Don- dukkakli ekinlarni umumiy tavsifi. No`xat ekini - Ботаника - Рефераты

Don- dukkakli ekinlarni umumiy tavsifi. No`xat ekini

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Dukkakli ekinlarni xalq xo`jaligidagi axamiyati va tarkalishi 2. No`xatning axamiyati, biologiyasi. 3. No`xatning yetishtirish texnologiyasi. 1.Soyaning xalq xo`jaligidagi axamiyati, tarkalishi, xosildorligi 2.Sistematikasi, biologik xususiyati, navlari 3.Soyani yetishtirish texnologiyasi

www.arxiv.uz 1.Dukkakli - don ekinlari dukkakdoshlar oilasiga mansub bo`lib, bu guruxga no`xat, yasmiq, kuk no`xat, soya, loviya, mosh, vika, oddiy no`xat va lyupin o`simliklari kiradi. Dukkakli don ekinlarining eng avvalo, doni poyasi va barglari tarkibidagi oqsil miqdori ko`pligi bilan xarakterlanadi. Bu ekinlarni ko`pchiligini donini tarkibida 20-30% oqsil bor. Bu galla ekinlari donidagi oqsilga karaganda 2-3 marta ko`pdir. Soya doni tarkibida 35-52% oqsil va -17-27% moy xam bo`ladi. Bu ekinlarning donini tarkibida A, V, V2, S, D, YE, RR va boshqa vitaminlar bor. Bu ularning oziq-ovqatlik va yem-xashaklik qimmatini yanada oshiradi. Bu dukkakli ekin donidan tashkari,poyasidan to`yimli pichan, silos, xashaki un tayyorlanadi. Poxoli tarkibida 8-15% oqsil bo`lib, bu galla ekinlar poxolidan 3-5 marta ortik. Ko`pchilik dukkakli ekinlar doni oziq-ovqat va yengil sanoatida qimmatli xom ashyo xisoblanadi. Kuk no`xat va loviya konservasi, yorma, un tayyorlanadi va xakozalar. Dukkakli don ekinlari azot tuplovchi o`simliklardir, tuganak bakteriyalari orkali dukkakli don o`simliklari xar gektar yerga 50-100 kg xavodan azot tuplashi aniqlangan. No`xat, mosh va lyupinning ildizi kiyin eriydigan , fosforli birikmalarni uzlashtira oladi. Don dukkakli ekinlarini ko`pi kuzgi no`xat, mosh, vika, soya, lyupin, kukat ugit sifatida ishlatiladi. Bo`larni ko`pincha tuproqga kushib xaydab yuborilsa, yerni organiq moddalar va azotga boyitadi. Bu esa keyingi ekinlarni xosilini ancha oshiradi. Mustakil Respublikamizni sugoriladigan yerlarida xar gektar yerga 20-30 tonna kukatni tuproqka aralashtirib xaydab yuborilganda,azot miqdori gektariga 140-200 kg/ga yetgan, xosil esa 30-50% ortgan. Shunday kilib, dukkakli don ekinlar tuproqning unumdorligini oshirishga sugoriladigan yerlardan unumli foydalanishga va o`simliklarni umumiy maxsuldorligini oshirishga yordam beradi. Dunyo dexqonchilikda dukkakli don ekinlari 135 mln.gektar atrofida ekiladi. Dukkakli don ekinlari Xindiston, Xitoy va Amerikada keng tarkalgan.Respublikamizda dukkakli don ekinlari 1998 yili 22,2 mingga atrofida ekildi.Uzbekistonda ko`prok mosh, soya, oddiy no`xat loviya ekiladi. 2.No`xat qimmatli oziq-ovqat va xashaki o`simlikdir.Uning doni tarkibida

