelgusida navbatdagi yaruslar barpo qilinadi. Markaziy tanadan o’sib chiqqan yosh shoxlar birinchi tartib shoxlar, ikkinchi tartib shoxlardan uchinchi tartib shoxlar va shunga o’xshash bir necha tartib shoxlar paydo bo’ladi. Tana tepasidagi har tomonga yoyilib o’sgan shox, butoq va novdalar daraxtning shox-shabbasi deyiladi. Shox-shabbaning o’sayotgan qismida barglar, gullar va turli shaklda kurtaklar chiqargan yangidan-yangi novdachalar paydo bo’ladi. Turli mevali daraxtlarda hosil novdachalari turlicha bo’ladi. Chunonchi olma, nok kabi urug’li meva daraxtlarida uzunligi 3–5 sm bo’lgan halqali meva chiviqlari, meva nayzachalari bo’ladi. Danakli meva daraxtlarida esa nihlar buketli novdachalar, halqasimon novdachalar kabi hosil novdachalar mavjud. Tana po’stloq bilan qoplangan: po’stning sirtqi qavati hujayralardan iborat. Ostki, ikkinchi qavatining hujayralarida bargida hosil bo’ladigan organik moddalar harakatlanadi. Barg bilan qoplangan bir yillik shoxcha novda deyiladi. Mevali daraxtlarning shox-shabbalari piramidasimon, sharsimon va yoyiq bo’ladi. Qlcha va gilos hosil shoxchalari qisqa bo’ladi, ularning ichida o’sish kurtagi va yonida yonma-yon joylashgan gul kurtaklari turadi. Bu xil meva shoxchalari dasta deyiladi.

Bundan tashqari danakli mevalarda ham o’sish va gul kurtaklari aralash hosil shoxchalari bo’ladi. Novdadagi har bir barg qo’ltig’ida kurtak bo’ladi, bular yon kurtak deyiladi. Novdaning ichida ustki kurtak bo’ladi. Yon kurtaklarning hammasi ham o’savermaydi. Bunday kurtaklar uyquga ketuvchi kurtaklar deyiladi. Mevali daraxtlarda kurtaklar yoz davomida shakllanadi, meva kurtaklari dumaloq, uchi to’mtoq, o’sish kurtaklari esa yumaloqroq va uchi nayza bo’ladi. Urug’li meva daraxtlarida ba’zan meva kurtaklaridan gul va novdalar o’sib chiqadi, bu kurtaklar aralash kurtaklar deyiladi. O’zbekiston sharoitida olma, nok va olcha daraxtlarida hosilli va o’suvchi kurtaklar iyun oyining oxiri iyulning boshlarida, gilosda iyul oyining ikkinchi yarmida, o’rikda iyul oyining uchinchi o’n kunligida shakllana boshlaydi. 24-rasm. Olma gul kurtaklarining rivojlanish davrlari (V.I.Kolesnikov bo’yicha): 1 – tinim holatidagi kurtak; 2 – vegetatsiyaning boshlanishi; 3 – kurtakning o’sa boshlashi; 4 – kurtakning yozilishi; 5 – to’pgullar chiqishi; 6 – g’unchalarning ajralishi; 7 – gultojlar paydo bo’lishi; 8 – tojibarglarning yozilishi; 9 – gullashi; 10 – tojibarglarning to’kilishi; 11 – mevalarning tugilishi; 12 – kosachabarglarning yumilishi; 13 – mevaning o’sishi; 14 – pishgan mevalar. 1 7 8 9 10 11 12 13 142 3 4 5 6

