logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Ботаника
  4. Biosferaning rivojlanishi

Biosferaning rivojlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.5 KB
Скачать
Biosferaning rivojlanishi Reja: 1. Biosfera, uning chegaralari va tarkib i 2. Atmosferaning tuzilishi 3. Litosferaning tuzilishi 4. Gidrosfera tuzilishi Yer shariyuzasida yuqorida nomlari ta'kidlangan qattiq (litosfera), suyuq (gidrosfera) va gazsimon (atmosfera) qatlamlarda qadimdan tirik organizmlar - o'simliklar va hayvonot olami joylashgan. Barcha tirik mavjudotlar majmui yoki ximiklar tili bilan aytganda tirik modda joylashshan qatlam biosfera deb yuritiladi. Biosfera tushunchasining birinchi talqini J.B.Lamark tomonidan berilgan. U 1800 yilda o'qigan ma'ruzasida tabiatda organizmlarning tirik tanasi tarkibida anorganik moddalarning uchrashini ta'kidlaydi. Tirik organizmlar tarqalmagan erlarda minerallar deyarli uchramaydi. Binobarin o'simlik va hayvonlar yer shari sathini shakllanishida faol ishtirok etishi haqidagi fikrni alohida ta'kidlaydi (J.B.Lamark, 1955). Biosfera haqidagi g'oyani ilm ahli orasida keng tarqalishida ayniqsa A.Gumbolt ishlari muhim ahamiyat kasb etadi. A.Gumbolt 1826 yilda chop qilingan «Tabiat tasviri» deb nomlangan kitobida «Hayot muhiti» tushunchasini birinchi bor fanga tadbiq etdi. Bu tushuncha zaminida atmosfera, dengiz, qit'alar hamda organik olamda sodir bo'ladigan o'zgarishlarning barchasi bir butun sistemaga birlashtirilganligi to'g'risidagi g'oya yotadi. A.Gumboltdan so'ng Ratsel (Ratzel, 1869) yer shari sathini «hayot makoni», ya'ni organizmlar oziqlanadigan makon deb ataydi. Shunday qilib, J.B.Lamarkdan so'ng fanda biosfera deganda Yer qurrasining zamon va maknda chegaralangan organizmlar majmui tushuniladi. Bu organizmlar majmui tabiatda mavjud tiriklikning garmonik birligi sifatida qaraladi. Ammo Yer sharitirik qismini o'rganish jarayonida tabiatshunos olimlarning hammasi ham biosfera masalasini bir xilda talqin qilmaganlar. Xususan Ye.M.Lavrenko biosferaning asosiy tuzilish birligi sifatida «Fitosfera» tushunchasini qo'llashni taklif etadi. O'z mazmuniga ko'ra «fitosfera» tushunchasiga yaqin «biosfera» (Yefremov, 1959) «geomerida» (Beklemishev, 1864), «biogeosenotipik qatlam» (Sukachev, 1964), «Vitasfera» (Tyuryukanov, Aleksandrova, 1969), «Biokalima» (Vassoevich, 1976) va boshqa bir qator atamalarni qo'llash taklif qilindi. Vernadskiy ta'biri bilan aytganda, biosfera yer sharining hayot mavjud bo'lgan tashqi qobig'i va u planetaning barcha tirik organizmlarini o'zida mujassamlantiradi. Yer qurrasining o'lik qismi esa uning uchun yashash muhiti hisoblanadi. Masalan, yashil o'simliklarning fotosintezi mahsuli hisoblangan kislorod - biosferaga taalluqli, tirik organizmlarning hayot holatida sodir bo'ladigan jarayonlarda faol ishtirok etadigan mineral elementlar - uglerod, vodorod,azot, fosfor, oltingugurt, kaliy, kalsiy va boshqa shu singarilar ham biosfera tarkibiga kiradi. Biosferaning yuqori qismi atmosferaning azot qatlami bilan quyi qismi okean ostidagi chuqur biogen qatlamlari bilan chegaralanadi. Biosfera yyer sharida kosmik nurlarni elektrik, kimyoviy, mexanik va issiqlik energiyasiga aylantiradigan transformator ya'ni yashil o'simliklar olami yashaydigan makondir. Binobarin tabiiy muhit biosferani o'zida aks ettiradi. Biosyaera uchta asosiy komponentdan: planetar tirik qatlami organizmlar majmui; biotik almashinuvda ishtiroki muqarrar bo'lgan mineral moddalar; organizmlarning hayot faoliyati natijasida bunyodga kelgan, biologik almashinuvda vaqtincha ishtirok etmayotgan mahsulotlardan iborat. Yer sharidatarqalgan hayvonot olamining tur soni (1 mln), o'simliklar dunyosining tur soni (250.500)ga nisbatan deyarli to'rt barobar ortiq. Shunday ekan, hayvonot olami o'simliklar dunyosiga