Don – dukkakli ekinlarning umumiy tavsifi. Nuhat ekini - Ботаника - Рефераты

Don – dukkakli ekinlarning umumiy tavsifi. Nuhat ekini

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1408.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Dukkakli ekinlarni halk hujaligidagi ahamiyati va tarkalishi. 2. Nuhatni halk hujaligidagi ahamiyati hosildorligi va maydoni. 3. Nuhatning biologik hususiyatlari. 4. Nuhatni etishtirish texnologiyasi.

www.arxiv.uz 1.Dukkakli don ekinlari katta bir guruh usimliklari bulib, dukkaklilar oilasiga ham kiradi. Bu usimliklar botanika belgilariga, biologik hususiyatlariga, etishtirish texnologiyasi, doni va poyasining himyaviy tarkibiga kura bir – biriga uhshash usimliklar hisoblanadi. Don dukkaklilarning asosiy hususiyati shuki, ularning donida, poyasida usimliklarga karaganda bir necha marta kup oksil sintez kilingani uchun eng arzon oksil tuplaydi. Ular uzlaridan keyin tuprokda sof holdagi azotni koldirib ketadi. Azotni uzlashtirish tuprokdagi muhim tuganak bakteriyalar Rhizobium evaziga bo`ladi. har bir dukkakli ekinning uzini muhim tuganak bakteriyasi bo`ladi, ularni biri ikkinchisiga tugri kelmaydi eki azot tuplamaydi. Dukkakli don ekinlariga dukkakdoshlar oilasiga mansub bulgan: nuhat, yasmik, kuk nuhat, soya, loviya, mosh, vika, oddiy nuhat va lyupin usimliklari kiradi. Dukkakli don ekinlari eng avvalo doni, poyasi va bargi tarkibidagi oksil mikdorining kupligi bilan boshka ekinlardan ajralib turadi. Bu ekinlarning kupchiligi donining tarkibida 20 – 30 % oksil bor. Bu galla ekinlari doni tarkibidagi oksilga karaganda 2-3 marta kupdir. Soya doni tarkibida 35-52 % oksil va 17 0 27 % moy ham bo`ladi. Bu ekinlarning donini tarkibida A,V,V2,S,D,E,R va boshka vitaminlar ham bor. Bu ularning ozik – ovkatlik va em hashaklik kimmatini yanada oshiradi. Don dukkaklilardan don, ozuka, em – hashak, tehnika universal maksadlarida foydalaniladi. Dukkakli don ekinlari 3 ta asosiy vazifani: usimlik oksili masalasini, don etishtirishni kupaytirish va tuprok unumdorligini oshirishni hal etishga erdam beradi. Usimlik oksili masalasi mamlakatimizda jiddiy masala hisoblanadi. Ular odam organizmini tarkibida zarur aminokislotalar bulgan oksillar bilan ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Hayvonot oksillarini iste`mol kilish fiziologik me`erlarga tulik javob bermaydi. SHu bilan birga ishlab chikarishni kupaytirish dastaval em – hashak bazasini ahvoliga boglik. Hayvonlar ozukasida bir ozuk birligiga 105 – 110 g hazm bo`ladigan protein urniga hozirgi vaktda 75-76 g tugri keladi.

