Фотосинтез ва пигментлар фотосинтезнинг ёруғлик реакциялари - Ботаника - Рефераты

Фотосинтез ва пигментлар фотосинтезнинг ёруғлик реакциялари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90.32421875 KB

Фотосинтез ва пигментлар фотосинтезнинг ёруғлик реакциялари Режа: 1. Ёруғлик реакциялари 2. Фотосинтез жараёнларини тушуниш учун ўтказиладиган тажрибалар 3. Фотосинтезнинг кимёвий реакцияларида ёруғлик нурининг аҳамияти 4. Фотосинтез аппаратининг тузилиши 5. Ёруғлик ютувчи қисмлар тизимининг тузилиши. 6. Электронлар ўтказилишининг механизмлари 7. Хлоропластларда протон ўтказилиши ва АТФ нинг синтезланиши 8.Фотосинтез аппаратининг қайта тикланиши ва унинг бошқарилиши.

Ёруғлик реакциялари Ердаги ҳаёт биринчи навбатда қуёшдан ўзлаштириладиган қувватга боғлиқдир. Фотосинтез қуёш энергиясининг ўзлаштира олиши мумкин бўлган ягона биологик аҳамиятга эга бўлган бирдан-бир жараёндир. Бундан ташқари ердаги энергиянинг асосий қисми фотосинтетик жараёнлар томонидан тўпланади. Қолган энергия манбалари қазилма бойликларидан олинади. Бу бўлимда биз фотосинтез жараёнлари натижасида тўпланадиган энергия асосида ётувчи омиллар ва фотосинтезнинг асосий физикавий хусусиятларини кўриб чиқамиз. Фотосинтез атамаси тўғридан тўғри таржима қилинганда ―ёруғлик нуридан фойдаланиб синтез қилиш маъносини билдиради. Бу бўлимда кўриб чиқаётганимиздек, фотосинтезловчи организмлар қуёш энергиясини углерод бирикмаларини синтезлаш учун ишлатади. Бу жараён қуёш энергияси иштирокисиз умуман амалга ошиши мумкин эмас. Аниқроқ қилиб айтадиган бўлсак, қуёш энергияси таъсирида карбонад ангидрид ва сув иштирокида углеводлар ҳосил бўлади ва кислород генерацияланади (ажралиб чиқади.) 6CO 2 + 6H 2 O →C 6 H 12 O 6 +6O 2 Бу молекулаларда заҳира сифатида тўпланган кейинчалик хужайраларни озиқлантириш ва шу билан бирга ҳаёт жараёнларининг барча шакллларинии энергия билан таъминланишда иштирок этади. Бў бўлимда фотосинтез жараёнларида қуёш нурининг аҳамияти, фотосинтетик аппаратларнинг структуралари, шунингдек хлорофиллнинг қуёш нури таъсиридаги кўзғалиши ва хлорофиллнинг АТФ ва НАДФ синтезидаги иштироки жараёнларини кўриб чиқамиз. Юксак ўсимликларда фотосинтетик жараёнларда иштирок этувчи фаол ўсимлик тўқимаси бу барг мезофилласидир. Мезофилла хужайралари махсус нур ютувчи яшил пигментлар, хлорофиллар сақловчи кўпгина хлоропластлардан ташкил топган. Фотосинтез жараёнида ўсимликлар қуёш нуридан сувни оксидлаш ва карбонаб ангидрид газини камайтириш учун

ишлатадилар ва бунинг натижасида кислород эркин ҳолатга ўтади ва биринчи навбатда йирик углерод бирикмалари, шакарлар ҳосил бўлади. Фотосинтезнинг тилакоид реакциялари тилакоидлар деб аталадиган хлоропластларнинг махсус ички мембраналарида амалга ошади. (1 бўлимга қаралсин). Тилакоид реакцияларининг озирги маҳсулотлари юқори энергия сақловчи АТФ ва НАДФН лар ҳосил бўлади. Улар углерод тўплаш реакцияларида шакарлар синтезланиши учун сарфланади. Бу синтетик жараёнлар хлоропластларнинг стромасининг тилакоидлар билан ўраб туриладиган сув муҳитида амалга ошади. Фотосинтезнинг тилакоид реакциялари бу бўлимнмнг асосий мавзусидир. Углерод тўпланиш реакциялари 8 бўлимда муҳокама қилинади. Хлоропластларда нурнинг энергияси фототизимлар деб аталадиган икки хил махсус блокли кимёвий энергияга айлантирилади. Нур энергиясининг ютилиши бирикмалар қаторлари орқали электрон донорлари ва электрон акцепторлари сифатида ҳаракат қиладиган электронлар ўтказилишини энергия билан таъминлаш учун ишлатилади. Кўп сонли электронлар охир оқибатда НАДФ ни НАДФН ҳолатигача ва сувни оксидлаб O 2 ҳолатигача олиб боради. Нур энергияси шунингдек тилакоид мембраналари орқали АТФ синтезланиши учун фойдаланиш мақсадида протонларни ҳаракатлантирувчи кучлар ажратилиши учун ҳам фойдаланилади. Умумий Тушунчалар. Бу бўлимда биз фотосинтезнинг асосий жараёнларини тушунтириб берувчи асосий тушунчаларни кўриб чиқамиз. Бу тушунчалар нурнинг табиати, пигментлар хусусиятлари, шунингдек пигментларнинг турли ҳил аҳамиятларини ўз ичига олади. Нур заррача ва тўлқин хусусиятига эга. ХХ асрнинг бошларидаёқ физик олимлар нурнинг заррача ва тўлқин хусусиятларини исботлаган эдилар. Тўлқин-узунлик хусусиятига эга ва доимий тўлқин баландликлари орасидаги масофани бнлгиловчи грекча лямбда ҳарфи (А) билан белгиланади. Частоталар эса тўлқин

баландликларини маълум вақт оралиғида ўтадиган сонини кўрсатувчи грекча ню (V) ҳарфи билан белгиланади. Оддий солиштириш тўлқин узунлиги, частота ва ҳар қандай тўлқинни ўзаро боғлайди. с = Av Бу ерда тўлқин тезлиги, бу ҳолатда нур тезлиги (3,0 х 108 м с-1). Нур тўлқинлари (бир томондан иккинчи томонга қараб) кўндаланг электромагнит хусусиятли бўлиб, иккала электрик ва магнит майдонлар тўлқин тарқалишининг йўналишига қараб ва бир- бирига нисбатан 90° бурчак остида перпендикулар равишда кесишади. Нур заррача хусусиятиги ҳам эга. Биз уни фотон деб атаймиз. Ҳар бир фотон бир қанча миқдорда квантлар деб аталадиган энергия сақлайди (кўп сонли миқдорда квантлар деб юритилади). Нурнинг энергиясининг тузилиши узлуксиз ҳисобланмайди, аксинча дискрет халтачалар ва квантлар кўринишида етказилади. Фотон энергияси (Е) нур частротасига боғлиқ ва Планк қонунига кўра қуйидагича ифодаланади. E = Н*ч Бу ерда Н доимий Планка (6,626 х 10-34 J s). Қуёш нури фотонлар йиғиндисидан иборат ва турли частоталарга эга. Бизнинг кўзларимиз фақатгина маълум частоталардаги қисминигина кўра олади. Қуёшдан чиқадиган энергиянинг ҳам маълум бир қисми ўсимликлар томонидан ўзлаштирилади. Ютилиш спектри (кўп сонли спектрларда) нур энергиясининг ажралган ва ютилган молекуласи ёки нур тўлқинларининг узунлигига боғлиқ бўлган моддаси миқдорини ўз ичига олади. Спектрофотометрия намуналарда нур ютилишини аниқлаш усули бўлиб 7.1 бўлимда тўлиқроқ тафсилотини кўриб чиқамиз. Молекулалар нурни ютганда ва ўтказганда уларнинг электрон ҳолати ўзгаради. Хлорофилл кўзимизга яшил рангда кўринади чунки хлорофилл нурнинг қизил ва кўк спектрлари орасидаги 550 нм узунликдаги ва кўзимизга яшил бўлиб кўринувчи нур спектрини ютади. Хлорофиллнинг ёки ернинг энг

кам энергияси ҳолатида фотоннинг ютилиши (Нч ҳолатида) ва янада юқори ва қўзғалган энергия ҳолатига (Хл *) ўтказилиши Хл + Нч ^ Хл * Қўзғалган молекулаларда электронларнинг тақсимланиши молекуланинг асосий ҳолатилдагига нисбатан фарқ қилади. Кўк нурнинг ютилиши хлорофиллни қизил нур ютилишига нисбатан бирмунча юқори энергнтик ҳолатгача қўзғатади чунки тўлқин узунлиги қисқа бўлса фотон энергияси катта бўлади. Юқори қўзғалган энергия ҳолатида хлорофилл бирмунча беқарор бўлади. Шу боис у ўзидаги энергияни атрофида жойлашган бўшлиқларга иссиқлик энергияси кўринишида узатиб юборади ва максимум бир неча наносекундларда (10-9 с) барқарор паст қўзғалган энергия ҳолатига ўтади. Қўзғалган энергия ҳолатининг Бу табиий беқарорлик хусусияти сабабли энергияни ушлаб турувчи ҳар қандай жараён жудаям катта тезликда амалга ошиши керак. Энг кичик қўзғалган энергия ҳолатида хлорофилл ўз энергиясини ўзатишнинг тўртта ўрнини босувчи йўлига эга. 1. Қўзғалган хлорофилл фотоннни қайтадан чиқариши мумкин ва шу йўл билан асосий ҳолат-жараёнга флуоресценция жараёнига қайтади. Бу жараён содир бўлганда флуоресценция тўлқин узунлиги ютилаётган тўлқин узунлигига нисбатан бирмунча узун (ва бирмунча кам энегияга эга) ва шу боис қўзғалиш энергиясининг бир қисми флуоресцент фотоннинг ўтиб кетгунига қадар иссиқлик энергиясига айланади. Хлорофилл спектрнинг қизил қисмида флуоресцециялайди. 2. Қўзғалган хлорофилл асосий ҳолатига ўзидаги энергияни тўғридан тўғри, фотон ўтказмасдан, инфрақизил нур кўринишида иссиқлик энергиясига айлантириши мумкин. 3. Хлорофилл хлорофиллар ўз қўзғалган энергиясини бошқа молекулаларга ўтказилишида иштирок этиши мумкин. 4. Фотокимёнинг тўртинчи жараёни қўзғалган ҳолатдаги энергиянинг турли кимёвий реакциялар содир бўлишига олиб келишидир.

Фотосинтезнинг Фотокимёвий реакциялари маълум бўлган энг юқори тезликда содир бўладиган кимёвий реакциялар ҳисобланади. Реакцияларнинг бундай тарзда жадал бориши фотокимё учун юқоридаги учта бошқа энергиянинг қўзғалган ҳолатидаги реакциялари билан рақобатлашиши учун муҳим аҳамиятга эга. Фотосинтез жараёни амалга ошиши учун фотосинтетик пигментлар қуёш нурини ютади. Қуёш нурининг энергияси биринчи навбатда ўсимликларнинг пигментлари томонидан ютилади. Фотосинтез жараёнларидага барча фаол пигментлар хлоропластларда топилган. Фотосинтезловчи пигментларнинг структураси ва ютиш спектрлари мувофиқ равишда тасвирланган. Хлорофиллар ва бактериохлорофиллар (Баъзи бир тур бактерияларда топилган пигментлар) фотосинтезловчи организмларнинг энг типик пигментлари ҳисобланади. Аммо барча организмлар маълум бир хоссаларни бажарувчи биттадан ошиқ пигментлар аралашмасидан ташкил топган бўлади. Хлорофилл а ва б биргаликда ўсимликлар организмида, хлорофилл с ва д эса баъзида биргаликда цианобактерияларда учрайди. Бактериохлорофиллаларнинг бир неча турлари аниқланган: а типи кўпроқ тарқалган турли фотосинтетик организмлар типларида пигментларнинг тақсимланиши акс эттирилган. Барча хлорофиллар мураккаб халқали структурага эга бўлиб гемоглобин ва цитохром гуруҳларида топилгани каби порфирин билан кимёвий боғланган бўлади. Бундан ташқари углеводородларнинг узун тизими деярли ҳар доим ҳалқали структурага бириктирилган ҳолатда бўлади. Хлорофиллнинг лангарча ипи унинг гидрофоб қисмларида бўлади. Халқали структура шунингдек молекуланинг бир қисми бўлган бир қанча заиф боғланган электронлардан ташкил топади ва улар электрон ўтказилишида ва оксидланиш-қайтарилиш реакцияларида иштирок этиш учун ҳам жалб этилиши мумкин.