nisbatan turli-tumandir. Quruqlikda tarqalgan hayvonlarning tur soni, hayvonot olamining umumiy tur soniga nisbatan 93 foizni tashkil etsa, ularning faqat 7 foizi suv muhitida hayot kechiradigan hayvonlarga to'g'ri kelgan. Xuddi shunday xususiyat o'simliklar dunyosi uchun ham xarakterli. Xususan o'simliklar dunyosining umumiy tur soniga nisbatan 92 foizi quruqlikda, 8 foizi suv muhitida tarqalgan. Bu ma'lumotlar tur hosil bo'lishi uchun quruqlik muhiti, suv muhitiga nisbatan qulay ekanligidan dalolat beradi. Shunday ekan taraqqiyot evolyusiyasida quruqlik keng imkoniyatlar mavjud bo'lgan muhit hisoblanadi degan xulosaga kelish mumkin. Tirik materiya mahsuldorligi. Yer sharidatarqalgan organizmlarning tur soni o'rniga ularning biologik massasi va organik moddalar mahsuldorligi nisbatiga e'tibor beradigan bo'lsak, biosfera, nazarimizda butunlay boshqacha ko'rinishda shakllanadi. . Quruqlikda o'simliklar ko'plikni tashkil qilsa, okeanda esa hayvonot olami ko'plikni tashkil etadi. Okeanda yashovchi organizmlar biomassasining nihoyatda kamligi kishini hayratda qoldiradi. Okean quruqlik yuzasining 72 foizini egallaganligiga qaramasdan unda tarqalgan organizmlarning biomassasi planeta biomassasiga umumiy miqdoriga nisbatan faqat 0.13 foizni tashkil etadi. Shunday qilib adabiyotlardagi Yer planetasining umumiy massasi to'g'risida keltirilayotgan yangi ma'lumotlar (L.A.Zinkevich) okean organizmlari biomassasining beqiyos darajada ko'pligi haqidagi ma'lumotlar asossiz ekanligini bildiradi. Jadvalda keltirilgan ma'lumotlarga ko'ra yer planetasi tirik moddasi quruqlikda tarqalgan yashil o'simliklarda mujassamlangan va uning miqdor hamda sifat o'zgarishini belgilaydi degan xulosaga kelish mumkin. Fitosintez qobiliyatiga ega bo'lmagan organizmlar hammasi bo'lib yer sharida mavjud organizmlarning faqat 1 foizini tashkil qiladi. Yuqorida keltirilgan bu ma'lumotlarni planetamizdagi o'simlik va hayvonlarning tur soni bilan taqqoslash nihoyatda qiziqarlidir. O'simliklarni tur soni Yer sharidagi organizmlarning umumiy tur soniga nisbatan 21 foizni tashkil etadi. Hayvonot olamining tur soni esa 79 foiz bo'la turib, yer shari umumiy biomassasining faqat 1 foiziga to'g'ri keladi. Yuqorida keltirilgan o'simlik va hayvonot olamining tur soni va mahsuldorligi o'zaro nisbataini tasdiqlash, tirik mavjudotlarning rivojlanish qonuniyati haqida muhim xulosa qilishga undaydi. Binobarin tirik mavjudotlarning taraqqiyot jarayonida hajmi jihatidan kichik bo'lganlari murakkab tuzilish darajasida hajman ulkan organizmlarning sodda tuzilish darajasiga ega (difensiyalanish darajasi past) bo'lishi bilan xarakterlanadi. Biotik almashinuv.Tabiatda muntazam ravishda sodir bo'lib turadigan organik moddalar almashinuvi Yer sharida gi mavjud barcha tirik organizmlarning ishtirokida ro'y beradi. Odatda, buni biotik almashinuv deb yuritiladi. Biotik almashinuv qonuniyatlari mag'zida hayotning uzoq vaqt davom etishi jarayoni yotadi. Yer sharidamavjud bo'lgan hayot uchun zarur mineral elementlar hayotning cheksiz davom etishi uchun etarli bo'lmaydi. Agar tirik materiyaga faqat mineral moddalargagina zarurat bo'lganda ozmi yoki ko'pmi vaqt o'tishi bilan hayot to'xtab qolgan bo'lur edi. Hayotning cheksiz davom etishining birdan-bir xususiyati tirik materiyaning cheksizligi bilan xarakterlanadi. Bu xususiyat uni yopiq zanjirda cheksiz ravishda aylanishga majbur qiladi (Vilyams, 1952y, 11-bet). Hayot aynan shu usulni tanlagan. Yashil o'simliklar dunyosi organik moddalarni hosil qiladi, yashil bo'lmaganlari esa bu moddalarni parchalaydi. Organik moddalarning parchalanishi natijasida hosil bo'lgan mineral birikmalardan yashil o'simliklar yangi organik moddalarni hosil qiladi. Shu tariqa hayot cheksiz davom etadi. Shu nuqtai nazardan qaraganda turli xil