www.arxiv.uz D.N.Pryanishnikov oksil masalasi asosan, dukkakli ekinlar hisobiga hal etilishi kerak, degan edi. Ma`lumki nuhatning bir ozik birligida 200 grammgacha soyada 300 g-gacha hazm bo`ladigan protein bor. SHuning uchun dukkakli don ekinlarining uzi ajoyib ozik-ovkat em-hashak ekini bulib kolmasdan balki, boshka barcha em-hashaklardan foydalanishni yahshilaydi. Bu dukkakli ekin donidan tashkari, poyasidan tuyimli pichan, silos, hashaki un va hak.o. lar tayyorlanadi. Poholi tarkibida 8-15% oksil bulib, bu galla ekinlari poholidan 3-5 marta ortik Kupchilik dukkakli ekinlar doni sanoatda kimmatli hom-ashyo sifatida kullaniladi. Dukkakli don ekinlari azottuplovchi usimliklardir, tugunak bakteriyalari orkali dukkakli don usimliklari har ga. Erga 50-100 kg havodan azot tuplashi aniklangan. Nuhat, mosh va lyupinning ildizi kiyin eriydigan fosforli birikmalarni uzlashtira oladi. Don dukkakli ekinlarni kupchiligi kukat ugit sifatida ham kullaniladi. Bularni kuprok tuprokka kushib haydab yuborilsa, erni organik moddalar va azotga boyitadi. Respublikamizni sugoriladigan erlarida har gektar erga 20-30 t kukatni tuprokka aralashtirib haydab yuborilsa, azot mikdori gektariga 140-200 kgqga etgan, hosil esa 30-50 % ortgan. Dunyo dehkonchiligida dukkakli don ekinlari 135 mln.ga erga ekiladi. Dukkakli don ekinlari Hindiston, Xitoy va Amerikada keng tarkalgan. Respublikamizda dukkakli don ekinlari 1998 yili 22,2 ming ga atrofida ekilgan. O`zbekistonda kuprok mosh, joydori nuhat, soya oddiy nuhat va loviya ekiladi. Kuk nuhat eng kup tarkalgan dukkakli ekinidir. Doni ozik-ovkat chorva mollariga ozuka va agrotehnikaviy ahamiyatga ega. Donining tarkibida 26-30% gacha oksil, 4-10% gacha kandlar, bir necha hil vitaminlar va mineral moddalar bor. Kuk nuhatning agrotehnikaviy ahamiyati nihoyatda katta, u har ga erda kamida 50-70 kg azot tuplaydi. Uni lalmikor erlarda ham etishtirish mumkin. Respublikamizda urtacha hosildorlik 10-14 tsqga ni tashkil etadi. Sugoriladigan erlarda 20-40 tsqga don va 350-45 tsqga kuk massa hosili olinadi. Kuk nuhatning dunyo bo`yicha umumiy er maydoni 15 mln.ga atrofida. Evropaning kupgina mamlakatlarida ekiladi.

www.arxiv.uz Nuhat usimligi Markaziy Osiyoda keng tarkalgan bulib, juda kadimdan ekilib kelinadi. Nuhat turli suyuk ovkatlarga ishlatiladi, undan konservalar tayyorlanadi. Bugdoy uniga 10-15% nuhat uni kushib, non, makaron va konditer mahsulotlari tayyorlanganda ularning tuyimliligi oshadi. Nuhat unidan yosh bolalarga sutli ovkatlar tayyorlash mumkin.Hali pishib etilmagan nuhat uruglarini sabzavot mahsulotlari sifatida iste`mol kilish mumkin. Nuhat chorvachilikda ayniksa chuchkachilikda oksilli omihta em sifatida ishlatiladi. Ularning ovkatlarga nuhat donidan kushish sutlarini kupaytiradi, yosh buzok va chuchka bolalarni usishini tezlashtiradi, tovuklarning tuhum kilishi ortadi. Em uchun nuhatnining kungir rangli uruglari ishlatiladi, ularni maydalab yorma holida omihta emlarga kushiladi. Nuhat issikga talabchan usimliklar guruhiga kiradi, ammo uruglari 3-4 0 S haroratda una boshlaydi, 5-6 0 S haroratda unib chikadi. Havo harorati 25-26 0 S bulsa, 5-6 kunda unib chikadi. Nuhatning yosh maysalari 5-6 0 S sovukka chidamli. Bahorgi sovuklarda juda kam zarar kuradi. Unib chikkanidan nuhat maysalari issikka talabchan bo`ladi. Ayniksa gullash va hosil kilish davrida havo harorati 20 0 S dan past bulmasligi kerak. Usimlik unib chikkandan hosil berguncha foydali harorat yigindisi 1800-2000 0 S dan kam bulmasligi zarur. Havo harorati nisbatan past bulgan yillarda ham nuhat uruglari pishib etiladi. Dukkaklilar ichida havo va tuprok kurgokchiligiga eng chidamli usimlik hisoblanadi. Markaziy Osiyoda sharoitida nuhat fakatgina lalmi zonalarida