Каротиноидларнинг бир қанча турли типлари бир қанча қўшбоғлар билан боғланган барча қатор молекулали фотосинтезловчи организмларда топилган. Ютилиш спектирининг 400 дан 500 нм гача бўлган қисми каротиноидлпарга уларга хос бўлган қизғиш тус беради. Сабзининг ранги Каротиноид Р нинг кўринувчи ютиладиган қисми сабабли юзага келади. Лаборатория шароитидан ташқарида яшай олмайдиган ўсимликлардан ташқари барча фотосинтезловчи организмларда каротиноидлар учрайди. Каротиноидлар тилакоид мембраналарнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Чунки улар пигмент оқсилларининг ҳар иккала томонидан ва реакция маркази қисмлари билан мустаҳкам боғланган бўлади. Нур каротиноидлар томонидан ютилади ва фотосинтез жараёни учун хлорофилларга узатилади; бу аҳамияти боис каротиноидлар ёрдамчи пигментлар деб ҳам юритилади. 15-расм. Пигментларнинг тузилиши Фотосинтез жараёнларини тушуниш учун ўтказиладиган тажрибалар

Фотосинтез жараёнининг умумий кимёвий билимларитўпланиши учсун олимларга бир неча юз йилликлар керак бўлди. 1771 йилда Жозеф пристли ялпиз ўсимлигининг ҳавонинг шам ёниб турган қисмида яхши ўсишини аниқлади. У ўсимликлар томонидан кислород ажратилишини аниқлаган. Голландиялик Ингенхауз фотосинтез жараёнлари учун қуёш нурларининг аҳамиятини илмий исботлаб берган. Бошқа гуруҳ олимлар эса СО 2 ва Н 2 О нингаҳамиятини аниқладилар ва органик бирикмалар, масалан углеводлар кислород билан биргаликда фотосинтез маҳсулотлари эканлигини аниқладилар. 19 асрнинг охирларида фотосинтезни мувозанатловчи кимёвий реакция қуйидагича ифодалана бошлади: 6CO 2 + 6H 2 O нур ва ўсимлик> C 6 H 12 O 6 + 6O 2 Бу ерда С6Н12О6 глюкоза каби узида шакар формуласини ифодалайди, глюкоза углерод тўпланишининг аниқ бир маҳсулоти ҳисобланмайди. Фотосинтезнинг маҳсулотлари амалда тузилиши жиҳатидан бир бирига яқин бўлади . Фотосинтезнинг кимёвий реакцияларижуда мураккаб ҳисобланади. Ҳақиқатда фотосинтезнинг 50 та оралиқ реакциялари мавжуд ва хозирда янги қўшимча оралиқ жараёнлар ҳам аниқланмоқда. Илк бора фотосинтез жараёнларинии 1920 йилларда охирги маҳсулоти кислород бўлмаган бактерияларда ўрганилган. Ушбу бактерияларни ўрганиш жараёнида Корнелис ва Нил фотосинтез жараёни ўзида оксидланишқайтарилиш жараёнларини (оксидланиш ва қайтарилиш) ўзида мужассамлаштиради деган хулосага келган. Бу хулоса асосли бўлиб чиқди ва фотосинтезнинг екйинги ўрганилиш соҳаларига асос бўлиб хизмат қилди. Энди фотосинтетик фаоллик ва ютилувчи нур спектри орасидаги ўзаро боғлиқликни кўриб чиқамиз. Биз хозирда фотосинтезни тушуниш учун асос бўладиган бир қанча назарий тажрибаларни муҳокама қиламиз ва фотосинтез

жараёнларининг муҳим кимёвий реакцияларининг тенгламаларини кўриб чиқамиз. Спектрлар ҳаракатининг назарий жиҳатларини билиш бизнинг фотосинтез жараёнларини тушунишимизда асосий аҳамиятга эга бўлган билимлар мажмуидир. Спектрлар ҳаракати биологик тизимларнинг ёруғликка нисбатан жавоб кенглигини ўзида акс эттиради. Масалан, фотоситез жараёни учун спектр ҳаракати турли хил тўлқин узунликларида кислорднинг ажралиб чиқиш жараёнига асосланади. Кўпинча спектр ҳаракати индуцирланган нур ҳосил бўлишига жавоб берувчи хромофор пигментини идентификациялайди. (таъсирлантиради.) Баъзи бир биринчи спектрлар ҳаракати илк бор Т.В. Энгелманн томонидан 1800 йиллар охирида ўлчанган эди. Энгелманн қуёш нурини камалак рангларига ажратиш учун призмадан фойдаланади ва сув ўсимликлари тўпламидан ташкил топган сув муҳитига йўналтиради. Бу тизимга кисллород таъсирида популяцияланувчи бактериялар киритилади. Бактериялар кислород тўпланувчи сув ўтлари таналарига томон йиғилгани кузатилади. Сув ўтларининг айнан бактериялар тўпланган қисмлари хлорофилллар томонидан энг кучли ютиладиган кўк нур ва қизил нур билан ёритилган эди. Бугунги кунда таъсир этувчи спектрлар ҳаракатини тажриба намуналарининг катта сонли миқдорларида ҳам монохроматик нур йўналишида таъсири спектрографлар ёрдамида ўлчанади. Аммо тажрибанинг аҳамияти Энгелманники каби бир хил. Спектрларнинг ҳаракати кислород ажратувчи, фотосинтезловчи организмлар икки хил фототизимларнинг очилишида катта аҳамиятга зга бўлган. Фототизимлар турларини кўриб чиқишдан аввал биз ёруғлик кучини қабул қилиш ва фотосинтезнинг энергияга бўлган талабини ўрганиб чиқишимиз керак бўлади. Фотосинтез ёруғлик ютувчи қисмлар ва фотокимёвий марказлардан ташкил топган комрлексларда амалга ошади.

Ёруғлик энергиясининг асосий қисми хлорофиллар ва каротиноидлар томонидан ютилади ва охир оқибатда кимёвий боғлар кўринишида кимёвий энергия кўринишида сақланади. Энергиянинг бу холатда бир кўринишдан иккинчи кўринишга айлантирилиши пигментларнинг кўп молекулаларининг ўзароо таъсирланиши ва оқсил гуруҳларининг электрон ўтказиши билан борувчи жуда мураккаб жараён ҳисобланади. Пигментларнинг кўпчилиги фототизимларнинг қабул қилувчи қисмлари, ёруғликни йиғиш ва энергиянинг комплекснинг кимёвий оксидланиш-қайтарилиш реакциялари борадиган реакция марказига узатилиши энергиянинг узоқ вақт давомида сақланиб туришига ёрдам берувчи мосламалар сифатида хизмат қилади.(7.10 расм) Бир қанча Қабул қилувчи қисмларнинг молекуляр структуралари ва фототизимлар кимёвий реакциялариниг марказлари ҳақида билимлар ушбу бўлимда кўриб чиқамиз Пигментларнинг қабул қилувчи қисмлари ва реакция марказлари ўртасида вазифалар тақсимоти ўсимликлар учун қандай аҳамиятга эга? Ҳаттоки кучли ёруғлик муҳитида ҳам хлорофил бир неча фотонларни ютиб олади. Агар ҳар бир хлорофилл бутунлай реакция марказига эга бўлса, бу тизимни ташкил этувчи реакция марказлари билан боғланган, вақт ўтиши давомида фотонлар ютилиши билан фаолланадиган ферментлар фаолланиши учун кўп вақт сарфланади. Бундан ташқари агар кўпгина ферментлар энергияни умумий реакция марказига узатса, узоқ вақт давомида тизим фаол ҳолатда сақланади. 1932 йилда олимлар Роберт Эмерсон ва Уильям Арнолд хлорофиллнинг жуда кўп молекулалари фотосинтез жараёнларида энергиянинг шаклланиши учун биргаликда иштирок этишини исботловчи илк тажрибаларни ўтказишди. Улар яшил сувўтлари (pyrenoidosa) дан ташкил топган суспензиядан жуда қисқа ёруғлик чақнашини (10-5 S) йўналтирдилар ва ишлаб чиқарилган кислород миқдорини ўлчадилар. Чақнашлар ўзаро 0.1 сония оралиқдаги узоқликларда ҳосил қилинган ва Эмерсон ва Арнолд ўлчаган бу вақт оралиғи кейинги чақнаш юз бергунга қадар фотосинтез

жараёнларининг ферментатив босқичлари юзага келиши учун етарлича вақт эди. Тадқиқотчилар энергия миқдорларини ўзгартириб кўришди васезиларли даражада юқори интенсив чақнашлар ҳолатида юқори энергия берилганида кислород ҳосил бўлиш миқдори ошмаслигини аниқладилар. (Фотосинтетик тизим ёруғлик билан тўйинтирилади, расмга қаранг). Кислород ва ёруғлик чақнашлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни ўрганиш жараёнида Эмерсон ва Арнолд намуна тажрибаларида ёруғлик билан тўйинтирилган намуналарда ҳар бир 2500 хлорофилл молекуласи атига бир молекула кислород ишлаб чиқарганини аниқлаганлар. Шундан хулоса қилиш мумкинки, бир неча юз пигментлар реакция марказлариги боғланган бўлади ва ҳар бир реакция маркази бир молекула кислород ҳосил қилиш учун 2500 молекула хлорофиллни жалб этган ҳолда,тўрт маротаба ишлаши керак. Реакция марказлари ва кўпгина қабул қилувчи қисмларнинг компонентлари фотосинтетик мембраналарнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Эукариот фотосинтезловчи организмларда фотосинтетик мембраналар хлоропластлар атрофларида жойлашади, прокариот фотосинтезловчи организмларда эса плазматик мембраналарда ёки мембраналарда жойлашади. Фотокимёвий маҳсулотлар миқдори квантларнинг умумий миқдори ютилган нурлар энергиясига тенгдир. Паст интенсив ёруғлик шароитида, фотонларнинг миқдорини оширилиши кислород ажратилишини пропорционал равишда ошишини таъминлайди. Шу йўсинда кислород ҳосил бўлишида квант ажратилишида квант эгри чизиғи аниқланади. Квант ажратилиши аниқ жараёнларида унинг диапазони 0 дан (агар бу жараён ёруғликни сезмаса) 1.0 гача (агар ҳар бир фотон фотосинтез жараёнида ютилса ) бўлади. Одатий хлоропластлар нурсиз ҳолатда сақланади, фотокимёвий квант ажратилиши 0.95 кўрсаткичга яқин бўлади, флуоресценция квант ажратилиши 0.05 ёки ундан паст, шунингдек бошқа жараёнларнинг квант ажратилиши юқоридагилардан ҳам кичик кўрсаткичда бўлади.

Хлорофиллаларнинг молекулалари қўзғалиши фотокимёвий жараёнлар содир бўлишига туруки бўлади. 3. Фотосинтезнинг кимёвий реакцияларида ёруғлик нурининг аҳамияти Шуни тушуниш муҳимки реакциянинг мувозанатини таъминлдаш учун реагентлар таъсири деярли кузатилмайди. Бу реакцияни мувозанатлаш константаси ҳар бир бирикма ҳосил бўлиши учун тузилган эркин энергия жадвалидан аниқланади ва унинг миқдори ўртача 10-500 ни ташкил этади. Бу кўрсаткич нолга жуда яқин бўлиб шуни хулоса қилиш мумкинки ҳеч қачон глюкоза ўз-ўзидан сув ва карбонад ангидрдидан ташқи энергия таъсирларисиз ҳосил бўлмайди. Фотосинтетик реакцияларнинг амалга ошиши учун керак бўладиган энергия ёруғлик манбаларидан ўзлаштирилади. CO 2 + H 2 O ёруғлик, ўсимлик> (CH 2 O) + O 2 (7.6) Бу ерда (CH 2 O) олтита углеродли бирикма- глюкозанинг бир молекуласи ҳисобланади. Фотокимёвий квант ажратилиши оптимал шароитларда 100% кўрсаткичда амалга ошишига қарамасдан, ёруғлик нурининг кимёвий энергияга айланиши бироз кичикроқ миқдорда бўлади. Агар 680 нм тўлқин узунлигида қизил нур ютилса, кислород ҳосил бўлиши учун керак бўладиган энергия миқдори 1760 кДж га тенг бўлади. Энергиянинг бу миқдори +467 кДж моль-1 эркин энергияси ҳолатида 7.6 тенгламанинг амалга ошиши учун етарли миқдор ҳисобланади. Шу усулда ёруғлик энергиясининг кимёвий энергиянинг оптимал тўлқин узунлигига айланиш самарадорлиги ўртача 27% ни ташкил қилади. Бу энергия злаштирилиш тизими учун жуда катти кўрсаткич ҳисобланади. Заҳира қилинган бу энергиянинг асосий қисми хужайра таркиби тузилиши учун сарфланади, биомассанинг шаклланишига эса камроқ энергия сарф этилади. Фотокимёвий квант самарадорлиги (квант ажраттилиши) 1 (100%) га тенг, энергия ўзлаштирилишининг кўрсаткичи эса 27 % га тенг ва бу ажабланарли ҳолат ҳисобланмайди. Квант ажратилиши фотокимёвий жараёнларда иштирок этувчи фотонлар ютилиши миқдорини ўлчовчи

кўрсаткич ҳисобланади. Энергияни сарфлаш самарадаорлиги эса фотонлар ютилишидан ҳосил бўлган кимёвий маҳсулортлар кўринишида қанча энергия сақланаётганинни билдирувчи кўрсаткич ҳисобланади. Кўрсаткичлардан шуни билиш мумкинки, фотокимёвий жараёнлар учун деярли барча фотонлар ютилади фақат фотонларнинг тўртдан бир қисм энергияси сақланади қолган барча тўпланган энергия иссиқликка айланади. НАДФ редукцияланиши ва АТФ нинг шаклланишида ёруғликнинг аҳамияти. Фотосинтезнинг умумий жараёнлари электронларнинг бирор кимёвий бирикмалардан ажраладиган (оксидланиш жараёни) кимёвий оксидланиш- қайтарилиш реакцияларидан иборат. Шу усулда бошқа кимёвий бирикма электрон қабул қилиб олиб заряд кўрсаткичини камайтиради. 1937 йилда Роберт Хилл хлоропласт тилакоидлари томонидан ўзлаштириладиган ёруғлик темир тузлари каби бирикмалар хилма хиллигини камайтиришини аниқлаган. Бу бирикмалар карбонад ангидриди билан биргаликда қуйидаги тенгламада кўрсатилганидек оксидловсилар сифатида хизмат қилади. 4 Fe 3 + + 2 H 2 O> 4 Fe 2 + + O 2 + 4 H + Хозиргача ўрганилган кўпчилик бирикмалар худди Хилл реакциясидаги каби электронларнинг сунъий акцепторлари бўлиб хизмат қилади. Улардан фойдаланиш углерод ажратилишини қисқартириш буйича олдинги реакцияларни тушунишда катта аҳамиятга эга. Юқоридагилардан шуни хулоса қилиш мумкинки, фотосинтетик тизимларнинг меъёрий шаклланиши вақтида ёруғлик никотинамидадениннуклеотидфосфат (НАДФ) ни камайтиради ва ўз навбатида Калвин циклида углерод ўзлаштирилишида тикловчи (қайтарувчи) сифатида хизмат қилади. (8 бўлимга қаранг). АТФ шунингдек электронлар оқимининг сув муҳитидан НАДФ га томон ҳаракатланиши пайтида ҳосил бўлади ва у углерод миқдорининг камайиши учун хизмат қилади. Сувнинг оксидланиб кислородгача парчаланиши, НАДФнинг камайиши ва АТФ нинг ҳосил бўлиш кимёвий реакциялари тилакоид реакциялари деб