organizmlarning har bir turi biotik almashinuv zanjirining ma'lum bir halqasini tashkil etadi. O'z hayot ehtiyojlari uchun boshqa bir organizmning tanasi, yoxud uning mahsultidan foydalangan organizm turi, muhitga boshqa bir organizm hayoti uchun zarur bo'lgan ozuqa modda ajratadi. Bu borada ayniqsa mikroorganizmlarning roli juda kattadir. O'simlik va hayvonlarning organik qoldiqlarini minerallashtirib, ularni yangi organik birikmalar sintezi yashil o'simliklarni qaytadan qabul qiladigan iogen tipdagi mineral tuzlar va sodda organik birikmalarga aylantiradi. Hayotningeng yuksak paradoksi shundaki, uning cheksiz ravishda davom etishi parchalanish va destruksiya jarayoni bilan uzviy bog'liqligi tufayli murakkab organik moddalar parchalanadi, energiya ajraladi, tirik organizmlar tanasi uchun xos informasiya jamg'armasi yo'qoladi. Parchalanish va destruktura jarayonini sodir qiladigan mikroorganizmlar faoliyati hayotning har qanday shaklini biotik almashinuvida ishtirok etishi muqarrar. Shuning uchun ham ularning yordamida biosferaning tabiiy holda o'z- o'zini idora qilish sodir bo'ladi. Mikroorganizmning ikki xususiyati muhim: yashash muhitining har qanday muhit sharoitiga moslanish qobiliyatining mavjudligi hamda karbonat angidrid va energiya manbai sifatida nihoyatda turli-tuman substratlardan foydalanish qobiliyati. Shuning uchun ham ular faqat o'ziga xos erkin ustqurtma sifatida bir hujayralilarning mustahkam bazasida hayot kechirishi mumkin Yer sharidaquyosh energiyasi ikki turdagi almashinuvni sodir qilishini taqozo qiladi. Ulardan biri katta yoki geologik modda almashinuvi, ya'ni suv va atmosferada mavjud ximiyaviy elementlar almashinuvi, ikkinchisi kichik yoki biologik almashinuv abiotik almashinuv asosida uning xossalaridan foydalangan holda sodir bo'ladi. Tabiatda sodir bo'ladigan katta almashinuv hayoida fiekr yuritar ekanmiz, eng avvalo suv almashinuvi, karbonat angidrid, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt va anorganik kationlar almashinuvi haqida alohida to'xtalib o'tish maqsadga muvofiqdir. Suv yer sharida eng keng tarqalgan moddalardan bo'lib, u nafaqat tirik organizmlar uchun yashash muhiti, balki barcha tirik organizmlar tanasining ma'lum bir qismini tashkil etadi. Shuningdek suv er sathining 70,8 foizini tashkil etadi. Uning umumiy hajmi 1370 mln.km3 ga teng. Boshqacha aytganda yer shari umumiy hajmining 1\800 qismini suv tashkil etadi. Uning umumiy massasi yer shari bo'yicha notekis taqsimlangan: jumladan 98.3 foiz okean suvlari, 1.6 foiz muzliklar va faqat 0.1 foiz qit'alarda mavjud bo'lgan suvlardan iborat. Suv faqat yashil o'simliklar dunyosigagina xos bo'lgan fotosintez jarayonida energiyaga boy organik irikmalarni tiklanishi uchun zarur vodorod bilan ta'minlaydi. Yashil o'simliklarning fotosintezi jarayonida ajraladigan kislorod ham suv molekulasidir. Boshqa tomondan olganda fotosintez jarayonining teskarisi bo'yicha nafas olishda suv molekulasi yangitdan tarkib topadi. Yer da hayotning tarixiy taraqqiyoti davomida gidrosferadagi barcha erkin suvning bir necha bor fotosintez jarayonida parchalanishi va nafas olishda esa qaytadan tiklanishi takrorlangan. Biosferada sodir bo'ladigan hayot jarayonida suvning ahamiyati nihoyatda muhim hisoblanadi. Ammo uning katta modda almashinuvida quyosh nurining ta'siri beqiyos darajada bo'ladi. Parchalanadigan suv atmosferada bulut ko'rinishida kondensasiyalanadi va shamol yordamida Yer qurrasining turli tomonlariga ko'chib yuradi. Atmosfera haroratining sovushi natijasida u yog'in shaklida er yuziga tushadi. Umuman planeta miqyosida olganda parlanish bilan yog'in miqdori teng keladi. Bir yilda er sathidan 320 ming km3 suv parlanadi va shuncha suv yog'in shaklida er yuziga tushadi. Lekin okean yuzasiga yog'in shaklida tushadigan suv