O’rik, shaftoli, gilos daraxtlari mevalariga qaraganda olcha, olma, nok kurtaklari tezroq va erta shakllanadi. Kurtaklarning bundan keyingi rivojlanishi qish oylarida o’tadi. Daraxt shoxshabbasining sharqiy, janubiy sharqiy qismida joylashgan kurtaklar shox-shabbaning shimoliy va g’arbiy tomonida joylashgan kurtaklarda nisbatan 1–20 kun oldin gullab, gullash qisqaroq vaqtida o’tadi, odatda qaysi kurtak oldinroq shakllansa, ertaroq gullaydi. Gullash bir–ikki hafta davom etadi. Kurtaklarning shakllanishi daraxtning yoshiga ham bog’liq. 3–5 yoshdagi meva daraxtlarida meva kurtaklarining shakllanishi 20–22 yoshdagi meva daraxtlariga nisbatan bir oy keyin o’tadi. Bir yillik novdalarda eski meva shoxlariga nisbatan bir oy va undan ortiq muddat farq qilib gul shakllanadi. Daraxtlarni qirqish kurtaklarning shakllanishini 12–15 kunga kechiktiradi. Tuproq nami 18–20 foiz bo’lganida kurtaklarning shakl lanishi iyun oyining oxiri iyul oyining boshida oktabr oyigacha cho’ziladi. Tuproqda nam yuqorida keltirilgan raqamdan kam bo’lsa, kurtaklarning shakllanishi ertaroq 30–40 kun ichida o’tadi. Daraxtlar yaxshi parvarish qilgan yillari meva kurtaklari yaxshi shakllanadi. Endi hosilga kirib kelayotgan daraxtlarda surunkasiga bir necha yil ozmi-ko’pmi meva kurtaklari shakllanadi. Yuqorida aytib o’tilganidek kurtaklar ikki xil bo’ladi. Ular o’suv va meva kurtaklaridir. Vegetativ kurtaklar ham o’z navbatida ikki guruhga: barg kurtaklari va o’suv kurtaklariga bo’linadi. Meva kurtaklari ham ikki xil: sof gulli va aralash gulli kurtaklarga bo’linadi. Sof gulli kurtaklar olcha, nok, gilos, olxo’ri, shaftoli, o’rik, bodom daraxtlarida mavjud. Aralash gulli kurtaklarda yonbarglar, gul va mevalardan tashqari yana bir, ikki yoki uchta novda bo’ladi. Urug’li meva daraxtlarida meva kurtaklari novdaning tepasida ayrim hollardagina barg kurtaklarida rivojlanadi, danakli mevalarda esa aksi, tepada emas, balki meva shoxchalarining yonida bo’ladi.

Gilos, olxo’ri, o’rikning uyqudagi kurtaklarining uzoq yashash qobiliyati kamroq bo’ladi. Mevali daraxt gullari har xil bo’ladi. Masalan, olma gulini olib ko’rsak, bu gulda biz gulning qismlarini ya shil kosacha, beshta bargdan iborat och pushti rang gultojlarini va shuningdek, urug’lanish organlari changchi va urug’chini ko’ramiz. Olma, nok, olchaning gullari ikki jinsli, ularda urug’chi hamda changchi organi bo’ladi. Bir jinsli o’simliklar gulida urug’chi yoki changchi bo’lmaydi. Bu o’simliklarga anjir va yong’oq kiradi. ham changchi ham urug’chi gullari bir o’simlikning o’zida bo’lsa, bir uyli hisoblanadi. Ikki uyli o’simliklarda changchi va urug’chi gullar boshqa-boshqa o’simliklarda uchraydi. Bitta kurtakdan bir qancha gul o’sib chiqqanda ular birgalikda to’pgulni tashkil etadi. Olmaniki soyabonsimon, smorodinaniki odd iy shingil, tokniki murakkab shingil, nokniki qalqonsimon deyiladi. Mevali daraxtlar o’z-o’zidan hamda chetdan changlanadi. Mevali daraxtlarning faqat ba’zilari o’z-o’zidan changlanib hosil bo’ladi. Bular jumlasiga shaftoli, behi, o’rikning ko’pgina navlari, olxo’rining ba’zi navlari kiradi. Gilos, olma, nokning hamma navlari, olcha va fundukning ko’pgina navlari chetdan changlanadi. Barg. Barg o’simlik hayoti uchun katta ahamiyatga ega. Barg lar – barg shapalog’i, barg bandi va barg yonligidan iborat. Ular kulchasimon, oval, tuxumsimon, nashtarsimon shakllarda bo’ladi. Mevali daraxtlarning barglari oddiy, yong’oqniki esa murakkab. Barglar po’stloq bilan qoplangan. Barg sathiga tushgan quyosh nuri barg ichiga bemalol o’tadi. har bir hujayra orasida og’izcha bo’ladi. Barg ichida havo ana shu og’izchalardan o’tadi, barg ichidagi suv bug’i va har xil gazlar ham shu og’izchalardan chiqadi. Og’izcha hujayralari alohida tuzilganligidan ular yopilishi va ochi lishi mumkin.