юритилади. Чунки НАДФ камайиши реакцияларининг деярли барча турлари тилакоидлар ичида содир бўлади. Углерод тўпланиш ва камайиш реакциялари строма реакциялари деб аталади чунки углероднинг қайтарилиш реакциялари хлоропластларнинг сувли қисмлари, стромаларда амалга ошади. Кислород ажратувчи организмлар турли кўринишда ишловчи икки хил фототизимдан ташкил топади 1950 йиллар охирига келиб фотосинтез жараёнларини ўрганувчи олимлар олдида муаммоли мавзулар пайдо бўлди. Эммерсон ўтказган бундай тажрибалардан бири фотосинтез квант ажратилишини тўлқин узунлигига боғлиқлигини ўрганиш учун ўтказилган ва қизил томчи деб аталадиган самарани кўрсатган эди. Агар квант ажратилиши хлорофиллнинг ёруғлик ютишидаги тўлқин узунликларини ўлчаш учун ўрганилса, олинган кенг кўламли натижалар шуни кўрсатадики, ҳар қандай фотон хлорофилл ва бошқа пигментлар томонидан ютилади ва бошқа фотонлар билан бир қаторда фотосинтез жараёни ҳаракатга келиши учун ўзига хос аҳамиятга эга бўлади. Шу билан бирга хлорофиллнинг узоқ қизил ютилиш қисмида (680 нм) унинг самарадорлиги камаяди. Бундай самарадорликнинг камайиши хлорофиллнинг ютиш хоссаси камайиши билан юзага келмайди, чунки квант ажратиш жараёнлари ҳақиқатда ютилган ёруғликни узатади. Шу усулда узоқ ютилиш қисми (680 нм) дан юқори тўлқин узунликларида нурнинг самарадорлиги қисқа тўлқин узунликларига нисбатан анча кам бўлади. Кейинги фотосинтез самарадорлик даражаларини кўрсатувчи тажрибани ҳам Эмерсон ўтказган эди. У икки ҳар хил тўлқин узунликларида фотосинтез жараёнларининг тезлигини ўлчаб чиққан, сўнгра ёруғлик тўпламларида синовлар ўтказган эди. Қизил ва узоқ қизил ранг тўлқин узунликлари бир пайтда берилганда алоҳида берилган тўлқин узунликлари таъсир эттирилганидагига нисбатан фотосинтез жараёнининг самарадорлиги катта

бўлиб чиқди. Бу кузатишлар ўта қизиқарли ва муҳокамали мавзулар келиб чиқишига асос бўлган эди. Бу ўтказилган кузатишлар 1960 йиллар охирида ўтказилган тажрибалар бўлиб, кейинчалик икки хил фототизимлар ҳозирда I ва II (ФСI ва ФС II) деб юритиладиган, фотосинтез реакцияларида энергияни тўплаш вазифаларини бажарувчи комплекслари кашф этилишига асос бўлиб хизмат қилди. I фототизимлартўлқин узунлиги 680 нм дан юқори бўлган кўпроқ узоқ кизил нурларни ютади, II фототизимлар эса кўпроқ 680 нм тўлқин узунлигидаги қизил нурларни ютади ва узоқ қизил ранг тўлқин узунлиги таъсирларига нисбатан камроқ ҳаракатчан бўлади. Тўлқин узунликлари таъсирларига бундай боғликлик, кучланиш самарадорлиги ва қизил ранг таъсиридаги самарадорликнинг камайиши қуйидагича ҳам тушунтирилади. I фототизимлар НАДФ+ ни камайтирувчи кучли қайтарувчиларни ишлаб чиқаради ва кучсиз оксидловчи ҳисобланади II фототизимлар эса жуда кучли оксидловчиларни ишлаб чиқаради ва сувни оксидлаш хусусиятиги эга бўлади ва I фототизимларда ишлаб чиқарилгандаги мағсулотларга нисбатан кўпроқ кучсиз қайтарувчилар ҳисобланади II Фотосинтез маҳсулотлари бўлган қайтарувчилар қайтадан, I фотосинтез жараёнларида ишлаб чиқарилган оксидловчиларни камайтиради. Фотосинтез жараёнининг схемаси Z (зигзагсимон) схема деб аталади ва кислород ажратиб чиқарувчи фотоситезловчи организмлар ҳақида таассуротлар ҳосил қилишимизда асосий тушунчалардан бири ҳисобланади. Бу схема ҳар бири ўзига хос бўлган пигментларнинг қабул қилувчи қисми ва реакция марказларига эга бўлган икки хил фототизимлар (I и II) ҳақида аниқ тушунчаларга эга бўлишда хизмат қилади. Бу икки фототизимлар бир-бири билан электрон узатиш занжирлари орқали узвий боғланган бўлади. Фотосинтез аппаратининг тузилиши

Юқоридаги бўлимларда фотосинтез жараёнининг асосида ётувчи бир қанча физикавий тамойиллар, турли пигментларнинг функционал аҳамиятларининг назарий бир неча асослари, шунингдек фотосинтез жараёнларини амалга оширувчи организмлардаги бир қанча кимёвий реакциялар кўриб чиқилди. Фотосинтезловчи эукариот организмларда фотосинтез ёндош хужайра органеллаларида-хлоропластларда амалга ошади. Назарий жиҳатдан олганда хлоропластнинг тузилиши тилакоидлар- ички мембраналарнинг тармоқланган тизимидан ташкил топади. Бутун хлорофилл фотосинтез реакцияларини енгил ўтувчи қисми ҳисобланадиган шу мембрана тизимларидан ташкил топади. Сувда эрийдиган ферментлар катализлайдиган, углеродни ажратилишини қисқартирувчи реакциялар ттилакоидландан ташқарида жойлашадиган стромаларда (строматитларда) амалга ошади. Кўринишига қараб кўпгина тилакоидлар бир бири билан жуда мустаҳкам боғланган бўлади. Бу мураккаб мембраналар ламели граналари деб юритилади (Алоҳида ламелилар, алоҳида хар бир ламели Гранум деб аталади). Улар ғадир-будирларсиз силлиқ мембраналар ҳисобланади (Ламели стрлмалари). Икки қават липид қатламидан иборат бўлган ва биргаликда конверт деб аталувчи Алоҳида икки мембранани хлоропластларнинг кўпгина турлари ўраб туради. Икки мембранали Бу тизим транспорт тизимларининг ҳар хил метаболитларидан иборат. Шунингдек хлоропласт ўзига тегишли бўлган ДНК, РНК ва рибосомаларига эга бўлади. Хлоропластларнинг кўпгина оқсиллари хлоропласт ичида юз берадиган, ўз вақтида цитоплазматик рибосомаларда синтезланадиган ва молекуляр ДНК ҳосил бўлиши, ва кейинчалик хлоропластларга ўтказиладиган транскрипция ва трансляция ҳосилалари ҳисобланади. Тизимларнинг бундай ажойиб тарзда ишлаш механизмлари,

фермент комплексларининг вазифаларини ушбу бўлимда кўриб чиқамиз. Тилакоидлар интеграл мембрана оқсилларидан ташкаил топган. Фотосинтез амалга ошиши учун зарур оқсилларнинг хилма-хиллиги тилакоид мембраналарда яққол номоён бўлган. Кўп ҳолларда бу оқсилларнинг қисмлари тилакоиднинг икки томонидан сув муҳитига қараб чўзилган бўлади. Ушбу интеграл мембрана оқсиллари кўп қисм гидрофоб аминокислоталардан ташкил топади ва мембрананинг углеводород қисмлари каби сувсиз муҳитларга ҳам чидамлироқ бўлади. Реакция марказлари, қабул қилувчи қисмларнинг пигмент-оқсил бирикмалари, шунингдек электронларининг катта қисмини ташувчи ферментлар ҳам интеграл мембрана оқсиллари ҳисобланади. Бизга маълум барча ҳолатларда, хлоропластлар интеграл мембрана оқсиллари мембраналарда ўзига хос аҳамиятли вазифаларни бажаради. Тилакоид мембрана оқсиллари мембранининг стромал қисмига қараб, иккинчи тарафдан тилакоиднинг ёриқчали ички қисмига қараб йўналган бўлади. Тилакоид мембраналарилдаги хлорофиллар ва ёруғликка таъсирчан пигмент мажмуалари ноковалент ва жуда ҳам специфик ҳолатда бирбир билан боғланган бўлади. Қабул қилувчи қисмларда энергиянинг узатилишини оптималлаштириш ва реакция марказларида электронлар узатилишини оптималлаштириш ва ўз вақтида сермаҳсул бўлмаган жараёндарни камайтириш учун хлорофиллнинг иккала қабул қилувчи қисмлари ва реакция марказлари оқсиллар билан боғланган бўлади. I ва II фототизимлар тилакоид мембраналарда махсус воситалар ёрдамида ажратиб турилади. Фотосинтез II нинг реакция марказлари, хлорофилларнинг қабул қилувчи қисмлари ва улар билан боғланган электрон ўтказувчи оқсиллар комплекслари кўпинча ламели граналарида жойлашади. Фотосинтез I реакция маркази ва уларга боғланган пигментларнинг қабул қилувчи қисмлари ва электрон ўтказувчи оқсиллар комплекси, шунингдек АТФ шаклланишини катализловчи ферментларнинг боғловчи омиллари

деярли ламела стромаларида ва ламала граналарида жойлашади. Цитохром b6 электрон узатиш занжири юқорида айтиб ўтилган фототизимларни бир- бири билан боғлаб туради ва строма ва граналарнинг орасида тенг миқдорда тақсимланади. Шу усулда фотосинтезда кислород ҳосил бўлишиниг икки фотокимёвий ҳодисалари бир–биридан муқим ажратилгандир. Бундай бўлиниш шуни англатадики, фототизимлар орасида мембраналарнинг грана қисмларидан строма қисмларига электронларнинг тақсимланишини шакллантирадиган бир ёки бир неча электрон ташувчи воситалар электронларни I фототизимларга етказиб беради. II фототизимда сувнинг икки молекуласининг оксидланиши натижасида тўртта электрон, тўртта протон ва бир молекула кислород ҳосил бўлади. (7.8 тенгламага қаранг). Сувнинг оксидланишидан ҳосил бўлган бу протонлар строма қисмларига тақсимланади ва АТФ синтезланишида иштирок этади. I ва II фототизимлар орасидаги бундай катта фарқли масофада (бир неча ўн нанометр) аҳамияти ҳалигача тўлиқ ўрганилмаган, афтидан икки фототизимлар орасида энергия тақсимланиши самарадорлигининг оширилиши учун хизмат қилади. I ва II фототизимлар орасидаги бундай тақсимланиш шуни кўрсатадики, икки фототизимлар орасида бир-бирига қатъий стехиометрия талаб этилмайди. Бунинг ўрнига II фототизим реакция марказлари ушбу қисмда батафсил кўриб чиқиладиган электронлар ташувчиларнинг эрийдиган (пластохинин) умумий оралиқ қисмларида эквивалнт тикланиш хусусиятларига эга бўлади. I ва II фототизимлар орасидаги нисбатларни ўрганиё жараёнида шу нарса маълум бўлдики, хлоропластларда II фототизимлардаги жараён сермаҳсул ҳисобланади. Шу билан бирга I фототизимлар ва II фототизим орасидаги нисбат 1.5:1 га эга, аммо бу кўрсаткич ўсимликларнинг турли шароитларда ўстирилишига қараб ўзгариб туриши мумкин.

Аноксиген (кислородсиз) фотосинтезловчи бактерияларнинг реакция марказлари II фототизимга бўлган кислород ажратмайдиган, худди пушти фотосинтезловчи Rhodobacter ва Rhodopseudomonas оиласига мансуб битта фототизимга эга бўлган организмларники каби ўхшаш бўлади. Бундай содда организмлар кислородли фотосинтезни мукаммал тушунишда ўтказиладиган энг оддий тажрибаларни ўтказишда муҳим объектдир. Хартмут Мишель, Иоганн Дайзенхофер, Роберт Хубер, ва унинг жамоаси Мюнхенда бинафшаранг фотосинтезловчи бактериялар (Rhodopseudomonas виридис) нинг реакция марказларининг уч ўлчамли структурасини яратдилар. 1988 йилда Нобел мукофотига сазовор бўлган бу улкан кашфиёт интеграл мембрана оқсилларининг рентген–структур тузилиши ва реакция марказлари комплексларининг структура таҳлилларини ўрганишда очилган илк энгт муҳим кашфиётлардан бўлган эди. Бу структураларнинг мукаммал таҳлили, кўп сонли намуналарни биргаликда ўрганиш, барча реакция марказлари томонидан ишлаб чиқариладиган, энергия тўпланиш жараёнларида иштирок этувчи кўпгина тамойилларни кўрсатиб берди. Бактерияларнинг реакция марказларининг структураси, тахмин қилинганидек, кўп жиҳатдан кислород ажратувчи организмлардаги II фототизимларда учрайдиган тизимлар каби бўлади, асосан ўтказувчи занжир қисмининг электрон акцепторлари ўхшаш бўлади. Бактерияларнинг реакция марказларининг ядросини ташкил этувчи оқсиллар эволюцион боғлиқликнинг ўз-ўзидан юзага келганлиги сабабли II фототизимлардаги уларнинг аналогларига ўхшаш бўлади. Ёруғлик ютувчи қисмлар тизимининг тузилиши. Турли синфга мансуб фотосинтезловчи организмларнинг ёруғлик қабул қилувчи қисмлари Реакция марказларидан фарқли ўлароқ бир оилага мансуб, турли синфлардаги организмларда ҳам ҳайратланарли даражада бир-биридан фарқланади. Қабул қилувчи қисмларнинг бундай бир-биридан фарқланиши