miqdoriga qaraganda parlanadigan suv ko'pdir. Quruqlikda esa buning aksi bo'lib yog'in sifatida er sathiga tushadigan suv miqdori parlanishdagiga nisbatan ko'p. Shunga ko'ra okean bilan kontengentning suv balansi daryolarning suvi hisobiga tenglashadi. Yer shariqobig'ida erkin suvning umumiy miqdori 150-160 mln.km3 ga teng. Shundan 86-88 foizini dengiz va okean suvlari tashkil qilib, qolgan qismi muzliklar, suv havzalari, daryo va grunt suvlaridan iborat . Tabiatda muttasil ravishda sodir bo'lib turadigan suv almashinuvida o'simliklar dunyosi salmoqli o'rin egallaydi. Bu o'rinda ayniqsa, yashil o'simliklar uchun xarakterli transpirasiya jarayonini ya'ni suv parlanishini qayd qilish mumkin. Chunonchi, bir sutkada bir gektar o'rmon 10 tonnadan 50 tonnaga qadar, 1 gektar bug'doyzor 25 tonnadan 45 tonnagacha miqdorda suv parlatadi. Bir tonna biomassa hosil bo'lishi uchun transpirasiya jarayonida 200 tonnadan 1000 tonnagacha suv sarflanadi. O'rta iqlimli mintaqada har bir gektar erdagi o'simliklar tomonidan bir yilda 2 ming tonnadan 3 ming tonnagacha, iliq iqlimli kenglikda 4-6 ming tonnagacha suv sarflanadi. Hamdo'stlik mamlakatlarda, jumladan O'zbekistonda suvning yillik sarfi 3000-4000 km 3 ga teng bo'lib, bu umumiy yog'inning uchdan bir qismiga to'g'ri keladi. Yer yuzining barcha o'simliklar dunyosi har yili 30000 km 3 suv parlatadi. Bu butun quruqlikka tushadigan umumiy yog'in miqdorining 27-30 foizini tashkil etadi. Yer yuzi aholisi o'zining barcha talablari uchun quruqlikka tushadigan umumiy yog'in miqdorining 2,5 foizidan foydalanishi bilan taqqoslaydigan bo'lsak, transpirasiya uchun qanchalik katta miqdordagi suv sarflanishini tasavvur etishi qiyin emas. Shunga ko'ra, transpirasiya jarayonidagi suv yo'nalishi (tuproq-o'simlik ildizi-barg-atmosfera suv almashinuvida asosiy tarmoqlardan hisoblanadi. Materiyada sodir bo'ladigan modda almashinuvida ishtiroki yuksak bo'lgan elementlardan yana biri uglerod ekanligi ko'pchilikka ma'lum. Bu modda organik olamda sodir bo'ladigan barcha tirik mavjudotlarning hayot jarayonida faol ishtirok etadigan ximiyaviy element sanaladi. Atmosfera tarkibida uning miqdori 0,03 foizga teng. Tirik organizmlar umumiy massasining (quruq holdagi) 45 foizga yaqini shu elementdan tarkib topgan. Tirik mavjudotlarning hayot holati jarayonida organik birikmalar muttasil ravishda hosil bo'ladi, shaklan o'zgaradi va parchalanadi. Planetamiz tirik moddasining ishtiroki muqarrar bo'lgan bu dinamik sistema organik olamda almashinuv jarayoni mavjud va uglerod almashinuvning asosi hisoblanadi. Uglerod almashinuvi yashil o'simliklar dunyosining fotosintez faoliyati tufayli muntazam ravishda davom etadi. Yashil o'simliklar uglerodni yutib quyosh energiyasi yordamida undan murakkab organik moddalarni shakllantirishda foydalanadi. Metabolik jarayonlar davomida undan o'simlik tanasida turli-tuman moddalar vujudga keladi. O'simliklar o'z hayot faoliyati davomida sintez qilingan moddalarning bir qismini nafas olish uchun sarflaydi. Shuning natijasida fotosintez uchun qabul qilingan karbonat angidridning bir qismi atmosferaga qaytadi. Shunday qilib, uglerod fiksasiyasi va uni organik moddalarga aylanishi asosida fototrof organizmlar lokal, miqdor jihatidan ochiq uglerod almashinuvi zanjirini vujudga keltiradi. O'simliklar hosil qilgan birlamchi mahsulot va uning tarkibidagi energiyaning kamaya borishi xarakterlidir. Birlamchi mahsulotning bir qismini o'simlikxo'r hayvonlar iste'mol qiladi va murakkab trofik zanjirining kelgusi uchinchi, to'rtinchi tartib konsumentlarining paydo bo'lishi va hayot kechirishi uchun sharoit yaratadi. Ozuqa zanjirining har bir trofik darajasida turgan organizmlar o'z o'ljalari tanasidagi mavjud moddalar tarkibida energiyani hosil qiladi. Bu energiyaning bir qismi organizmning