Ayrim adabiyot ma’lumotlariga ko’ra, bir gektar bog’dagi yaxshi o’sgan daraxtning barg yuzasi 4,1–6,1 m/kv ga у etadi. O’rtacha 1 kg hosil uchun o’rikda 1 m/kv barg yuzasi to’g’ri keladi. Barglar soni qancha ko’p va yirik bo’lsa daraxt shuncha yaxshi o’sadi va meva qiladi. Meva. Mevaning tashqi qismi perikarpiy deyiladi. Perikarpiy uch qismga bo’linadi. Tashqi endikarpiv meva po’sti, o’rta mezakarpiy urug’chadan va ichki endokarpiydan iborat. O’rik, shaftoli, gilos va olcha kabi mevalar yoyiladigan qismi mezakarpiydan, sitrus o’simliklarda endokarpiydan, bodom, funduk va pistaning mag’zi deyiladi. Danakli mevalar ekzokarpiy yumshioq, mezokarpiy suvli va en- dokarpiy qattiq bo’ladi. Yong’oq, nok va behining mevasi soxta mevadir. Anjir va tut mevasi tup mevadir. Ba’zi mevalar (apelsin, limon, mandarin va boshqalar) changlanmasdan hosil beradi. Bunday hodisani anogamiya deyiladi. Bu holda urug’ murtagi tuxum hujayra emas, balki vegetativ hujayra hosil qiladi. O’rta hisobda kuchli payvandtag niholiga payvand qilinganda olmaning bir yashar ko’chati bog’ tashkil etiladigan yerda ekilganidan keyin me’yorida parvarish qilinganda 40–60 yil umr ko’radi. P.G.Shitt daraxt hayoti uchta asosiy davrdan, ya’ni o’sish, meva berish va qurishdan iborat ekanligi aniqlanadi. Birinchi davr ko’chat o’tqazilgandan to hosilga kirgungacha davr, ikkinchi to’liq hosilga kilganidan to o’sishdan qolishgacha bolgan davr, uchinchi davr esa daraxt hosildan qolganidan to qurigangacha bo’lgan davrdir. Masalan, Renet Simirenko, Beliy naliv daraxtlari 6–8 yil ichida yaxshi shaklga kiradi va 8–9-yildan boshlab mo’l hosil bera boshlaydi. Ikkinchi davrda daraxtlar to’liq hosilga kirgan bo’lib, daraxt kuchli o’sishdan qoladi. Ko’pchilik oziq moddalar meva kurtaklari ning shakllanishiga,

kurtaklarning gullashiga, gullarning g’o’raga aylanishiga, g’o’ralarning o’sib mo’l hosil yetilishiga sarflanadi. Uchinchi davr daraxtlarning uzoq vaqt davomli mo’l hosil be rishidan boshlanadi. Uchinchi davr boshlangach sekin-asta hosildan qola boshlaydi. Shox- shabbalar ustki qismidan boshlab quriy boshlaydi. Bu davrda daraxt shox- shabbalari kallonlab, duvarak novdalar hisobiga yangi shox-shabbalar paydo bo’ladi va shu yo’l bilan bir necha yil hosil beradi. Keyinchalik qari daraxt shoxlari butunlay quriydi. Tana va tana atrofidan, uyquda yotgan kurtaklardan bachki novdalar unib chiqadi. Bu davrda qarib qolgan daraxtlar yashartiriladi. P.G.Shitt keyin chalik daraxtning o’sishini 9 davrga bo’lgan. Birinchi davri vegetativ organlarning o’sish davri, ikkinchi davr daraxtning jadal o’sishi, uchinchi davr daraxtning jadal hosil berishi va o’sishidan iborat. To’rtinchi davr hosilga kira boshlagan davr va beshinchi davr hosil berish va quriy boshlash, oltinchi davr daraxtda ayrim shoxlar ning quriy boshlashi, hosil berishi va o’sish davri, yettinchi davr daraxtning qurishi, o’sishi va hosil berishi, sakkizinchi davr qurish, o’sishdan qolish, to’qqizinchi davr o’lish va ayrim yosh novdalar ning o’sish davri. Meva turlari va navlari har xil umr ko’radi. Daraxtning uzoq umr ko’rishi birinchidan, qaysi payvandtaglarda, ikkinchidan, qanday maydonda o’stirilayotganligiga, uchinchidan esa parvarishiga bog’liq. O’zbekiston sharoitida mevali daraxtlar kuzda o’zining bargla rini tashlaydi. Qishda tinim davrini kechiradi va bahor oyida kunlar isishi bilan daraxt uyg’ona boshlaydi. Danakli mevalarning tinim davri urug’li mevalarnikiga nisbatan qisqaroq o’tadi. Наг yili mevali daraxtlarda muayyan quyidagi asosiy fenofazalar bo’lib turadi: • kurtakning bo’rtishi; • kurtakning ochilishi; • gullashi; • meva tugish; • mevaning pishishi;