турли организмлар яшайдиган ва бир қанча организмларда икки фототизим жараёнларида энергия йўқотилишининг олдини олиш учун турли шароитларда яшовчи организмларнинг шу муҳитга эволюция ривожланиш босқичлврида адаптацияланишидан ҳосил бўлган. Қабул қилувчи қисмлар тизимлари улар боғланган реакция марказларига энергиянинг тўлақонли узатилишини таъминлайди. Қабул қилувчи қисмлар ўлчамлари ҳар бир организмларда турлича, масалан баъзи бир тур фотосинтезловчи бактериялар реакция марказларида энг кичкина кўрсаткич 20 дан 30 тагача бактериохлорофилла, реакция марказларида 200 дан 300 гача хлорофилла юксак ўсимликларда, реакция марказларида бир неча мингтагача баъзи тур бактериялар ва сувўтларида бўлади. Қабул қилувчи қисмлар пигментларининг структура тузилиши жуда ҳам хилма хил бўлиб, уларнинг барчаси қайсидир кўринишда фотосинтетек мембраналар билан боғланган бўлади. Қўзғалиш энергиясининг хлорофиллардан ўтказилишига, реакция марказларида ёруғликни ютилишига ёрдам берувчи физикавий механизмлар резонанс ўтказилишлар деб юритилади. Шунинг учун бир молекуладан иккинчи молекулага қўзғалган энергиянинг ўтказилиши нурланишлар учрамайдиган жараёнлар ёрдамида амалга ошади. Резонанс ўтказишниниг афзаллик томони энергиянинг икки камертонлар орасида ўтказилишидир. Агар бир камертон жароҳатланган ва бир-бирига яқин ва тўҳри жойлашган бўлса, унда иккинчи камертон биринчи камертон энергиясининг бир қисмини олади ва қайта ишлашни бошлайди. Қабул қилувчи қисмларда резонанс энергиянинг ўтказилиши кабиикки камертон орасидаги энергиянинг ўтказилиши самарадорлиги уларнинг ўзаро таъсирлашиши ва бирбиридан қандай масофада жойлашганлигига, шунингдек уларнинг ҳолатига ва частота тебранишларига боғлиқ. Қабул қилувчи қисмларда энергиянинг узатилиши жуда ҳам самарали ҳисобланади. Қабул қилувчи қисмлар томонидан ютилган фотонларнинг, фотокимёвий жараёнлари учун фойдаланиладиган энергияга эга бўлган ва

реакция марказларига узатиладиган фотонларнинг Тахминан 95 дан 99 % гача бўлган қисмидан энергия ўзлаштирилади. Пигментлар орасида қабул қилувчи қисмларда энергиянинг узатилиши ва реакция марказларида амалга ошадиган электронлар узатилиши орасида тафовутлар мавжуд. Ўз навбатида энергиянинг узатилиши кўпроқ физикавий ҳодисалар ҳисобланади, электронларнинг узатилиши эса ўзида кимёвий жараёнларни акс эттиради. Қабул қилувчи қисмларда тўпланган энергиянинг реакция марказларига узатилиши. Қабул қилувчи қисмлардаги пигментлар кетма-кетлиги, реакция марказларига узатиладиган ва доимий узунроқ узоқ қизил тўлқин узунлигига қараб сурилиб турадиган қизил нур энергиясининг тўплами максимал ютилиш хусусиятига эга бўлади. Бу қизил силжишнинг максимал ютилиши шунинг учун муҳимки, энергиянинг қўзғалган ҳолати бир неча марта кичкина бўлади қабул қилувчи қисмларнинг периферик бўлимларига нисбатан ва реакция марказига яқин бўлади. Тизимлар конструкциясининг бундай мураккаб тузилиши, энергия қўзғалган вақтда, масалан, максимал 650 нм нур ютадиган хлорофилл Ь молекуласидан 670нм нур ютадиган хлорофилл молекуласига ўтказилиш вақтида бу икки хлорофиллар қўзғалган энергиясининг орасидаги фарқ атроф муҳитга иссиқлик кўринишида тарқатилади. Қўзғалиш учун энергия қайтадан хлорофилл Ь га ўтказилиши керак ва йўқотилган иссиқлик кўринишидаги энергиянинг ўрни қайтадан тўлдирилиши лозим. Қайта узатилиш эҳтимоллиги бироз камроқ ҳисобланади чунки иссиқлик энергияси пастки энергия ва пигментларнинг нисбатан юқори энергетик қисмлари орасидаги тафовутни ўрнини тўлдиришга етарлича миқдорда бўлмайди. Бу самарадорлик маълум босқичларда энергиянинг ушлаб турилишини таъминлайди ва Қўзғалган энергиянинг реакция марказларига самаралироқ етказилишини, жараёнларнинг қайтмаслигини ёки бир томонлама амалга ошишига сабаб бўлади. Ушбу тизим ҳар бир квантдан маълум миқдорда энергиянинг

йўқотилишига ҳам олиб келади шу боис ҳар бир квант реакция марказларидаги жараёнларни қўзғатиши мумкин. Кўпгина қабул қилувчи қисмлар умумий структура хусусиятларига эга. Хлорофилл а ва б турларини сақловчи, фотосинтезловчи барча эукариот организмлар бирмунча кенг тарқалган қабул қилувчи қисмларнинг оқсиллари структура жиҳатидан ўхшаш оқсиллар оиласига киради. Бу оқсилларнинг бир нечтаси II фототизимлар билан боғланган бўлади ва II ёруғлик қабул қилувчи (йиғувчи) (LHCII) оқсил бирикмалари деб аталади. Бошқа оқсиллар эса I фототизимларга боғланган бўлади ва ёруғлик қабул қилувчи (йиғувчи) LHCI оқсил бирикмалари деб аталади. Қабул қилувчи қичмларнинг бундай бирикмалари хлорофилларнинг а/б қабул қилувчи қисмлари оқсиллари номи билан юритилади. (Паулсен 1995, Грин ва Дурнфорд 1996). Ёруғлик қабул қилувчи (йиғувчи) (LHCII) қисмларнинг оқсиллари структуралари электрон микроскопия натижаларини тўплаш ва электрон кристаллография усуллари ёрдамида аниқланган. Бу оқсиллар учта а-спирал қисмлардан ташкил топади ва 15 га яқин хлорофилл а ва б молекулаларини ва шунингдек бир неча каротиноидларни боғлаб туради. Бу пигментларнинг бир нечтасигина бизга маълум структураларда кўринади. Ёруғлик қабул қилувчи (йиғувчи) LHCI қисмлар оқсилларининг аниқ структуралари ҳалигача тўлиқ ўрганилмаган, афтидан уларнинг тузилиши ҳам ёруғлик қабул қилувчи (йиғувчи) (LHCII) қисмларнинг оқсилларига аналог равишда ўхшаш бўлади. Юқоридаги барча оқсиллар янги оқсиллар синтезланиши учун муҳим аҳамиятга эга бўлади ва тузилиши жиҳатдан узоқ ўтмишдошлариники каби бир хил бўлади. Нур каротиноидлар ёки Ь хлорофиллар томонидан ютилади ва LHC оқсиллари томонидан тезда а хлорофилларга узатилади кейин реакция марказлари билан мустаҳкам боғланган бошқа қабул қилувчи қисмларига ўтказилади. Ёруғлик қабул қилувчи (йиғувчи) (LHCII) қисмлар оқсил биирикмалари қуйидаги бўлимда муҳокама қилинадиган регулятор жараёнларда ҳам қатнашади.

Электронлар ўтказилишининг механизмлари Тажрибалар биз муҳокама қилиб чиққан икки фотокимёвий реакциялар ҳақидаги таассуротларга эга бўлишимизга ёрдам беради. Бу бўлимда биз фотосинтез жараёнларида электрон ўтказилиши билан боғлиқ кимёвий реакцияларни кўриб чиқамиз. Шунингдек биз ёруғлик таъсирида хлорофиллнинг кўзғалиши ва биринчи электрон акцепторлариннинг камайишини, биринчи ва иккинчи фототизимлар орқали электронлар оқимини, электронларнинг асосий манбаси бўлиб хизмат қиладиган сувнинг оксидланиши, шу билан бирга электронларнинг охирга акцепторларининг камайиши (НАДФ +) ни кўриб чиқамиз. АТФ синтезининг оралиқ босқичи бўлган хемиосмотик механизмлар, "Z схема" бўйича хлорофиллардан чиқадиган электронларнинг электрон ўтказиш йўлида ташилиши ҳам ушбу бўлимда кўриб чиқилади. Н2О дан НАДФ + га қараб электронлар оқимини шакллантирувчи барча электрон ташувчилар, оксидланиш-қайтарилиш потенциалининг марказида вертикал жойлашиши ва Z схемасининг ҳозирдаги яратилган кўриниши келтирилган. Бир бирини бошқариб турувчи компонентлар кўрсаткичлар билан белгиланган. Бу ерда схема кинетик ва термодинамик ахборотлар шаклланишида амал қилади. Катта вертикал кўрсаткичлар тизимга ёруғлик энергиясини киришини кўрсатади. Фотонлар хлорофилларнинг махсус реакция марказларини қўзғатади (Р680 PSII учун ва P700 PSI учун) ва электронлар ажратилади. Ундан кейин электрон ўтказувчилар қаторлари орқали ўтади ва охир оқибатда P700 ни (PSII тизими электронлари учун) ёки НАДФ + (PSI тизими электронлари учун) ни камайтиради. Биз қуйидаги бўлимда электронлар ўтказилиши ва электронларнинг ўтказувчиларининг хусусиятларини кенгроқ қамровда кўриб чиқамиз.

Фотосинтез кимёвий реакцияларининг осон амалга ошишини таъминловчи барча кимёвий жараёнлар асосан 4 та оқсил бирикмалари томонидан амалга оширилади: II фототизимлар, цитохром b6 е комплекси, I фототизим ва АТФ синтези оқсил бирикмалари. Бу тўрт интеграл оқсил бирикмалари тилакоид мембраналарда шаклланиш учун қуйидаги ҳолатларда векториал йўналган бўлади. • II фототизимлар тилакоидлар чақнашларида сувни кислородгача оксидлайди ва натижада протонларни ажратиб беради • Цитихром b6 эса PSII фототизимлардан электронларни қабул қилиб олади ва уларни PSI фототизимларга узатади. У шунингдек қўшимча протонларни стромалардан жараёнларга етказилишини таъминлайди. • фототизимлар ферредоксин (Fd) ва флавопротеинферредоксинНАДФ- редуктаза таъсирида стромалардаги НАДФН+ да НАДФ ни камайтиради • АТФ-синтазалар, протонларни жараёнлардан стромаларга қайтадан диффундирланиши каби АТФ ни ишлаб чиқаради. Хлорофилл молекуласи электрон акцепторлари камайиши билан энергия ушлаб турилади. Аввал муҳокама этганимиздек, ёруғликнинг хлорофиллнинг махсус реакция марказларини қўзғатишидаги аҳамияти ёки нурни тўғридан- тўғри ютилиши ёки кўп ҳолларда қабул қилувчи қисмларнинг пигментлари ёрдамида энергиянинг узатилишидан иборат. Бундай қўзғалиш жараёнини электронларнинг энг юқори энергия ҳолатидаги ҳаракати хлорофиллнинг тўлиқ орбиталидан унинг тўла бўлмаган орбиталининг минимум энергиясигача бўлган ҳаракати деб тасаввур қилиш мумкин. Юқори орбитал ҳолатида электронлар кучсиз боғланган бўлади ва агар электронларни қабул қилувчи молекула яқин масофада бўлса, уларнинг осонгина боғлари узилади, Электронлар энергиясини кимёвий энергияга айлантирадиган биринчи реакция, яъни биринчи фотокимёвий жараён хлорофилларнинг қўзғалган ҳолатида электронларнинг реакция марказларида молекуланинг акцепторига узатилишидан иборат. Бу жараёнларнинг яна бир жиҳати шундан иборатки, ютилган фотонлар хлорофилл реакция марказларида электронларнинг

фотондаги энергиянинг бир қисми оксидланиш-қайтарилиш энергияси кўринишида сақлаб турилган электронлар узатилишининг кейинги жараёнларида қайта гуруҳланишига олиб келади. Хлорофилл реакция марказининг оксидланган ҳолатга ўтиши билан (электрон етишмаслиги ёки мусбат зарядли ҳолатида) унга қўшни молекула электрон акцепторлари камаяди. (электронларга бой ва манфий зарядли ҳолатда) Тизимнинг бундай критик ҳолатида орбиталнинг нисбатан кичик кичик мусбат зарядланган энергия ҳолатида хлорофилл реакция марказлари оксидланади ва электронлар қабул қилиш имкониятиги эга бўлади. Агар молекула акцептори ўзидаги электронни қайтадан хлорофиллнинг реакция марказига узатса, тизим ёруғлик таъсир этишидан аввалги ва барча энергия иссиқлик ҳолида ажратилиб бўлингандаги аввалги ҳолатига қайтади. Бу рекомбинация жараёни кам самарали ҳисобланади аммо реакция марказларининг шаклланишида қандайдир аҳамиятга эга бўлмайди. Бунинг ўрнига бир акцепторнинг қўшимча энергиясининг иккинчи акцепторга ўтказилиши учун ва кейинчалик узатиш занжирида пастга йўналтириш учун хизмат қилади. Хлорофиллнинг реакция марказининг оксидланиши иккиламчи донор электронлари камаяди ўз навбатида учламчи донор ҳам тикланади. Ўсимликларда охир оқибатда электронлар донорлари сув ҳисобланади ва электронларнинг охирги акцепторлари НАДФ+ ҳисобланади. Энергиянинг фотосинтетик тўпланишининг асл моҳияти қўзғалган хлорофиллдан молекула акцепторига электроннинг бирламчи ўтказилиши, кейинги мусбат ва манфий зарядларни ажратадиган жуда тез амалга ошувчи кимёвий реакциялардан иборатдир. Бу иккиламчи реакциялар зарядларни тилакоид мембраналарининг қарама-қарши томонларга тахминан 200 пикосония (1 пикосония = 10-12 с) га ажратади. Зарядларнинг бундай ажратилиши билан реакциянинг акс ўзгариши секинлашади ва энергия маълум вақт давомида ушлаб турилади. Ҳар бир иккиламчи электрон ўтказилиши жараённи амалда қайтмас жараёнлигини таъминлаб, маълум миқдордаги энергиянинг йўқотилиши билан амалга