nafas olish jarayonida parchalanib atmosferaga karbonat angidrid ajralib chiqadi (rasm-21). Nobud bo'lgan o'simlik va hayvonlar tanasi inson va hayvonlarning ekskrement (qattiq va suyuuq chiqindi)lari geterotrof hayvon va o'simliklar (saprofit o'simliklar, zamburug'lar, mikroorganizmlar) uchun ozuqa manbai hisoblanadi. Bu organizmlarning barchasi (ularning aksariyat qismi tuproqda yashaydi) o'z hayot faoliyati jarayonida karbonat angidrid ajratadi. Bu jarayonni ko'pchilik tuproqning nafas olishi deb ataydi. Nafas olish natijasida tuproqning g'ovaklanishi va uning (o'lik organik moddalarning to'liq parchalanmaganligi tufayli) oziq moddalarga boyishi bilan bir qatorda o'simliklarda fotosintez jarayonini tezlashishiga yordam beradi. Chunki erning yuz qismida karbonat angidrid miqdoran ko'p bo'ladi. Organik moddalarning mineralizasiya-lanishi va gumuslanishi darajasi juda ko'p omillarga, xususan, namlik, harorat, tuproqning fizik xossalari va boshqalarga bog'liq. Bakteriya va zamburug'lar ta'sirida gumus o'z navbatida karbonat angidrid va mineral birikmalarga parchalanadi. Okean va dengiz suvlaridagi uglerod almashinuvi quruqlikdagi almashinuvdan farq qiladi. Bu farq muhitning bir xilda emasligi va unda hayot kechiruvchi tirik organizmlarning turli-tumanligi bilan belgilanadi. - ozuqa zanjiridagi har bir bo'g'inning o'rni trofik darajani tashkil qiladi. Dunyo okeani sharoitida ham, quruqlik sharoitida ham organik moddalarning bir qismi oxirigacha parchalanmaydi. Buning natijasida uglerodning bir qismi biotik almashinuvdan chiqib, to'plana boradi. Biosferada milliard yillar davomida to'planib qolgan uglerod zapasi (zahirasi) anorganik (ohaktosh, bo'r, karallar), organik (slanes. Ko'mir, neft) moddalarning ulkan konlarini vujudga kelishiga sabab bo'lgan. Tirik mavjudotlarning aksariyat qismi uchun kislorod hayotiy zarurat hisoblanadi. Kislorodsiz muhitda faqat anaerob organizmlar yashaydi. Yer sharitatmosferasi tarkibida kislorod mavjud bo'ladigan yagona planeta hisoblanadi. Erkin kislorod tirik organizmlar uchun yagona yashash muhiti bo'lishi bilan birga, uning o'zi ham tirik mavjudotlar mahsuli hisoblanadi. Atmosfera tarkibida mavjud tutun (gaz) holdagi kislorodning o'zigina emas, balki planetamizda birikma va qazilmalar holida uchraydigan kislorod zahiralari ham yashil o'simliklar faoliyati tufayli bunyodga kelgan. Yer shario'simliklar olami har yili fotosintez tufayli 430-470 mlrd.tonna kislorod ajratadi. Biz yashayotgan davrda atmosfera tarkibida mavjud bo'lgan kislorod tirik modda (o'simlik) orqali to'liq o'tishi uchun taxminan 2000 mln.yilga yaqin vaqt talab etadi. Kislorod manbai hisoblangan suvning to'liq almashinuvi uchun taxminan 2 mln.yil vaqt talab qilinadi. Binobarin planetamizda fotosintez jarayoni sodir bo'ladigan tirik mavjudotlarning tarixiy davr ichida jamiki kislorod va vodorod tirik organizmlar tanasidan bir necha bor to'lig'i bilan o'tgan va shu tufayli sintez va parchalanish jarayonlari sodir bo'lganligi muqarrar. Kislorod yer sharida nihoyatda keng tarqalgan anorganik (suv, karbon kislotasi va turli-tuman karbonatlar) va organik birikmalar (tirik mavjudotlar tarkibida 70 foizga qadar bo'ladigan kislorodning ho'l massasi) tarkibiga kirganligi tufayli, uning tabiatdagi almashinuv jarayoni nihoyatda murakkab o'tadi. Bu almashinuvning asosiy irmog'i (tarmog'i), fotosntez tufayli erkin kislorodning ajralishi va tirik organizmlarning nafas olishi natijasida uning qabul qilinishi hisoblanadi . Biosferaning butun taraqqiyoti davomida tirik organizmlar Yer qurrasining atmosfera, litosfera, gidrosferasida sodir bo'ladigan jarayonlarga kuchli ta'sir qilgan. Bu ta'sirda kislorodning ham o'z ulushi bor. Azot barcha tirik organizmlar tanasining asosini tashkil etadigan oqsil, nuklein