www.arxiv.uz O`rtacha 19-30% oqsil, 4-7% moy, 46-60%. kraxmal, V.vitamin, turli mineral tuzlar va ovqat xazm kilishga yordam beradigan eng muxim aminokislotalar bor. No`xatdan suyuk va kuyuk ovqat, shuningdek polov va boshqa xar xil taomlar tayyorlanadi. No`xat chorva mollari uchun xam to`yimli ozukadir.U mollarga yorma xolda yoki maydalab beriladi. Odatda mollarga koramtir, tarkibida oqsil ko`p bo`lgan navlar doni beriladi. No`xatni kukati va poxolini mollarga berib bo`lmaydi, chunki uni tarkibida (barglarida) juda ko`p organiq kislotalar bor,poxoli esa juda dagal bo`ladi. No`xat qurgoqchilikka chidamli o`simlik.shuning uchun ko`prok lalmikor yerlarga ekiladi. No`xat azot tuplovchi ekin sifatida tuproqni azotga boyitadi, don ekinlaridan oldin ekilganda yerni begona utlardan tozalab yaxshi natija beradi, kungizdan zararlanmaydi. No`xat qadimgi ekin xisoblanadi. No`xat O`rta va Kichik Osiyodan kelib chikkan Bu ekin Xindiston va Pokistonda ko`p ekiladi. Shuningdek Jazoir, Marokash, Turkiya, Eron, Meksika va boshqa mamlakatlarda ekiladi. No`xat dunyo bo`yicha 10 mln.ga dan ortikrok yerga ekiladi. Uzbekistonda 2 ming.ga ortikrok yerga maxalliy no`xat ekiladi, xosildorligi O`rtacha lalmi yerlarda 8-10 s.gani, sugoriladigan yerlarda 30-32 s.gani tashqil etadi. No`xat Cicer arietinum l. Avlodiga mansub bo`lib, issiq sevar o`simliklarga kiradi, birok dastlabki paytlarda u issiqni kam talab qiladi.Urugi 3-4°S da unib chiqa boshlaydi,8°S da 9-10 kuni maysa chiqaradi.No`xat maysa chiqargandan keyin, ayniksa,gullash va xosil tugish davrida issiqni ko`p talab qiladi. Bu davrda o`simlik normal rivojlanishi uchun xarorat 20°S bo`lishi kerak. No`xatni maysalari yirik bo`lib 10-11°S sovukga chidaydi, voyaga yetgan o`simliklar 8°S sovukga chidaydi. Qurgoqchilikka chidamli, namgarchilik ko`p bo`lganda askaxitoz kasalligi bilan zararlanadi. Tuproqni uncha tanlamaydi. No`xat neytral kun o`simligidir, o`sish sharoiti va navlariga qarab usuv davri 65-140 kun. Uzbekistonda "Zimiston", "Lazzat" va "Milyutinskiy-6" navlari ekiladi. 3. Jaydari no`xatni eqish uchun shudgorga yaxshi e`tibor berish lozim. Yer yaxshi shudgorlansa baxorda ekin eqishdan oldin 6-8 sm chukurlikda kultivatsiya qilinadi. Tuproq zichlashib ketgan bo`lsa, 10-12sm chukurlikda kultivatsiya

www.arxiv.uz qilinadi. No`xat dukkakli o`simlik bo`lgani uchun eng avval fosforli ugitlarga extiyoj sezadi. Yerni kuzda shudgorlashda gektariga 4-5 t gung,30-45 kg fosfor bilan aralashtirib yoki fosforni uzi 50-60 kg dan solinadi. Baxorgi ishlashda xar gektariga 30-45 kg azotli ugitlar solinadi.Urug eqishdan oldin aralashmalardan tozalanadi, yirik va tekislari saralab olinadi, kasalliklarga karshi dorilanadi, maxsus tuganak bakteriyalardan tayyorlangan nitragin bilan ishlanadi. Ekilgan urug 1 va 2 sinf talablariga javob berishi, unuvchanligi 95-92%,tozaligi 99 va 98,5% dan kam bo`lmasligi lozim. No`xatni martni oxiri aprelni boshlarida yoki kech kuzda eqish mumkin. No`xat keng katorlab, kator oralarini 45 yoki 60 sm kilib ekiladi. O`simliklar meyordagi kalinlikda bo`lishi uning bir gektar yerga 200 dan 300 mingtacha 50-65 kg/ga xisobida urug eqish kerak. No`xat kush katorlab ekilganda gektardagi tup kalinligi 0,5-0,8 mlngacha yetkazilib urug sarfi 100 kg gacha bo`ladi. Urugi mayda yirikligiga qarab 3 -5 dan 7-8sm chukurlikda ekiladi. Ekinlarni maysa chiqarishdan oldin va keyin boronalanadi va kator oralariga ikki marta ishlov beriladi. Maysalashdan oldin katorlar tishli yengil yoki O`rtacha borona bilan kundalangiga. maysalagandan keyin yengil borona bilan ishlanadi. Ekinlarni kator orasini ishlashda bargi bir oz suliganda yaxshi natija beradi,ikki marta ishlov berish va chopik kilish lozim. Ekinlar gunchalaganda birinchi marta, gullaganda ikqinchi marta kultivatsiya kilish kerak,No`xat yozning eng issiq davrida iyun va iyul oylarida pishadi,pishganda meva bandi va dukkaklari tez ko`rib koladi.Tez o`rib yigib olinmasa xosilni ko`pi nobud bo`ladi. Shuiing uchun xosilni eng kulay va qisqa muddatda yigib olish kerak..Maxsus jixozlangan SK-3,SK-5; markali kombaynda yigiladi. Past buyli va dukkagi pastda joylashgan o`simliklarni mexanizm yordamida yigishtirish kiyin bo`ladi.Don OS-1,OS-3 rusumli don tozalagich mashinalarida tozalanadi. Saralangan don yopik.yaxshi shamollatiladigan xonalarga tukib yoki koplarda saklanadi.Saklashda namlik 12- 1. Soya o`simligi oziq-ovqatda, texnikada, konserva tayyorlashda, sut va