ошади. Турғун моддалар ҳосил бўлишини таъминлаш учун фотосинтезловчи бактерияларнинг ёритилган реакция марказларида квант ажратилишлари 1.0 кўрсаткичда деб ўлчанган, яъни ҳар бир фотон турғун моддаларни ишлаб чиқаради ва реакциялар қайтмас шароитларда амалга ошади. Бу ўлчовлар юксак ўсимликларнинг ёритилган реакция марказларида ўтказилмаган бўлсада, оптимал шароитларда (ёруғликнинг паст интенсивлиги билан) кислород ажратилиши учун зарур квантлар ўлчови шуни кўрсатадики, бирламчи фотокимёвий жараёнлар 1.0 қийматга жуда яқин бўлади. Реакция марказлари тасаввур қилинганидек, энг юқори тезликдаги реакциялар маҳсулдорлингини таъминлаш ва реакцияларда энергиянинг бесамар сарфланишини минимал даражада ушлаб туришга жуда яхши мослашган. Икки фототизимларда хлорофиллнинг реакция марказлари, турли тўлқин узунликларидаги ютилиш. Юқорида кўриб чиқилганидек биринчи ва иккинчи фототизимларда ёруғлик ютилишининг моғияти турлича бўлади. Ёруғлик ютилишининиг максимал аниқликдаги ўлчови хлорофиллар реакция марказларидаги амалга ошиши мумкин бўлган, қайтарилиш ва оксидланиш ҳолатларидаги оптик ўзгаришлар билан амалга оширилган. Хлорофиллнинг реакция маркази электрон йўқотилганидан кейин жуда қисқа вақт давомида оксидланган ҳолатда бўлади ва қайта унинг электрон акцептори бўлишига шароит яратилади. Спектрнинг қизил қисмидаги кучли ёруғлик ютилишида оксидланган ҳолатда хлорофиллнинг ўзига хос хусусиятли ранги йўқолади ёки рангсизланади. Шунинг учун хлорофилларнинг оксидланишқайтарилиш ҳолатларини бу ранг ўзгаришининг бевосита амалга ошганлиги боис, оптик ўлчаш усуллари ёрдамида назорат қилиш мумкин. Бундай усулларни қўллаш билан Бессел Кок биринчи фототизимлар ўзининг қайтарилган ҳолатида максимал 700 нм тўлқин узунликдаги ёруғликни ютиши мумкинлигини аниқлаган. Мос равишда бу хлорофилл

Р700 (Р пигментни англатади) деб аталади. Х.Т. Витта ва унинг жамоадошлари шундай оптик ўтиш жараёнида иккинчи фототизимлар 680 нм тўлқин узунлигида ёруғлик қабул қилишини аниқлаган ва мос равишда бу тизим реакция марказларидаги хлорофиллар Р680 деб аталишига асоа бўлган. Бундан аввалроқ Луи Дюйзенс қизил фотосинтезловчи бактериялардан бўлган бактериохлороқиллаларининг реакция марказларидаги хлорофилларнинг 870 нм тўлқин узунлигидаги ёруғлик ютишини аниқлаган ва хлорофиллар Р870 деб юритилган. Бактериялар реакция марказларининг рентген структурасидан шу нарса кўриниб турибдики, Р870 хлорофиллар ўзаро бир эмас бир жуфт ёки димер кўринишда мустаҳкам боғланган бўлади. Биринчи фототизимнинг асосий электрое донори А хлорофиллнинг димер молекуласи ҳисобланади. Иккинчи фототизим ҳам бирламчи электрон донори Р680 тизимдаги пигментларда бутунлай доимий равишда жойлашмасада, димер хлорофиллардан ташкил топган бўлади. Оксидланган ҳолатида хлорофилларнингт реакция марказлари жуфт бўлмаган электронларга эга бўлади. Жуфт бўлмаган электронларга эга молекулаларни кўпинча электро параматнитрезонанс (ЭПР), СОЭ текширувлари, аввал кўриб ўтилган спектроскопик ўлчашлар ҳамда магнит резонанс технологиялар ёрдамида аниқлаш мумкин. Бу технологиялар фотосинтетик тизимларда электрон ўтказилишининг оралиқ воситачиларини аниқлашда ҳам кенг қамровда фойдаланилган. II фототизимларнинг реакция марказлари мультисубединик пигмент- протеин бирикмаси ҳисобланади. II фототизимлар бирикмасидан ташкил топган. Юксак ўсимликларда ўта мураккаб мултисубединик оқсиллар иккита бутун реакция марказларига ва бир неча қабул қулувчи қисмларга эга бўлади. Реакция марказларининг ядроси D1 и D2 номи билан аталадиган иккита мембрана оқсилларидан, шу билан бирга бошқа оқсиллардан ташкил топган бўлади. Бирламчи хлорофилл донорлар (Р680), қўшимча хлорофиллар, каротиноидлар, феофитин ва пластоквинонлар (электронларнинг икки

акцепторлари, батафсил маълумотлар кейинги бўлимда келтирилган) D1 ва D2 мембрана оқсиллари билан боғланган бўлади. Бу оқсиллар қизил бактерияларнинг L ва M пептидлари билан бир қанча ўхшашликка эга. Бошқа оқсиллар қабул қилувчи қисмлар сифатида ёки кислород ажратилишида иштирок этади. Цитохром b559 каби улардан баъзилари аниқ бир аҳамиятга эга эмас, аммо II фототизимлар атрофидаги ҳимоя занжиоларига жалб этилиши мумкин. II фототизимларда сув кислородгача оксидланади. Сув қуйидаги кимёвий тенглама бўйича оксидланади (Хогансон ва Бабкок схемаси: 2 H 2 O +O 2 + 4 H + + 4 е- Бу реакция тенгламасидан шу нарса кўриниб турибдики, икки молекула сувнинг оксидланишидан бир молекула кислород молекуласи ва тўртта водород иони билан бирга тўртта электрон ажралади. Ўта мураккаб томонлар, қабул қилувчи қисмларнинг қўшимча бирикмалари, LHCII, CP26 ва CP29, қўшимча кислород ажратувчи бирикмалар тўқ сариқ ва сариқ айланалар билан белгиланган. Тақсимланмаган спираллар кулранг ранг билан белгиланган (С). Комплекснинг ён тарафдан кўриниши кислород ажратувчи тизимлар оқсилларининг геометрик шаклдан ташқарида қандай жойлашганини кўрсатади. Сув жуда ҳам барқарор модда ҳисобланади. Сувнинг молекуляр кислород кўринишида оксидланиши жуда қийин жараён ҳисобланади, фотосинтетик кислород ажратилиши тизими эса бу реакцияни амалга ошиши мумкин бўлган ягона биокимёвий тизим ҳисобланади. Фотосинтетик кислород ажратилиши ер атмосферасидаги барча кислороднинг манбаи ҳисобланади. Фотосинтез жараёнида сувнинг оксидланишининг кимёвий механизмлари кўпгина тадқиқотчилар бу жараён ҳақида жуда кўп фикрларни келтирган бўлсада, ҳалигача тўлиқ ўрганилмаган. Сувнинг оксидланишидан ҳосил

бўлган протонлар бевосита стромал тешикчалардан эмас балки, тилакоид ёриқчаларидан ажратилади. Улар мембрананинг вектор табиати боис ажралиб чиқади, ва бу омил, яъни кислород ажратилиши тилакоидларнинг ички мембраналарида локалланади. Бу протонлар охир оқибатда ёриқчалардан транслокация йўли билан АТФ синтазалар орқали стромаларга ўтказилади. Шу йўл билан сувнинг оксидланиши пайтида ажраладиган протонлар АТФ ҳосил бўлишини шакллантирадиган электрокимёвий потенциални таъминлаб беради. Кўп йиллик кузатишлардан шу нарса маълум бўлдики, сувнинг оксидланиши жараёнида марганец (Mn) муҳим кофактор бўлиб ҳисобланади (5 бўлим), шунингдек фотосинтез тадқиқотларининг классик қарашлари шуни таъкидлайдики, марганец ионлари S ҳолат номи билан маълум оксидланиш босқичларидан ўтади ва S0, S, S2, S3, S4 ҳолатларида иштирок этади. Булар марганецнинг сувнинг оксидланиши ва кислород ҳосил бўлишидаги бир қанча иштирок шакллларидир. Бу гипотезалар турли бир қанча тадқиқотлар томонидан қўллаб қувватланган, биринчи навбатда бу тадқиқотлар рентген нурлари ютилишлари асосида, ESR тадқиқотлари орқали бевосита марганецни аниқлаш усуллари ёрдамида аниқланган. Аналитик тадқиқотлар шуни кўрсатадики, марганецнинг тўртта иони фототизимлар тоомонидан ажратилаётган ҳар бир кислород билан боғланган бўлади. Бошқа тадқиқотлар эса Cl- ва Ca2 + ионлари ҳам кислород ажратилишида муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. Электрон ташувчиларидан бири одатда кислород ва Р680 кислород ажратувчи тизим орасида YZ каби идентификацияланади (ишлайди). Жараёнлар шаклланиши учун YZ ўзининг электронларини сақлаб туриши керак бўлади. Электронларнинг бундай ушлаб турилиши худди радикаллар каби идентификацияланади ва II фототизимлар реакция марказларида бўладиган D1 оқсил тирозин қолдиқларидан шаклланади. Феофитин ва икки кинонеснинг II фототизимлардан электрон қабул қилиши.

ESR ва спектрал таҳлилларнинг натижалари шуни кўрсатадики, II фототизимларда феофитин бевосита темир атомига яқин кетма – кет иккита пластоквинлар бирикмаси билан бирга илк акцептор ҳисобланади. Феофитин хлорофилл ҳисобланади, фақат унда магнийнинг марказий атомлари ўрнига иккита водород атоми жойлашган бўлади. Феофитиннинг бундай кимёвий ўзгариши унга хлорофиллдан фарқли равишда ўзига хос кимёвий ва спектрал хусусиятларни беради. Электрн-акцептор тизимида электрон ўтказувчиларнинг қандай тарзда жойлашуви аниқ ўрганилмаган. Аммо унинг тузилиши қизил бактериялар реакция марказларига жуда ўҳшаш деб тахмин қилинади. Икки пластоквинлар (QA ва QB) реакция марказларига боғланган бўлади ва феофитиндан электрон олиши қуйидагича амалга ошади. (Окамура ва бошқалар 2000). QB га иккита электрон берилиши билан у QB2- ҳолатига ўтади ва қайтарилган QB2- строма томонлари муҳитидан иккита протонни банд қилади ва тўлиқ қайтарилган пластоквин ҳолатиги ўтади (QH2). Пластоквинлар кейин реакция марказлари тизимидан диссоцияланади ва мембрананинг углеводород қисмига ўтказилади ва у ерда ўз электронларини цитохром b6f тизимига узатади CH-CH 2 ) 9-H Тилакоид мембраналаридаги йирик оқсил комплексларидан фарқли равишда гидрохинон ўзида унча катта бўлмаган поляр бўлмаган молекулага эга бўлади ва шу хусусияти боис мембрана қўшқаватларига бирикиши жуда осон кечади b6f цитохром тизими орқали электронлар ўтказилиши шунингдек протонлар ўтказилишида ҳам иштирок этади. Цитохром bу нинг Е комплекси бир нечта синтезланган гуруҳлардан иборат катти мултисубединик протеин ҳисобланади. У иккита b типидаги гем ва битта с типидаги гемдан ташкил топган. (цитохром Ғ). С типдаги цитохромларда гемлар пептидларга ковалент боғланган бўлади. B типдаги цитохромларда эса протогем гуруҳлар каби ноковалнт боғланган бўлади. Бундан ташқари бу тизимга комплекси оқсил-РИЕСКЕ оқсили, икки атом

темир икки атом олтингугурт билан боғланган-темир-олтингугуртли оқсили ҳам киради. (бу оқсил уни кашф этган олим номига қўйилган). Р цитохромнмнг структураси ва у билан цитохром bc1 бирикмаси боғланганлиги аниқланган, бу боғлар турғун ва электронлар ва протонлар оқими механизмлари тушунишда ўзига хос аҳамиятга эга. Электрон ва протонларнинг цитохром b6нинг ф бирикмаси орқали ташилиш механизми ҳали тўлиқ ўрганилмаган аммо Q механизм номи билан маълум жараён кузатишларнинг асосий объекти бўлиб қолмоқда. Бу механизмда постогидроквинлар (QH2) оксидланади ва икки электронларнинг бири фототизим йўналишига қараб электрон ўтказишнинг тўғри занжири атрофидан ўтади. Бу вақтда бошқа электрон мембраналар орқали қайта ўтадиган протонлар сонини оширадиган циклик жараёнлардан ўтади. Электронларнинг ўтказилиш йўлида оксидланган РИЕСКЕ (FeSR) оқсили пластогидроквинлардан (QH2) электронларни қабул қилиб олади ва уларни Р цитохромга узатади. Цитохром Ғ кейин бу электронларни миснинг кўк ранги кўринадиган пластоцианин оқсили (ПК)га узатади ва бу жараённинг циклик занжирида, ўз навбатида оксидланган PSI даги Р700 миқдорини камайтиради. Пластосемиквинлар ўзининг бошқа электронларини мембрананинг люменал томонидан ўзининг иккала электронларини бўшатиб b типидаги гемларнинг бирига узатади. Б тип гем ўзининг электронини хинон молекуласидаги иккинчи б тип гемга узатади, ва уни тизим стромаси юзасига яқин жойлашган семихинон кўринишигача камайтиради. Яна бир шунга ўхшаш электронлар оқимининг кетма-кетлиги бутунлай пластохинонларни мембрана томонлари стромаларидан протонларни тутиб турадиган ва тизимдан эркин ҳолатга ўтказадиган пластогидроквинларга ўхшаб камайтириб юборади. Тизимларнинг икки айланма жараёнларининг натижасида иккита электрон Р700 га ўтказилади, икки пластокидрохинон хинон кўринишигача оксидланади ва битта оксидланган пластохинон қайтадан гидрохинон