kislotalar, nukleoproteidlar, fermentlar, xlorofill singari organik birikmalar tarkibiga kiradi. Yer shariatmosferasi tarkibida 79 foiz azot bo'lishiga qaramasdan, bu element tirik organizmlar uchun kamyob ekanligi ko'pchilikka ma'lum. Gazsimon azot ximiyaviy jihatdan faol emas va yashil o'simliklar uni to'g'ridan-to'g'ri qabul qila olmaydi. O'simliklar azotni tuproqdan ammoniy ionlari yoki nitrat ionlari shaklida o'zlashtiradi . O'simliklar dunyosi uchun zarurat bo'lgan azot birikmalarining bir qismi biologik bo'lmagan azot fiksasiyasi hisobida turadi. Xususan kosmik nurlar ta'sirida atmosferaning ionlanishi va momoqaldiroqlar paytida kuchli elektr zaryadlarini hosil bo'lishi tufayli azot va amiak oksidlari hosil bo'ladi. Bunday paytlarda yog'in bilan ammoniy va azot nitrati tuproqqa tushib unga so'riladi. Bu birikmalarning miqdori va sifati momoqaldiroqning takrorlanish darajasi va tezligiga bog'liq. Atmosfera yog'ini tarkibida bunday paytlarda 2-3 gr\l azot kislotasi bo'ladi. Biologik bo'lmagan azot fiksasiyasi hajm jihatidan biologik azot fiksasiyasiga nisbatan juda kam. Azotning biologik fiksasiyasi tuproq mikroorganizmlari va yuksak o'simliklar bilan simbioz holda yashaydigan mikroorganizmlar tufayli sodir bo'ladi. Azot bakterlar deb yuritiladigan, dukkakli o'simliklar ildizida mavjud bakteriyalar bir yilda gektariga 150-300 kg\ga cha azotli birikmalar hosil qiladi. Uglerod, kislorod, vodorod va azot biologik almashinuvda gazsimon birikmalar hosil qiladigan elementlardan hisoblanadi. Shunday ekan, ular atmosferada keng migrasiya qilish imkoniga ega. Boshqa barcha elementlar uchun bu xususiyat xos emas. Bu elementlar migrasiyasi anodlar va suvda erigan molekulalar shaklida sodir bo'ladi. O'simliklar tomonidan qabul qilinadigan fosfor kislotasi ionlari (PO 4 ) tirik organizmlar hayotida muhim rol o'ynaydi. U ADF va ATF, DNK va RNK hamda boshqa shular singari muhim biologik faol moddalar tarkibiga kiradi. Tuproq tarkibidagi azot o'simliklar olamining hayot faoliyati davomida trofik zanjir orqali tirik organizmga o'tadi, uning tanachi parchalangach, yana tuproqqa qaytadi. Uning asosiy qismini o'simliklar o'z ildizi orqali qaytadan qabul qiladi. Ammo uning bir qismi suv oqimi bilan yuvilib, suv havzalarida va boshqa joylarda to'planishi mumkin. Tabiiy biosenozlarda fosfor tanqisligi tez-tez uchraydi, chunki ishqoriy va nordon muhitda u odatda erimaydigan birikmalar shaklida namoyon bo'ladi. Qadimiy geologik davrlarda to'plangan fosfor jamg'armalarining katta qismi tog' dinslari tarkibiga kiradi. Bu jamg'armalarning bir qismi asta-sekinlik bilan tuproqqa o'tadi. Uning bir qismini inson har xil fosforli o'g'itlar tayorlashda qo'llaydi va nihoyat uning yana bir qismi suv oqimi bilan yuvilib, yog'in suvi orqali dengiz va okeanlar suviga o'tadi. U suv o'simliklari va hayvonlari - fitoplankton, zooplankton va baliqlar tomonidan iste'mol qilinadi. Dunyo okeanida fosforning bir qismi o'simlik va hayvonot olamining qoldiqlari bilan okean tubida qalin qatlamlarni hosil qiladi. Fosfor migrasiyasi suv yordamida faqat yer yuzida sodir bo'lganligi tufayli gidrosferaga va qisman litosferaga qaytishi faqat biologik yo'l bilan sodir bo'ladi. Fsofor o'simliklar olamining mineral oziqlanishi uchun eng tanqis elementlardan hisoblanadi Oltingugurt o'simliklar olami tomonidan faqat SO 4 ioni ko'rinishida o'zlashtiriladi. Uning tirik organizmlar uchun ahamiyati aminokislotalar (sistin, sisten, metionin) va qator biologik muhim molekulalar tarkibiga kirishi bilan belgilanadi. O'simliklar oltingugurt sulfidril (-SY va disulf (-S-S) gruppalari ko'rinishida aminokislotalar tarkibiga kiradi. Hayvonlar faqat organik moddalar tarkibiga kiradigan oltingugurtni qabul qiladilar. O'simliklar va hayvonlar halok bo'lgach oltingugurt tuproqqa qaytadi va