www.arxiv.uz kandolat maxsulotlari ishlab chiqishda, yem-xashak sifatida ishlatiladi. Donning tarkibida 30-52% oqsil, 17-27% moy, 20% karbon suvlari bo`ladi.Soyaning oqsili yuqori sifatli, suvda tula eriydi, yaxshi xazm bo`ladi. Soya donidan moy, margarin, pishlok, sut, un.kandolat maxsuloti ishlab chiqiladi, moyi lak-buyok sanoatida, sovun ishlab chiqarishda qo`llanadi. Soyaning vatani-janubiy-sharkiy Osiyo, Xitoyda, Xindistonda, Koreya, Yaponiya, Indoneziyada ko`p tarkalgan..Yer yuzida don-dukkakli ekinlarning orasida birinchi urinni egallaydi va 62 mln.ga maydonga ekiladi. Uzbekistonda bu ekinga endi e`tibor berilmokda. Yog ishlab chiqarilmokda.1998 yili 10 ming ga atrofida zkilgan. Takroriy ekin sifatida ekin maydoni kengaytiriladi. Uzbekiston sharoitida 1,5-4,O t/ga xosil olinadi. 2000 yilda soyaning jaxon bo`yicha O`rtacha xosildorligi 22,1 s. ni tashqil etdi. 2. Soya FaЬaseaye oilasiga, Glycine 1 avlodiga mansubdir. Dexqonchilikda soyaning bitta madaniy turi - Glycine hispida ekiladi. Yovvoyi turlaridan keng tarkalgani-Glycine ussuriensis ussuriya turi. Madaniy turi 4-ta kenja turlarga bo`linadi: a)koreya turi-G ser koraiensis Enk, b)manchjuriya turi- G ssr manshurica Enk, v)xitoy turi -G ssr chinensis Yenk, g)xind turi -G ssr indica Yenk. Bu turlar usuv davri, tupining shakli, dukkagini, bargini kattaligi, urugni shakli va kattaligi bo`yicha fark qiladi. Soyaning poyasi bakuvvat, tik va sershox bo`lib o`sadi, tupining bo`yicha 1,5 mgacha yetadi. Barglari uchtali, yigib olinadigan vaqtga kelib xammasi tushib ketadi. Guli mayda ok yoki ok binafsha rangda, barg kultigida shingil (3-5tadan gul) bo`lib birikadi. Soya ko`prok uzidan changlanadi va yashirish gullagani tufayli tabiiy duragaylar unda kam uchraydi. Dukkakli turli shakl va rangda, unda 1 tadan 5 tagacha don bo`ladi. Soyaning poya, barg va dukkakli dagal tukchalar bilan kalin koplangan. Doni yumalok yoki oval shaklda, rangi naviga qarab sarik, yashil, qo`ngir va kora bo`ladi. 1000donasining vazni 100-400g. bo`ladi. Soya baxori o`simlik, usuv davri 75-200 kun. Bu issiqsevar o`simlik, 8- 10°S unib chiqadi, foydali xarorat yigindisi 1700-3200°S. Usuv davrini boshlarida suvsizlikka chidaydi. Ammo gullash va don tulish davrida suvsizlikka bardosh