шаклига қайтади. Бундан ташқари тўртта протон стромалардан мембрананинг люменал томонига ўтказилади. Шу боис II фототизимлар реакция марказлари акцептор томонларини I фототизимлар реакция марказларининг донор томонларига боғлаб турувчи электронлар оқими шу билан бирга мембранада электрокимёвий потенциал ҳосил бўлишини таъминлайди вамембрананинг турли томонларида қисман Н + концентрациясининг фарқланишига олиб келади. Бу электроккимёвий потенциал АТФ синтезланишини таъминлаш учун фойдаланилади. Электронларнинг цитохрома Ь орқали циклик оқими ва пластохинонлар протонларнинг бир электронга тортилишини оширади, бундан ташқари қатъий кетмакетликда жараёнлар амалга ошишини таъминлайди. Пластохинон ва пластоцианинлар II ва I фототизимлар ўртасида электронлар ташилишини таъминлайди. Икки фототизимларнинг мембрана тилакоидларининг турли тарафларида жойлашиши кичик ўлчамларда бир компонент (бирикма) II фототизимларда ажратилган электронларни I фототизимларга етказиб берилишини таъминлаш учун мембрананинг ичига ёки атрофига кўча олиши зарурлигини талаб қилади. bуF цитохром бирикмаси мембрананинг строма ва гранула қисмларида тенг тақсимланади, катта ўлчамларда эса уларнинг эркин ҳаракатланиши қийинлашади. Шу билан бирга пластохинонлар ва пластоцианинлар икки фототизимларда эркин ҳаракатларни таъминловчи омиллар бўлиб ҳам хизмат қилади. Унча катта бўлмаган пластоцианин (10.5 кДа), сувда эрийдиган, электронларни цитохром bуf бирикмаси ва Р700 орасида ташувчи мис сақловчи оқсил ҳисобланади. Бу оқсил люменал бўшлиқларда бўлади. Бир қанча яшил сувўтлари ва цианобактерияларда, с тип цитохромлар баъзида пластоцианинлар билан биргаликда учрайди. Бу икки оқсилнинг қайси бирининг синтезланиши организм учун керакли мис миқдорининг қанча эканлигига боғлиқ. I фототизимлар реакция марказлари НАДФ + ни камайтиради.

I фототизимлар реакция марказлари мураккаб мултисубединик бирикмалар ҳисобланади. II фототизимлардан фарқли равишда, тахминан 100 та хлорофиллдан иборат асосий қабул қилувчи қисмлар I фототизимлар ва Р700 нинг реакция марказлари қисмлари ҳисобланади. Қабул қилувчи қисмларнинг марказлари ва Р700 66 дан 70 кДа диапазон молекула оғирлигига эга иккита оқсил PsaA ва PsaB лар билан ўзаро боғланиб туради. Пигментларнинг қабул қилувчи қисмлари чашкасимон бўлиб тизимнинг марказида жойлашган электрон ўтказиш кофакторларининг атрофини ўраб туради. Қайтарилган ҳолда ўтказилган, I фототизимлар акцептор қисмларини шакллантирадиган электрон ўтказувчилар кучли қайтарувчилар ҳисобланади. Бу қайтарувчи омиллар жуда беқарор ҳисобланади, шу йўсинда уларни аниқ баҳолашнинг иложи йўқ. Маълумотлардан кўриниб турибдики, акцепторларнинг бири хлорофилл молекулаларини ўзида акс эттиради, иккинчи акцептор эса ўзида хинон, филлохинон, шунингдек витамин К номи билан маълум витамин хилмахиллигини акс эттиради. Электронларнинг қўшимча акцепторлари мембрана оқсилларининг темир-олтингугуртли оқсил билан, ёки ферридоксин билан боғланган, шунингдек Fe-S марказлари номи билан маълум бўлган FESX, FESA и FeSb оқсилларнинг уч хил тоифасини ўз ичига олади. Fe-SХ маркази Р700 нинг боғловчи оқсили ҳисобланади, А ва В марказлар эса I фототизимлар реакция марказлари ҳисобланадиган 8 кДа оқсилларда жойлашган бўлади. Электронлар А ва В марказлар орқали ферредоксинга (Fd) га ўтказилади. Ферредоксин (Fd) унча катта ўлчамга эга бўлмаган, темир сақловчи, сувда эрийдиган оқсил ҳисобланади. Мембрана билан ассоцияланган (бириккан) флавопротеидферредоксин-НАДФ-редуктаза (ФНР) НАДФ + ни НАДФН гача оксидлайди, шу йўсинда сув оксидланиши билан бошланадиган, электронларнинг ноциклик ташилиши кетма-кетлиги тугатилади. НАДФ+ нинг оксидланишига қўшимча равишда ферридоксин ишлаб чиқаришини камайтирувчи I фототизимлар хлоропластларда бир неча бошқа вазифаларни ҳам бажаради.

Электронларнинг циклик оқими НАДФ ни эмас АТФ ни шакллантиради. Цитохром bу F бирикмаларининг бир қанчаси фототизимлар жойлашган мембраналарнинг строма қисмларида жойлашади. Маълум бир шароитларда биринчи фототизимнинг қайтарилган қисмиидан электронларнинг циклик оқими Ву ф комплексидан ва қайта Р700 га ўтиши юз беради. Электронларнинг бундай циклик оқими ҳосил бўлиши АТФ синтезланиши учун фойдаланилиши мумкин бўлган аммо сув оксидланиши ёки НАДФ+ нинг камайиши учун фойдаланилмайдиган протонларнинг ёриқчаларга тортилиши билан боғлиқ. Электронларнинг циклик оқими баъзи углерод фиксация қилувчи ўсимликлар хлоропластларида АТФ манбаси бўлиб хизмат қилади. Бир қанча гербицидлар электрон оқимларини тўсиб қўяди. Замонавий қишлоқ хўжалигида бегона ўтларни йўқотиш учун гнрбицидларни қўллаш жуда ҳам кенг тарқалган. Гербицидларнинг жуда кўп синфлари ишлаб чиқилган ва улар аминокислоталар, каротиноидларни блоклаш ёки липидлар биосинтезини тўхтатиш, ёхуд хужайралар бўлиниш жараёнларини издан чиқариш билан таъсир қилади. Бошқа гербицидлар, масалан DCMU (ДХДМ) (дихлорфенилдиметилмочевина) ва паракват фотосинтетик электронлар оқимини блоклайди. DCMU (ДХДМ) диурон номи билан ҳам маълум. Паракват эса марихуана етиштиришда ишлатилиши билан маълумдир. Кўп гербицидлар, уларнинг орасида DCMU (ДХДМ) иккинчи фототизимлар хинон акцепторларига электрок оқимини блоклайди ва одатда QB томонидан банд қилинадиган пластохинонлар билан боғланади. Паракват каби гербицидлар эса биринчи фототизимлар илк акцепторлари электронларини қабул қилиб олади ундан кейин эса кислород билан бирикиб O2- кўринишида супероксид бирикмалар ҳосил қилади. Супероксидлар хлоропласт бирикмалари, асосан липидлар учун жуда ҳам зарарли ҳисобланади. СН3- N + N + - СН3 Cl-

Хлоропластларда протон ўтказилиши ва АТФ нинг синтезланиши Ўтган мавзуларда биз ютилган ёруғлик энергияси кандай тарзда НАДФ + ни НАДФН. Гача оксидлашини кўриб чиқдик. Ютилган Ёруғликнинг бошқа қисми АТФ синтезланишининг фотофосфорилия деб аталадиган ёруғликка боғлиқ жараёнлари учун сарфланади. Бу жараён 1950 йилларда Даниэль Арнон ва унинг жамоадошлари томонидан аниқланган эди. Оддий хужайра шароитларида фотофосфорилия жараёни баъзи ҳолатларда, электрон оқимлари ва фотофосфолирланиш жараёнлари бир бирига боғлиқ бўлмасдан амалга ошсада, электрон оқимларини талаб қилади. Фотофосфолирланиш жараёнларисиз амалга ошадиган электрон оқимлари (отцепилия) алоҳида содир бўладиган жараёнлар деб аталади Хозирги пайтда фотофосфолирланиш 1960 йилларда Питер Митчелл томонидан биринчи марта таклиф қилинган хемиосмотик механизмлар асосида амалга ошади деб тушуниш кенг тарқалган. Бактериялар ва митохондрияларнинг аэроб нафас олиш жараёнларида ҳам фосфолирланиш жараёнлари, шунингдек кўпгина ионлар ва метаболитларнинг ўтказилиши юқоридаги механизмд асосида амалга ошади. Хемиосмос тасаввур қилинганидек, ҳаёт жараёнларининг барча шаклларида бирлаштирувчи нуқтаи-назар (омил) бўлиб хизмат қилади. Протон градиенти эса ёруғлик бўлмаган шароитда АТФ синтезланиши учун ҳаракатлантирувчи куч манипуляциясида амалга ошади. Бу тажриба хемиосмотик назариянинг башорат қилинишини ва мембраналар орқали кимёвий потенциалнинг ҳосил бўлиши АТФ синтезланиши учун энергия манбаи бўлиб ҳисобланишини тахмин қилиш имкониятини беради. АТФ хлоропластлардаги фосфолирланиш жараёнларидан синтезланагн плазма мембраналари томонидан ва митохондриялардаги оксидланувчи фосфолирланиш жараёнларида фойдаланилади. Қуйидаги мавзуларда эса

хемиосмос ва хлоропластларда фойдаланилган АТФ учун протонлар концентрациясининг трансмембранавий фарқларини кўриб чиқамиз. Хемиосмоснинг асосий тамойили ионлар концентрациясининг фарқлари мембраналар орқали зарядлар фарқини ҳосил қилиши ва хужайра томонидан фойдаланилиши мумкин бўлган эркин энергияни ҳосил қилишидан иборат. Термодинамиканинг иккинчи қонунига асосан материя ва энергиянинг ҳар қандай тенг тақсимланмаган бўлиниши ўзида энергияни сақлайди. Хемиосмос потенциалидаги ҳар қандай молекулаларнинг мембрананиг қарама-қарши томондаги шу турдаги молекуланинг концентрацияси орасидаги фарқи худди шурҳндай энергияни ўзида сақлайди. Фотосинтезловчи мембраналарнинг ассимметрик хусусиятлари ва мембраналарнинг бир тарафидан иккинчи тарафига протонлар оқими электронлар оқими томонидан амалга ошимрилиши юқорида кўриб чиқилган эди. Протонлар транслокация йўналишлари строманинг ишқорий муҳити (Н + ионларнинг камроқ бўлиши) ва ташқи ёриқчаларнинг кислотал (Н + ионларининг кўпроқ бўлиши) муҳити таъсирида электронлар оқимининг ҳосил бўлишидан юзага келади. Фотосинтез жараёнларида АТФ шаклланишининг хемиосмотик механизмлар Андре Ягендорф ва унинг жамоаси томонидан бир қанча тажрибалар ўтказилишига асос бўлган. Улар хлоропластлар тилакоидларини рН 4 бўлган буфер ҳолатиги келтирганлар, мембраналар орқали бефернинг диффузланиши эса, натижада тилакоидлар ташқи тарафида эса рН муҳитини кислтоали кўрсаткичига келтирилган. Ундан кейин тилакоидлар тезда рН 8 муҳитига, рН кўрсаткичининг ўзаро фарқи 4 кўрсаткич ҳосил қилиниб, ташқи тарафга нисбатан ички кислотали мутаносиблик ҳосил қилиниб ўтказилган Улар катти миқдордаги АТФнинг АДФ ва Pi дан шу жараёнлар иштирокида ва ёруғлик таъсирларисиз ва электронлар ўтказилиши иштирокисиз ҳосил бўлишини аниқлаганлар. Бу натижалар қуйидаги бўлимларда кўриб чиқиладиган хемиосмос назариясининг олдиндан башорат қилинишини тасдиқлайди.

Митчелл томонидан таклиф қилинган назарияга кўра, АТФ синтезланиши учун керак бўладиган ва олим томонидан протон ҳаракатлантирувчи кучлари деб аталадиган умумий энергия (Ар), протонларнинг кимёвий потенциали ва трансмембраналарнинг электрик потенциаллари йиғиндисидан иборат. Мембраналарнинг ташқи томонидан уларнинг ички томонига протонларнинг ҳаракатлантирувчи кучларини ташкил қилувчи бу икки омил қуйидаги тенглама орқали ифодалаш мумкин: Ap = AE - 59(pHi - pH0) Бу ерда АЕ-рН ва трансмембраналар электрик потенциали, - pH (or ApH)- мембраналар орасидаги рН нинг фарқи. 25°C ҳароратда пропорционаллик коэффициенти рН бирлигига 59 мВ ни ташкил этади, бу ерда трансмембранаси рН 1 кўрсаткичи мембрана потенциалининг 59 мВ. Бирлик кзрсаткичига эквивалент ҳисобланади. Стационар шароитда хлоропластларда электронлар ташилиши, мембраналар электрик потенциали мембраналар орқали ионлар ҳаракати натижасида жуда кам бўлади, шу боис умумий энергия (Ар) деярли pHo дан ташкил топади. Протонлар стехиометрияси АТФ орқали транслокацияси натижасида шу нарса маълум бўлдики, АТФ бир молекуласига нисбатан тўртта H + ҳосил бўлад Бундан ташқари аввал кўриб чиқилганидек электрон ташувчиларнинг ўтказувчанлиги, II ва I фототизимларнинг тенг бўлмаган ҳолатда тақсимланиши ва тилакоид мембраналарида АТФсинтазалар АТФ шаклланиши учун бир қатор қийинчиликларни келтириб чиқаради. АТФ- синтазалар кўпинча ламела стролмаларида ва поя (стек) граналарида учрайди. Цитохром b6 ф комплекслари мембраналари томонидан ўтказилган протонлар ёки сувнинг оксидланиши жараёнларида ҳосил бўлган протонлар граналарнинг ўртасида кўндаланг йўналишда АТФ-синтазаларгача етиб бориши учун бир неча ўн нанометргача аралашиши зарур АТФ қуйидаги номлар билан маълум бўлган йирик молекулари (400 кДа) энзимлар томонидан синтезланади: АТФ-синтазалар, АТФазалар (АТФ