www.arxiv.uz ekiladi. Uruglari unib chikish urtacha 106,2 0 S namni sindirib olgandan keyin unib chikadi. Urugining uzi esa 13,2-1,5 0 S nam saklaydi. U kup nam talab kiladi. Nuhat eruglikka talabchan bo`ladi. Gullash davri 40-60 kunga, ba`zilari 20-30 kungacha chuziladi. Dukkakli usimliklar orasida nuhat tuprokka talabchan emas, har hil tuproklarda usa oladi. Kora, kungir, kumok, kumlok, buz soz tuproklarda nuhatni etishtirish mumkin. Tuprokda hlorli tuzlar nuhat usmaydi. Nuhatning gullash davri 20-30 kungacha chuziladi. Gullash fazasi davrida yomgirlar kup bulsa, gullari changlanmay kolib, yangi gul hosil kiladi.Bir dona gulning guncha holidan ochilguncha uch sutka utadi. Uz- uzidan changlanib bulgandan keyin gulgunchalar osiladi. Ochilish davri ertalab soat 7 dan kechkurun soat 17 gacha davom etadi. Guli 12 soat ochilish mobaynida ochilib turganda suliy boshlaydi. CHanglanganining 4 chi kuni urug tugunchalari kuzga tashlanadi, 20 kun utganda keyin batamom dukkak holiga kiradi. Ekiladigan navlari « Zimistoni» - Tojikiston dehkonchilik ilmiy tekshirishi instituti tomonidan, «Dushanbinskiy»- 78 «Tadjikskiy»-10 navlarini duragaylash yuli bilan yaratilgan. Kashkadaryo viloyatlarining lalmi erlarida iklimlashtirilgan. Usimlik poyasi tik turadi, balandligi 24,4 sm, barglari tishli tuk yashil rangli, urtacha yirik bargchalardan iborat. Gullari ok rangda. Dukkaklilarning uzunligi 1,5-2 sm eni 0,9-1 sm, 1-2 ta ba`zi hollarda 3 ta urugli bo`ladi. Uruglari och pushti rangda, burishgan mayda,

www.arxiv.uz urug pallari sarik rangda, burishgan mayda, urug pallari sarik rangda sifati va ta`mi jihatdan urtacha va yahshi. Suvda shishishi bir tekis, urugidagi oksil mikdori 23,6-26,9 % ni tashkil etadi. Urtapishar nav bulib, tuda unib chikishishdan hujalik tehnik davr 72-78 kunni tashkil kiladi. «Milyutenskiy-6»- O`zbekiston Don Ilmiy Tekshirish Institutida K-372 ni yakka tanlash yuli bilan yaratilgan. Jizzah, Kashkadaryo, Navoiy, Surhandaryo, Samarqand, Toshkent viloyatlarning sugorilmaydigan erlari uchun iklimlashtirilgan. Poyasi etib kolmaydi. Usimlik uzunligi 30-35 sm, 1000 dona urugining ogirligi 384 g.Protein mikdori 23,7% . Usuv davri tula unib tehnik etilishigacha bulgan davr 79 kunni tashkil etadi. «YUlduz»-O`zbekiston Don Ilmiy Tekshirish Instituti tomonidan kup marta yakka tashlash yuli bilan yaratilgan. Jizzah, Kashkadaryo, Sirdaryo, Samarqand, Toshkent, Surhondaryo viloyatlarining sugorilmaydigan erlari uchun iklimlashtirilgan. Gullari ok, yirik, dukkaklilari 1-2 urugli,