mikroorganizmlar ta'sirida parchalanadi. Aerob sharoitda ayrim mikroorganizmlar oltingugurtni sulfat oksidiga aylantiradi. Sulfat ionlari o'simlik ildizi orqali adsorbsiyalanib, biologik almashinuvga qayta ishtirok etadi. Sulfatning bir qismi suv oqimi orqali tuproqqa qaytadi. Chirindiga boy tuproqlarda oltingugurtning bir qismi organik birikmalar tarkibida saqlanadi. Aerob sharoitda organik birikmalarning parchalanishi tufayli oltingugurt vodorodi hosil bo'ladi. Organik moddalar to'plangan kislorodsiz muhitda sulfatni parchalaydigan bakteriyalarning faoliyati faollashadi. Ular sulfat tarkibidagi kislorodni, organik moddalarni oksidlanish va shu yo'l bilan energiya ajratish uchun qo'llaydi. Bunday bakteriyalar er osti suvlarida, xil tuproqli erlarda, dengizlarning harakatsiz tub qismida uchraydi. Oltingugurt vodorodi tirik organizmlar uchun zahar singari zararli bo'lganligi uchun suv bosgan tuproqlarda, ko'l va dengizlarning ost qismida u mavjud bo'lganligi tufayli organizmlar juda kam uchraydi yoki hayot butunlay bo'lmaydi. Shuning uchun ham oltingugurt vodorodi uchraydigan muhitda uning oksidlanishi hayot uchun nihoyatda muhim hisoblanadi. Oltingugurt vodorodini maxsus aerob (rangsiz, yashil, qirmizi qizil) bakteriyalar oksidlantiradi. Planetamizda dunyo okeani oltingugurt jamg'ariladigan asosiy manba hisoblanadi. Chunki unga oltingugurt sulfat ionlari muntazam oqib turadi. Uning bir qismi atmosfera orqali tuproqqa qaytadi. Insoniyat o'zining xo'jalik ehtiyoji uchun sanoatning turli-tuman sohalarida ishlatiladigan sulfat va sulfidni er bag'rida qazilma holda uchraydigan oltingugurt birikmalaridan oladi. Oltingugurtni qayta ishlash jarayonida toshko'mir va neft mahsuloti ishlatilganda atmosferaga oltingugurt oksidi ajralib chiqadi. Atmosfera tarkibida SO 2 ning ko'payishi o'simliklar. Hayvonot olami va inson hayoti uchun xavflidir. Uning oksidlanishi va oxir oqibat suvda erishi natijasida sulfat kislotasi hosil bo'ladi. Bu jarayonlar natijasida tuproqda sulfid miqdori ortadi. Shu bilan bir qatorda metal (temir)lar karroziya (zang)ga uchraydi. Shuning uchun ham xalq xo'jaligida oltingugurt elementining ishlatish miqdorini kamaytirish xalq xo'jaligi, hayvonot va o'simliklar dunyosi hamda inson salomatligi uchun muhim ahamiyatga ega Tabiatda muntazam sodir bo'lib turadigan moddalar almashinuvining kichik doirasiga bir nazar tashlaylik. Yer yuzi har yili 5x1020 kalloriyaga teng quyosh energiyasini qabul qiladi. Bu energiyaning taxminan yarmi suv parchalanishi uchun sarflanadi. Organik moddalar sintezi uchun er yuziga tushgan quyosh nurining 0,1-0,2 foizi sarflanadi. Binobarin biologik almashinuvning kichik doirasi uchun quyosh energiyasining modda almashinuvining katta doirasiga nisbatan olganda nihoyatda oz qismi sarflanadi. Bu energiya suv parchalanishi uchun sarflanadigan energiyaga nisbatan kam bo'lishiga qaramasdan fotosintez jarayonining sodir bo'lishida ishtirok etishi singari nihoyatda katta ishni bajaradi. A.L.Nichiporovichning (1967) hisobiga qaraganda, bu energiya ta'sirida sodir bo'ladigan fotosintez tufayli bir yilda 46 mlrd.tonna organik uglerod sintez qilinadi. Fotosintezning klassik tenglamasiga ko'ra (CO 2 +H 2 O=C 6 H 12 O 6 +60 2 ) 46 mlrd.tonna organik uglerodning sintezi uchun har yili ______ tonna karbonat angidrid, _______ tonna suv bilan qo'shilib, ______ tonna quruq organik modda hosil qiladi va _______ tonna kislorod atmosferaga ajratiladi. Bu reaksiyaning sodir bo'lishi va ko'rsatilgan raqamlardagi moddalarning hosil bo'lishi uchun _______ kalloriya fitosintetik faol quyosh radiasiyasi ishlatiladi. Ammo fitosintez jarayoniga nafaqat suv va karbonat angidrid ishtirok etmay, bu jara1nning sodir bo'lishi uchun har yili _________ tonnaga yaqin azot, ______ tonnaga yaqin fosfor va boshqa