гидролизининг тескари реакциясидан кейин), ва КФГ-CF1(CFo-CF1) (Бойер, 1997). Бу фермент икки қисмдан иборат: мембрана билан боғланган, CF0 деб номланган гидрофоб қисм ва CF1 деб юритиладиган стромалардан бўртиб чиқиб турувчи қисм. CF0 қисм протонлар ўта олиши мумкин бўлган мембраналар орқали каналлар ҳосил қилади. СҒ1 эса бир неча пептидлардан ташкил топади, бундан ташқари а ва в типдаги ҳар бир пептиддан уч нусхада навбатма- навбат, худди апелсин катакчалари каби терилган кўринишда бўлади. Шу билан бирга катализловчи қисмлар полипептид асосларида жойлашади, бошқа кўпгина пептидлар таҳмин қилинганидек, биринчи навбатда барча хусусиятларни бошқариб туради. CF1 АТФ комплекснинг синтезланадиган қисми ҳисобланади. Митохондриал АТФ-синтазанинг молекуляр структураси рентген- кристаллография усулида аниқланган. Митохондиал ферментлар ва хлоропластлар орасида бир қанча сезиларли фарқлар бўлсада, улар умумий бир хил тузилишга ва эҳтимол, бир хил кўринишдаги катализловчи марказларга эга. Айни пайтда хлоропластларда протонлар транслокацияси билан боғланган кўринишда электронлар оқими, митохондрия ва қизил бактериялардагилариникида ҳам ўхшаш бўлади. АТФ-синтазалар механизмларининг яна бир муҳим жиҳати шундан иборатки, CFO ферменти қисмининг катта қисмлари ва ички қисмлари катализ жараёнларида ҳаракатсиз бўлади. Бу фермент жараёнларнинг кичик ҳаракатлантирувчи қисми бўлиб ҳисобланади. Фотосинтез аппаратининг қайта тикланиши ва унинг бошқарилиши Фотосинтетик тизимлар ҳаёт жараёнларида муҳим аҳамиятга эга бўлган тизимлар ҳисобланади. Бу тизимлар ёруғлик нурини максимал равишда ютиб олиш ва уларни қайта ишлаб кимёвий энергияга айлантиришга мослашган.

Молекуляр даражада фотон энергияси жуда катта даражада энергия сақлайди ва бу энергия қулай бўлмаган муҳитларда бузғунчи даражада бўлиши мумкин. Ёруғлик энергияси ортиқча миқдорда турли хил токсик моддалар ҳосил бўлишига олиб келади. Масалан супероксид, синглент кислород ва пероксид. Шу билан бирга зарарланиш ёруғлик нурининг хавфсиз ютилишида ҳам юзага келиши мумкин. (Хортон ва бошқалар, 1996, Асад 1999, Мюллер ва бошқалар 2001). Фотосинтезловчи организмларнинг барчаси ўзига хос мураккаб бўлган қайта тикланувчи ва бошқарилувчи механизмларга эга. Бу механизмларнинг бир қанчаси қабул қилувчи қисмларда реакция марказларининг керагидан ортиқча қўзғалишининг олдини олиш ва иккала фототизимларнинг бирваракайига ўтказилиш хусусиятини таъминлаш учун энергия оқимларини бошқариб туради. Бу жараёнларнинг қанақа даражада мукаммал ишлашига қарамасдан улар тўлиқ ижобий ишлаш хусусиятларига эга эмас шу боис баъзида токсик моддалар ҳам ҳосил бўлиб туради. Шу боис ўсимликларда шундай қўшимча механизмлар ҳам мавжудки, бу механизмлар ушбу зарарли бирикмаларни, асосан кислороднинг заҳарли шаклларини ўзлаштиради. Бу ҳимоя механизмлари ва қайта ишлаш механизмларининг ишлашига қарамасдан ҳам зарарлнишлар юзага келиши мумкин, шунингдек қушимча механизмлар тизимлар қайта тикланиши учун ҳам зарурдир.Фотоҳимоя воситалари сифатида каротиноидларнинг хусусиятлари. Каротиноидларнинг ранг берувчи хусусиятларидан ташқари улар фотоҳимоя тизимида ҳам муҳим рол ўйновчи воситалар ҳисобланади. Фотосинтетик мембраналар пигментлар томонидан ютилган катта миқдордаги энергия даражаларида енгил шикастланиши мумкин. Агар бу энергия фотокимёвий жараёнларда сақланмаса, бу ҳимоя тизими ўсимликлар учун жуда зарур ҳисобланади. Фотоҳимоя тизимини ҳимоя қилувчи клапан деб ҳам қараш мумкин. Бу клапан ортиқча энергия миқдорини бу энергия организмни шикастлашдан аввал ҳайдаб чиқаради. Хлорофилларда сақланган энергия қўзғалган ҳолатида фотокимёвий жараёнларда ва энергия

ўтказилишида тезда ўзлаштириб юборилади, ва бу жараённи қўзғалган ҳолатнинг ўчирилиши деб аташ мумкин. Агар хлорофиллдаги энергиянинг қўзғалган ҳолати қўзғалишниннг ўтказилиш усули билан ёки фотокимёвий жараёнларда сарф этилмаса, бу энергия молекуляр кислород билан реакцияга киришиб кетиши мумкин ва натижада қўзғалган кислород ҳосил бўлади ва синглет кислород ҳолатидаги заҳарли бирикма ҳосил бўлади. Бунда кислороднинг ўта фаол кўринишдаги атом ҳолатида кучли таъсирини давом эттиради ва кўпгина хужайра қисмларини, асосан липидлпрни зарарлайди. Каротиноидлар ўзининг фотоҳимоя вазифасини хлорофилларнинг қўзғалган ҳолатини тезда совутиш хоссаси туфайли амалга оширади. Қўзғалган энергияни ўзига ютган каротиноидлар ҳам қўзғалган ҳолатга ўтади. Аммо каротиноидларнинг бундай қўзғалган ҳолати синглент кислород ҳосил бўлиши учун етарли бўлмайди, шу боис у ўзидаги энергияни иссиқлик энергиясига айлантирган ҳолда тезда олдинги ҳолатга қайтади. Каротиноидлар учрамайдиган мутант организмлар ҳаво муҳити ва молекуляр кислород муҳитида яшай олмайдилар. Кислород ажратмайдиган ва каротиноидлар сақламайдиган фотосинтезловчи организмлар фақат лаборатория шароитларида, озуқа муғитида кислород ажралмайдиган шароитларда ўстирилиши мумкин. Бир қанча вақт аввал каротиноидларнинг иккиламчи ҳимоя ва бошқариш механизми бўлган, фотокимёвий бўлмаган аҳамияти ҳам аниқланган. Бир қанча ксантофиллар ҳам энергиянинг тўзлаштирилишида иштирок этади. Фотокимёвий бўлмаган ўзлаштирилиш қўзғалган энергиянинг реакция марказларига етказилиш жараёнларини бошқарувчи омиллардан бири ҳисобланади. Бу жараён ҳимоя тизимининг биринчи оқимининг биринчи босқичини бошқариб туради ва ортиқча қўзғалишнинг иссиқлик кўринишида ажратиб юборилишини таъминлайди. Агар бу ҳимоя тизими етарлича ишламаса ва токсик моддалар ҳосил бўлса, бошқа бир қанча турли тизимлар

ҳосил бўлган токсик моддаларни ютади. Агар ҳимоя тизимининг бу иккинчи қатори ҳам ҳимоя вазифасини бажара олмаса, ҳосил бўлган токсик фотомаҳсулотлар II фототизимлардаги D1 оқсилининг зарарланишига олиб келади. Бу зарарланиш эса фотоингибирланишга олиб келади. D1 оқсили II фототизимлардан ажратиб олинади ва деградацияга учрайди. Қайта синтезланган D1 оқсили II фототизимларга қайтадан киритилиши натижасида эса II фототизимларнинг реакция марказлари қўзғалиш ҳолатларини бошқарила олиш даражасида ёруғлик интенсивлиги ва бошқа шароитларда қайта шаклланишини таъминлайди. Қабул қилувчи қисмлар бошқарилишининг асосий қисмлари бўлган жараёнлар кўпгина денгиз сувўтлари ва ўсимлмкларида яққол ўрганилади. Фотокимёвий бўлмаган энергиянинг ортиқча қисмининг йўқотилиши хлорофилл флуоресценциясининг бошқа фотокимёвий жараёнлар ёрдамида йўқотилишидир. Фотокимёвий бўлмаган тобланиш (закалка) натижасида қабул қилувчи қисмлардаги ёруғликнинг юқори интенсивлик ҳолатидаги қўзғалишнинг сезиларли қисми энергияни иссиқлик кўринишида ажратиб юбориш ёрдамида йўқотилади. Фотокимёвий бўлмаган ортиқча энергиянинг йўқотилиш усули фотосинтетик аппаратларнинг ортиқча қўзғалишини ва шикастланишини олдини олади. Фотокимёвий бўлмаган тобланишнинг молекуляр механизми тилакоид ёриқчалари рН и ва қабул қилувчи қисмлар агрегат ҳолати муҳим омиллар бўлсада, ҳалигача тўлиқ тушунтириб берилмаган. Ксантофиллар деб аталадиган учкаротиноидлар фотокимёвий бўлмаган энергияни ажратиб юбориш жараёнларида иштирок этади: виолаксантин, антераксантин ва зеаксантин. Юқори ёруғлик интенсивлигида виолаксантин оралиқ антераксантин орқали виалоксантин де-эпоксидаза ферменти таъсирида зеаксантинга айланади. Ёруғлик интенсивлигининг камайтирилиши билан тескари жараён вужудга келади. Қабул қилувчи ёруғлик йиғувчи қисмларга боғланган

протонлар ва зеаксантин ортиқча энергияни ажратиб юбориш ва иссиқлик ажратилишига олиб келинадиган ўзгаришларга, яъни конфармацион ўзгаришларга олиб келади. Фототизимнинг шикастланиши Фотосинтетик аппаратнинг чидамлилигини таъминловчи яна бир муҳим омил бу фотоингибирланиш ҳисобланади. Бу жараён II фототизимлар реакция марказларида ортиқча қўзғалиш юзага келганда уни инактивациялайда ва йўқотилишига олиб келади. Фотоингибирланиш молекуляр жараёнларнинг фотосинтезда ортиқча нур интенсивлигини ингибирловчи мураккаб тизимларидан ташкил топади бўлимда батафсил кўриб чиқилганидек, фотоингибирланиш бошланғич босқичларда қайтарилувчи жараён ҳисобланади. Узоқ вақт бу жараённниг тўхтаб қолиши тизимнинг ишдан чиқишига олиб келади. Бунда II фототизимлар реакция марказлари қайта тикланиши ва тузилишига эҳтиёж пайдо бўлади. Бу шикастланишнинг асосий сабаби ҳам II фототизимлардаги реакция марказларининг асосий қисмларини ташкил қилувчи D1 оқсили ҳисобланади. D1 оқсилининг ортиқчи ёруғлик таъсирида шикастланиши унинг мембрана деворларидан ажратиб юборилишига ва қайта синтезланган молекуласи билан алмашинишига олиб келади. II фототизимлар реакция марказларининг бошқа компонентларининг ёруғлик интенсивлигининг юқори даражаларида шикастланиши кузатилмайди, шу сабабдан D1 оқсилининг ёруғликнинг ортиқча интенсивлиги таъсирида шикастланиши ва қайта синтезланишига эҳтиёжнинг прайдо бўлиши ёруғлик таъсирида фототизимнинг ишлашини издан чиқаривчи ягона омил бўлиб ҳисобланади. I фототизимлар кислороднинг фаол шаклидан ҳимояланган бўлади. I фототизимлар кислороднинг фаол шаклидан мустаҳкам кўринишдаги ҳимоя тизимига эга. I фототизимлар акцептори ҳисобланган ферредоксин супероксид кислород кўринишидаги молекуляр кислородни тезда бартараф қила оладиган кучли қайтарувчи ҳисобланади. Бу жараён электронлар узатилиши натижасида НАДФ + нинг камайтирилиши ва бошқа жараёнлар

билан бирга боради. Супероксидлар биологик мембраналар учун жуда ҳам зарарли бўлган кислород шаклларидан бири ҳисобланади. Супероксидлар дисмутаза ва аскорбатпероксидаза каби бир қатор ферментларга таъсиротларга учраши билан шаклланиши мумкин. Тилакоид мембраналар фототизимлар орасида энергиянинг тақсимланишида иштирок этади Юксак ўсимликларда фотосинтез бориши турли ҳил ёруғлик ютиш хусусиятиги эга бўлган хусусиятларга эга бўлган икки фототизимлар орасидаги ҳаракатни ўзида акс эттиради. Агар энергиянинг I фототизим ва II фототизимларга ўтказилиши аниқ мувофиқликда бўлмаса ва фотосинтез борадиган муҳитнинг ёруғлик чекланган ҳолатда (ёруғлик интенсивлиги кам бўлган шароитда) бориши натижасида электронлар оқими кам энергия олаётган фототизимлар томонидан чекланади. Баъзи самарали ёруғлик шароитларида энергиянинг ўзлаштирилиши худди фототизимлардаги каби боради. Бундан ташқари, фототизимларда жойлашган пигментларнинг хеч бири юқоридаги талабларни қондира олмайди, шунинг учун ёруғлик интенсивлиги ва спектрал тақсимланишнинг куннинг турли вақтида турлича бўлиши икки фототизимларнинг бирига ижобий таъсир ўтказа олади. Ёруғлик интенсивлиги таъсирида юзага келадиган юқоридаги ўзгаришлар турли шароитларга ва энергиянинг бир фототизимлардан бошқа фототизимга ўтказилишини таъминловчи механизмлар томонидан тартибга солинади. Бундай бошқариш механизми турли экспериментал шароитларда ўтказилган тажрибаларда аниқланган. Кузатишлардан фотосинтезнинг умумий квант ажралиши тўлқин узунлигига деярли боғлиқ эмас. ва бундай механизм мавжудлигини тасдиқлайди. Тилакоид мембраналар шу бўлимнинг бошида муҳокама қилинган, пигмент оқсилларининг мембранага боғланган қисмларидан бири бўлган, LHCII юзасида жойлашган треонин қолдиғини фосфолирловчи протеинкиназадан ташкил топган бўлади. Қачонки LHCII фосфолирланишга учрамаса, у II фототизимлар учун кўп энергияга эга бўлади,