www.arxiv.uz Uruglari burishgan ok rangli. 1000 ta urugining ogirligi 372-305 g. Utapishar nav bulib tulik unib chikkandan tehnik etilishigacha bulgan davr 78-79 kunni tashkil etadi. Protein mikdori 24,3-26%. Askahitoz bilan kasallanmaydi. Kurgokchilikka chidamli, dukkaklari yorilmaydi. 3. Nuhat uchun don ekinlari, poliz ekinlari va kungaboqar yahshi utmishdosh hisoblanadi. Nuhatning uzi ham bu ekinlar uchun yahshi utmishdosh ekinlardan biri hisoblanadi. Almashlab ekishda nuhat don yoki poliz ekinlaridan keyin ekilganda, hosildorligi 2-3 ts yukori bo`ladi. kasallik va zararkunanda hasharotlardan juda kam zararlangan. Agarda lilmi beda yoki nuhatdan keyin ekilsa, kasalllik va zararkunanda kup bo`ladi. Lalmikor erlarda tuprokning yogingarchilikdan etarlicha tuyinishi hamisha sodir bulavermaydi. SHu sababdan muhim agrotehnika tadbirlaridan biri kurgokchilikka karshi kurash, ya`ni tuprokka eng kup mikdorda nam tuplanishga va uni saklashga erishish kerak. Ikkinchi tadbir almashib ekish tizimiga rioya kilmogi zarur. Kuzda haydalgan erlarni boronlash kerak emas. Ekish oldidan shudgor gozpanja urnatilgan osma kultivatorlar yordamida 5-7 sm chukurlikda yumshatiladi. Namni saklab kolish uchun shudgorlashdan sung darhol kundalangiga egat olib kuyish zarur. Egatlarni kultivatorlarda olish ham mumkin. Buning uchun kultivatorga kengligi 60-70 sm ga bulgan okuchnik (juyak tortgich) urnatib 12-15 sm chukurlikda egat olish lozim. Nuhat ekiladigan dalalarga shudgorlash davrida 30 kg azot, 60 kg fosfor aralashtirib solish kerak. Markaziy Osiyo sharoitidanuhat lalmi zonada ekilganda, uruglar albatta nitragin bilan ishlanishi shart, bulmasa ildizlarida juda kam tuganak tuplanadi. Respublikamizning janubiy tumanlarida nuhatni kech kuzda ekish ham yahshi natija beradi.

www.arxiv.uz Nuhatning maysalari bemalol kishlab chikadi. Nuhat ekish normasi naviga, ekish usuliga va ekish muddatiga boglik. Ekish normasi yirik uruglilarda yukori, mayda uruglilarda kamrok bo`ladi. Keng katorlab ekkanda gektariga 400-500 ming dona tashlab ekish kerak. Ekish normasi sugoriladigan erlarda 100 kg ga, lalmi erlarda 50-60 kg ga dan kam bulmasligi shart. Ekish chukurligi 5-6 sm. Nuhatni don seyalkalari va SPCH-8 markali seyalkalarda ekish mumkin. uruglarni maydalab yubormaslik uchun, seyalkani nuhat uruglari uchun moslashtirish zarur. Sugorish me`yori 500-600 m 2 ga bulsa etarlidir. Nuhatning pishishi davri boshka dukkalilarga karaganda kiska, birinchi dukkagi sargaya boshlanadi. 3-4 kun utgach dukkalar pishib etiladi. Nuhatni uruglari tamoman pishib etilgandan keyin yigishtirib olinadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi kabul kilingan «Konunlar tugrisida». 1998. 2. P.P.Vavilov – «Usimlikshunoslik». Toshkent «Ukituvchi». 1980. 3. V.N.CHirkov – «Usimlikshunoslikdan amaliy mashgulotlar». Toshkent., Ukituvchi. 1978. 4. V.N.CHirkov – «Don ekinlari» T., Ukituvchi-1975. 5. K.N.Keferov – «Biologicheskie osnovo` rastenievodstva». M., Vo`sshaya shkola. 1975. 6. D.Zaurov, M.Sbroshnikova- «Risovodstva», T., Mehnat, 1989. 7. D.T.Abdukarimov, S.H.Hushvaktov, E.U.Umurzokov – «Tamakichilik», T., Mehnat, 1985. 8. H.N.Atabaeva – «Texnologiya vozdelo`vaniya soi v Uzbekistane», T. 1989. 9. G.K.Kurbonov – «Arpa», T. Fan.1976. 10. YA.Gubanov, N.Ivanov- «Ozimaya pshenitsa». M.,Agropromizdat, 1988. 11. I.V.Massino – «Selektsiya kukuruzo`, sorgo i kormovoy sveklo` dlya oroxaemovo kormoproizvodstva Uzbekistana». T. Fan. 1984. 12. H.N.Nazirov, E.Dyakonova – «Vozdelivaniya Kenafa». T. Uzbekistan. 1969.

Похожие

Don- dukkakli ekinlarni umumiy tavsifi. No`xat ekini

Don ekinlarining umumiy tavsifi

Don ekinlarining umumiy tavsifi va rivojlanish davrlari»

Kartoshka ekini

SHoli ekini