• barg to’kilishi. Bu asosiy fazalar orasida bir qancha oraliq fazalar ham sodir bo’ladi. Daraxtda kurtaklar bo’rtishidan to barglar sarg’ayib to’kilguncha bo’lgan davr vegetativ davr deyiladi. Daraxtda butunlay tinim davri yo’q. Daraxt tinim davrida juda sekin bo’lsa ham nafas olib turadi, havo isiganda o’zidan ko’plab namni bug’latadi. Meva daraxtlarining o’sishi, bargini to’kib yuborishi va keyinchalik qishki tinim davrining boshlanishi tashqi muhitning o’zgarishlariga bog’liq. Yoz davrida daraxt ildizi orqali yerdan olingan ko’pgina nam barg orqali bug’lanadi. Yozda daraxt 35–40°C issiqqa ham chidaydi. Daraxt tanasini sovitish uchun ildiz tizimi yer ustki qismini to’liq nam va oziq moddalar bilan ta’minlab turadi. Kuzda kun qisqaradi, soviy boshlaydi, barglar sarg’ayadi. O’zbekistonda qish issiq kelgan yillari meva va rezavor meva o’simliklarning ildizi qishda ham o’saveradi. Binobarin o’simlikning tinim davri absolyut bo’lmay, balki nisbiydir. O’zbekistonda mevali daraxtlarning ayrim turlari navbat bilan quyidagicha gullaydi: bodom, o’rik, shaftoli, olxo’ri, olcha, gilos, nok, olma, behi, anor. Ba’zi mevali daraxtlar (bodom, shaftoli, o’rik va boshqalar) barglari yozilmasdan oldinroq gullaydi, boshqalari (olma, nok va boshqalar)da esa aksincha, vegetativ kurtaklar ertaroq yoziladi. O’zbekistonda o’stirilayotgan meva va rezavor meva daraxtlari ning barchasi yorug’sevardir.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Ампелография, малораспространенные сорта. – Москва, «Колос». – 1966, 627-bet. 2. «Bog’, tokzor va sabzavot-poliz ekinlarini zararkunanda hamda kasalliklardan himoya qilishga oid spravochnik». – Toshkent, Uzdavnashr. – 1962, 318–337-bet. 3. Bo’riyev X. «havaskor bog’bonga qo’llanma». – Toshkent. «Sharq» NMAK. – 2002, 208-bet. 4. Mirzayev M. va boshqalar. «Bog’ va tokzorlardan yuqori hosil olish omillari». – Toshkent. – 1998, 21-bet. 5. Mirzayev M.M., Sobirov M.K. «Bog’dorchilik va tokchilik». – Toshkent, O’qituvchi. – 1975, 190-bet. 6. Mevachilik. – T.; Ma’ruzalar matni. – 1993. 7. Ostonaqulov T.E. va boshq. Meva-sabzavotchilik va polizchilikdan amaliy mashg’ulotlar. – Samarqand. – 2004, 260bet. 8. Ribakov A.A. va boshq. O’zbekiston uzumchiligi. – Toshkent, «O’qituvchi». – 1969, 214-bet. 9. Ribakov A.A., Ostrouxova S.A. «O’zbekiston mevachiligi». – Toshkent, «O’qituvchi». – 1981, 508-bet.

Похожие

Mevali va rezavor mevali o’simliklarning kelib chiqishi, botanik ta’rifi va umumbiologik xususiyatlari

O’simliklarning tinim holatlari va harakatlari

O’simliklarga harorat va sho’rlanishning ta’siri

Mevali daraxtlar va tokning karantin kasalliklari

Mevali daraxtlarning chegaralangan xolda tarqalgan zararli hashoratlari va O’zbekistonga o’tish xafi bor zararli hasharotlar