фосфолирланишга учраса I фототизим учун кўп энергияга эга бўлади. Пластохиниоларда I ва II фототизимлар орасида электрон ташувчилар қайтарилган ҳолатда тўпланиши натижасида киназалар фаоллашади. Пластохиниоларнинг кам тўпланиши одатда II фототизимлар биринчи фототизимларга нисбатан фаоллашганда юзага келади. Фосфолирланган LHCII кейинчалик бир бирига яқин татриб билан жойлашган мембрана қисмларига ўтказилади. Бу ҳаракат эҳтимол қўшни мембраналарнинг негатив зарядлари таъсирида юзага келади. LHCII нинг ёнлама ҳаракати энергетик баланснинг мураккаб мембрана гранулаларида жойлашган II фототизимлардан строма ламелаларида жойлашган I фототизимларга томон сурилишига олиб келади. Бу шароит 2 ҳолат деб номланади. Агар I фототизимлар ортиқча қўзғалиши натижасида пластахинон кўпроқ оксидланган ҳолатга ўтса, киназа деактивланади (фаоллиги камаяди) ва LHCII фосфолирланиш даражаси мембраналарга боғланган фосфатазалар таъсири остида камаяди. Кейин LHCII қайта гранулаларга ўтказилади ва тизим олдинги 1 ҳолатига қайтади. Охир оқибатда фототизимлар орасида фойдаланилиши мумкин бўлган энергия тақсимотининг муфассал назорати юзага келади Генетика, қайта тикланиш, ва фототизимларнинг ривожланиши(эволюцияси) Хлоропластларнинг ўзига хос ДНК ва мРНК лари ва оқсил синтези тизимлари мавжуд. Аммо баъзи хлоропластлар оқсиллари ядро генларида кодланади ва хлоропластларга транспортировка қилинади. Бу бўлимда биз генетика, хлоропластларнинг йиғилиши ва асосий таркибий қисмларини кўриб чиқамиз. Хлоропластлар, цианобактериялар, ядро геномлари секвинирланган бўлади. Бир қанча организмларда хлоропластларнинг барча геномлари секвинирланган бўлади. Хлоропластлар ДНК лари айлана шаклга эга бўлади ва 120 дан 160 минг жуфт нуклеотид ўлчамида ўзгариб туради. Хлоропласт

геномлари кетма-кет жойлашган 120 га яқин оқсил тизимидан ташкил топадиган кодловчи кетма-кетликдан иборат бўлади. Оқсилларни кодлайдиган ДНК кетма кетлигининг бир қанча давомийлигини тасаввур қилиб кўрамиз. Бу генларнинг мРНК да транскрибция қилиниши ва оқсил трансляцияси содир бўлиши ҳали аниқ ўрганилмаган, аммо бир неча хлоропласт оқсиллари идентифицирланган ҳолатда қолади деб таҳмин қилинади. Синекозис Цианобактерияларнинг умумий геномлари (РСС 6803 штамм) ва Арабидопсис юксак ўсимликлар геномлари секвинирланган бўлади ва шоли, маккажўхори каби муҳим маданий ўсимликлар геномлари тугалланган шаклда бўлади. (ккала хлоропластлар ва ядро ДНК лари тўғрисидаги маълумотлар фотосинтез механизмлари ҳақида ва ўсимликларда амалга ошадиган бошқа жараёнлар тўғрисида янги билимлар ҳосил бўлишига ёрдам беради. Хлоропласт генлари номенделеев қонунлар асосида шаклланади Хлоропластлар ва митьохондриялар ново синтез усулида эмас балки бўлиниш йўли билан кўпаяди. Бу кўпайиш ажабланарли ҳолат эмас чунки хлоропластлар ва митохондриялар ядроларда учрамайдиган генетик информацияларга эга бўлади. Хлоропластлар бўлиниш пайтида иккити қиз хужайралариги ажралади. Кўпчилик жинсий кўпаювчи ўсимликларда фақатгина оналик ўсимликлари зиготаларида хлоропластларни сақлайди. Бу ўсимликларда меъёрий менделеев кўпайиш намуналари хлоропластлар кодловчи геномларига боғлиқ эмас, чунки янги ҳосил бўладиган авлод неменделеев жараёнларда оналик хужайраларидан ёхуд хлоропластларни оталик ёки оналик хужайраларидан олади. Кўп сонли кўпайиш жараёнларида бўлиниш шу йўсинда юзага келади. Хлоропласт оқсилларининг кўпчилиги цитоплазма муҳитидан ташиб олинади. Хлоропласт оқсиллари хлоропласт ёки ядро ДНК ларида кодланиши мумкин. Хлоропласт кодланган оқсиллари хлоропласт рибосомаларида

синтезланади. Ядро кодланган оқсиллар эса цитоплазмалардаги рибосомаларда амалга ошади ва ундан кейин хлоропластларга транспортировка қилинади. Кўпгина ядро генлари интронларндан иборат бўлади яъни оқсилларни кодлашга тўсқинлик қиладиган асосларга эга бўлади. мРНК интронларни қайта ишлаб беради ва оқсилларни цитоплазмаларда синтезланиши учун замин яратиб беради. Хлоропластлар хусусиятлари амалга ошиши учун зарур бўладиган генлар хлоропластлар ва ядро гнеомларида мураккаб бўлмаган модел асосида тақсимланган бўлади, аммо иккала тизим ҳам хлоропластларнинг ҳаётий жараёнлари учун муҳим омиллар бўлиб хизмат қилади. Хлоропласт оқсилларини кодловчи ядро генлари экспресс назорати фитохромлар воситасида ва ҳаворанг нур ва шунингдек бошқа омиллар иштирокида, ёруғликка боғлиқ бўлган бошқарилиш жараёнлари иштирокида мураккаб хусусиятли бўлади. Цитоплазмаларда синтезланган хлоропласт оқсилларининг ташилиши қатъий жараёнлар асосида амалга ошади. Масалан углерод фиксациясини (тўпланишини) таъминловчи рибуско (рибулозобифосфаткарбоксилаза) ферменти икки типли суббирликка эга бўлади. Улар йирик суббирликка эга хлоропластлар оқсиллари ва ядроларда кодланган кичик суббирликлар. Рибулозобифосфаткарбоксилаза кичик суббирликлари цитоплазмаларда синтезланади ва ферментлар тўпланадиган хлороплпст қисмларига транспортировка қилинади. Шу ва шунга ўхшаш ҳолатларда ядро кодланган хлоропласт оқсиллари ўтмишдош оқсиллар кўринишида синтезланади ва кетма кетликни таъминловчи транзит пептид шакли билан маълум бўлган N тугалланган аминокислота кетма кетлигида тугайди. Бу тугалланувчи кетма кетлик ўтмишдош оқсилни хлоропластларга ўтказилади, уларнинг кесилишини ва ташқи ва ички мембрана қисмлари орқали ўтишини енгиллаштиради. Ядрода кодланадиган ва хлоропластларда ўз хоссаларини намоён этадиган, электрон

ташувчи пластоцианин оқсили сувда эрийдиган оқсил ҳисобланади. Ўз хусусиятларини бажарадиган ёриқчаларга етиб бориши учун у ўтказилиш йўлларида учта мембранани кесиб ўтади. Пластоцианин транзит пептидлпри жуда йирик шу сабабли бу пептидлар бир неча босқичларда қайта ишланади. Хлорофиллар биосинтези ва уларнинг парчаланиши мураккаб жараён ҳисобланади. Хлорофилл фотосинтез жараёнларида ёруғликни ютувчи, энергияни ва электронларни ташиш хусусиятига эга мураккаб молекуляр тузилишга эга. Бошқа барча биомолекулалар каби хлорофиллар ҳам оддий молекулалар мураккаб молекулаларни тузишда фойдаланиладиган биосинтез жараёнларидан ҳосил бўлади. Хар бир биосинтез жараёни босқичлари ферментлар томонидан катализланади. Биосинтезнинг хлорофилл ҳосил бўлиши жараёни бир неча босқичлардан иборат. Жараёнларни бир неча бўлимларга ажратиш мумкин. Ҳар бир бўлимларни алоҳида кўриб чиқамиз. Жараёнлар хужайралар томонидан яхши бошқарилади ва назорат қилинади. Ушбу ҳолат жараёнларнинг ажралмас қисми ҳисобланади чунки эркин хлорофилл ва кўпгина биосинтетик оралиқ моддалар хужайра компонентларига зарар етказиши мумкин. Шикастланишлар натижалари турлича бўлиши мумкин. Масалан хлорофилл самарали даражада ёруғликни ўзлаштирсада унинг таркибида мос оқсиллар бўлмаслиги натижасида ўзлаштирилган энергияни утилизация (иссиқлик кўринишида ажратиб юбора олмайди) қила олмайди ва натижада токсик синглент кислород ҳосил бўлади. Қари баргларда хлорофилларнинг ҳосил бўлиши бисинтез йўлларидан бироз фарқ қилади. Биринчи фарқ хлорофиллаза номи билан маълум фермент ёрдамида фитол думларининг узилиши ва кейинчалик магний де-хелатаза иштирокида магнийнинг ажратиб юборилиши. Ундан кейин порфирин структураси кислородга боғлиқ ҳолда тетрапиррол ҳалқасининг очиқ занжири кўринишида очилади.

Тетрапиррол сувда эрийдиган кўринишда модификацияланган бўлади ва рангсиз маҳсулотлар ҳосил қилади. Ушбу рангсиз метаболитлар қари хлоропластлардан ажралиб чиқарилади ва улар доимий сқвлаб туриладиган вакуолаларга ташилади. Кейинчалик хлорофилл метаболитлари ишлатилиши ва қайта ишланиши, улар хлоропластларга ассоцирланган бўлсада, янги оқсиллар ҳосил бўлиши учун фойдаланилади. Оқсилларнинг рециркуляцияси (қайта айланиши ва тикланиши) ўсимликларнинг азотни тежаш имкониятини яратади. Мураккаб фотосинтезловчи организмлар оддий организмлардан шаклланади. Ўсимликларда ва сувўтлардаги мураккаб фотосинтезловчи аппаратлар узоқ вақт давомидаги эволюцион ривожланиш босқичларида юзага келган. Булар ҳақида кўпгина билимларни оддий прокариот фотосинтезловчи организмлар, жумладан фотосинтезловчи бактериялар ва цианобактерия- ларни ўрганиш ва таҳлио қилиш ёрдамида олиш мумкин. Хлоропластлар ярим автоном хужайра органелласи ҳисобланади ва ўзининг шаҳсий ДНК си ва оқсил синтезловчи аппаратига эга. Фотосинтетик аппаратларни ташкил этувчи оқсиллар, шунингдек барча хлорофилл ва липидлар хлоропластларда синтезланади. Бошқа оқсиллар цитоплазмадан ташиб олинади ва ядро генларида кодланади. Бу ўзига хос жараёнлар қандай вужудга келган? Кўпчилик тадқиқотчилар хлоропластлар цианобактериялар ва оддий фотосинтезлаш хусусиятларга эга бўлмаган хужайраларнинг ўзаро симбиотик таъсири остида юзага келган деб ҳисоблашади. Бу ўзаро муносабатлар эндосимбионт муносабат деб аталади. Аввало цианобактериялар мустақил яшаш хусусиятларига эга бўлган, аммо вақт ўтиши давомида улар меъёрий яшаш шароитларини таъминловчи генетик ахборотларининг кўпгина қисмларини йўқотади ва фотосинтезловчи аппаратларнинг синтезланиши учун керак бўладиган бу ахборотларнинг бир қисми ядроларга ўтказилади. Шу боис хлоропластлар хўжайинидан

ташқарида мустақил яшаш хусусиятларини йўқотган ва хужайра компонентларининг ажралмас қисми бўлиб қолган. Сувўтларининг бир неча турларида хлоропластлар эукариот фотосинтезловчи организмлар эндосимбиоз йўли билан ҳосил бўлган. Бу организмларда хлоропластлар тахмин қилинганидек, ўтмишдош авлодлар плазматик мембраналари қолдиқлари ҳисобланадиган учта ёки баъзи ҳолатларда тўртта мембрана қаватлари билан ўралган ҳолатда бўлади. Митохондриялар ҳам тахмин қилинганидек, эндосимбиоз йўли билан ҳосил бўлган, баъзи ҳолларда эса хлоропластлар шаклланишидан аввал юзага келган. Фотосинтез эволюцияси ҳақидаги бошқа саволлар ҳали кам ўрганилган. Уларга икки фототизимлар ўзаро боғлиқлиги каби илк фототизимлар хусусиятлари ҳақидаги саволлар ва кислород ажратувчи тизимларнинг эволюцион ривожланиши ҳақидаги тасаввурлар киради.

Адабиётлар: 1. James E. Bidlach, Snelly H. Jansky. Stern's introductory Plant biology. – USA: McGrow-Hill, 2008, 622 p. 2. Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University of California, Los Angels, 2002. 3. Hans-Walter Heldt. Plant Biochemistry. Elsevier Academic Press, 2005. – 625 рр. 4. Алимова Р.А. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси фанидан лаборатория машғулотлари: ўқув қўлланма. – Тошкент: ТошДАУ, 2000. – 95 б. 5. Алимова Р.А., Сагдиев М.Т. Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси: ўқув қўлланма. – Тошкент, 2013. – 320 б. 6. Бекназаров Б.О. Ўсимликлар физиологияси: дарслик. – Тошкент: ЎзМУ, 2009. – 480 б.

Похожие

Фотосинтезда углерод ўзлаштирилиши йўллари фотосинтезнинг физиологик ва экологик аспектлари

Усимликларда органик моддаларнинг пайдо булиши

Стресс омиллар ва уларга ўсимликларни жавоб реакциялари

Ўсимлик ҳужайраси

Ўсимликдаги сув мувозанати