www.arxiv.uz berolmaydi. Soya yorugsevar qisqa kun o`simligi. Toza unumdor muxiti rN-6,5- 7,0 bo`lgan tuproqlarga ekiladi. Uzbekistonda soyaning Orzu, Dustlik,Uzbekiston-2, Uzbekiston-:6 navlari ekiladi. 3.Soya guza, sholi, makkajo`xori, jo`xori, kanopdan bushagan yerlarga ekiladi. Yerni tayyorlashda xaydash sifatiga e`tibor beriladi, xaydash chukurligi 25-30 sm bo`ladi. Erta baxorda borona qilinadi va eqish vaqtigacha kultivatsiya yoki chizel ishlatiladi yerni yumshok va toza xolatga keltiriladi. Ugitlashda gektariga 10-15 t.gung.100 kg.fosfor va 50 kg kaliy ugiti solinadi. Eqishdan oldin 20-30 kg azot, eqish bilan bir vaqtda 10-15 kg NRK va usuv davrida 30-50 kg fosfor solinadi. Soya aprel yoki iyun oylarida ekiladi, keng katorlab, kator orasi 60,70 sm, o`simlik orasi 3-5 sm bo`ladi. Eqish me`yori 350-500 ming dona urug yoki-60- 100 kg/ga urug ekiladi. Eqish uchun urug saralanadi, bir tekis, toza, unuvchanligi davlat andozalariga javob berishi lozim. Eqishdan oldin urukka bakterial ugit bilan ishlov beriladi. Nitragin ishlatilsa ildizida bakteriyalar ko`p xosil bo`ladi. Usuv davrida kator orasiga ishlov beriladi., 3-5 marotaba sugoriladi. Begona utlarga karshi eqishdan oldin 1-1,5 kg.ga treflan qo`llanadi, maysalanish davrida 1,5-3 kg bazagran ishlatiladi. Kechpishar navlarida tez kuritish uchun desikatsiya qilinadi, buning uchun 20 kg xlorat magniy ishlatiladi.Desikatsiya 45-55% dukak pishganda o`tkaziladi. Xosil don kombaynida yigib olinadi. Soyani bargi tula tukilib, doni kurigach barabanini minutiga 400-500 marotaba aylantirgan xolda kombayn bilan to`gridan to`gri uriladi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. X.Atabayeva, O.Qodirxujayev O`simlikshunoslik, T.Yangi asr avlodi.2006 yil (lotin alifbosida). 2. O.Mirzayev, T.Xudoyberganov Yem-xashak yetishtirish-Andijon 2003 y. 3. X.Atabayeva va boshq.O`simlikshunoslik, T.Mexnat.2004 y. 4. I.Karimov bir yillik va ko`p yillik Mustaqil yurt g`allasi, T.O`zbekiston 2003 y. 5. A.Omonov, X.Bo`riyev, L.G`afurova, A.Nurbekov Bir boshoq don.T.2004 y. 6. Z.Umarov, A.Atabayeva va boshq.Non rizqi rzo`imiz, T.Navruz 1994 y. 26 bet. 7. N.G.Andreyev Lugovoye i polevoye kormovorizvodstsvo M.Kolos 1989 g.495 s. 8. X.Atabayeva va boshq.Yem-xashak yetishtirish.T.mexnat 1997 y. 9. Bo`riyev X.CH., Atabayeva X.N., Qand lavlagi urug`chiligi (tavsiyanoma) 199 y. 10. Zaurov D.E., Sborshikova S., Risovodstvo T.Mexnat 1989 y. 11.D.Yormatova Dala ekinlari biologiyasi va yetishtirish texnologiyasidan amaliy mashg`ulotlar. 12. Elektron darslik, ilmiy monografiya, maqolalar, nomzodlik va magistrlik dissertatsiyalari, ilmiy Amaliy anjumanlari, ma`ruzalar to`plamlari, gazeta va jurnallar, statistik ma`lumotlar, to`plamlar, mat`uraz matnlarining elektron versiyasi. 13. Internet saytlari: 14. www.ziyonet.net

Похожие

Don – dukkakli ekinlarning umumiy tavsifi. Nuhat ekini

Don ekinlarining umumiy tavsifi

Don ekinlarining umumiy tavsifi va rivojlanish davrlari»

Kartoshka ekini

SHoli ekini