mineral (kaliy, kalsiy, magniy, oltingugurt, temir, mis, marganes, molibden, kobolt va boshqa) moddalar qatnashadi. Suvning katta qismi uning parchalanishi uchun sarflanadi. Shuning uchun ham biologik almashinuvda ishtirok etadigan organik moddaning asl miqdori, fitosintez tenglamasiga asoslangan taxminiy hi soblardan farq qiladi. Planetamiz miqyosida organik moddalarning sintezi va destruksiyasi haqidagi A.A.nichiporovich tomonidan taklif qilingan sxema haqiqatga ancha yaqin .I.Bazilevich, L.Ye.Rodin va N.N.Rozanovlarning hisoblariga ko'ra yer sharining turli-tuman zonalarida tarqalgan o'simliklar dunyosi biomassasining umumiy yillik mahsuldorligi 232,5 mlrd.tonna quruq organik modda miqdori bilan belgilanadi. Bu A.A.Nichiporovich hisobiga qaraganda ikki barobar ko'p. Yer shario'simliklar dunyosining shu miqdordagi mahsulotidan 1725 mlrd.tonnasi quruqlikda tarqalgan o'simliklar mahsuli, 60 mlrd.tonnasi yoki 25,8 foizi dunyo okeani o'simliklari olami (suv o'tlari)ning biologik mahsuli hisoblanadi. Umumiy fitomassaning yuzdan bir qismiga yaqinidan iborat okean o'simliklar olami, Yer shari o'simliklar olami umumiy mahsulining 25,8 foizini tashkil qiladi. Binobarin, okean o'simliklar olamining mahsuldorlik mexanizmi quruqlik o'simliklariga nisbatan ancha samaradorligi bilan xarakterlanadi. Bu okean va quruqlik o'simliklarining modda almashinuvi strukturasi bir xil emasligi bilan bog'liq. Chunonchi, quruqlikda o'simliklar olamini dastlabki mahsultini vujudga kelishi yopiq urug'li o'simliklarning hosili bilan bog'liq holda sekin, okeanda esa suv o'tlari mahsuli bilan bog'liq ravishda tez boradi. O'simliklar olamining umumiy biomassasini _______ tonna uning yillik mahsuldorligi (_________ tonna) bilan taqqoslaydigan bo'lsak, o'simliklar olamining yillik mahsuldorligi, uning biomassasi hajmining 10 foizi (97 foiz)ga to'g'ri keladi. Biotik modda almashinuvi stabilligini saqlanishi uchun fotosintez hisobidan organik moddalar kirim bo'ladi, hayvonot va mikroorganizmlar sarflaydigan moddalar chiqim bo'ladi. Hayvonot olami va mikroorganizmlarning hayot faoliyati ______ tonna quruq biomassa miqdori bilan belgilanadi. Yer sharida gi mikroorganizm va hayvonlarning umumiy biomassasi _____ tonnaga teng. Bu mikroorganizm va hayvonlarning har biri o'z og'irligiga nisbatan o'n barobar ortiq bo'lgan organik moddalarni parchalashi (destrukturalashi) lozim bo'ladi. Shunga ko'ra o'simliklar dunyosi har yili umumiy biomassasining 10 foizga teng organik moddalarni sintez (hosil) qiladi. Yer sharitirik organizmlari umumiy biologik massasining faqat 1 foizini tashkil etgan parchalovchi (hayvonlar, zamburug'lar, mikroorganizm)lar o'z og'irligiga nisbatan 10 barobar ko'p organik moddalarni parchalashga majbur bo'ladilar. Biotik almashinuvda karbonat angidrid, kislorod va uglerodning ulushi katta. Fotosintez darayoni ustida ko'p yillar davomida ilmiy-tadqiqot ishlari olib borgan YE.Rabinovichning hisobiga ko'ra atmosfera tarkibidagi butun kislorod tirik modda orqali 2000 yil ichida o'tsa, bu yiklni karbonat angidrid 300 ming yilda o'tadi, butun okean, dengiz va daryolardagi suv parchalanib, biologik almashinuvda tiklanishi uchun 2 mln.yil talab qilinadi. Shunday ekan, hayot evolyusiyasi davomida nafaqat kislorod va karbonat angidrid, balki yer sharida mavjud suvning hammasi planetaning tirik moddasi orqali bir necha ming marta o'tganligi muqarrar. Suv muhiti va quruqlikda tarqalgan organizmlarning hayotini taqqoslanadigan bo'lsak, har xil muhit sharoitida hayot taraqqiyotining turli xilda borganligini shohidi bo'lamiz. Shu bilan birga quruqlikning o'zida ham hayot taraqqiyoti bir xilda bormagan. Shu sababli bo'lsa kerak, turli-tuman muhit sharoitlarida tirik organizmlar notekis tarqalgan va ularning biologik mahsuldorligi ham har xil bo'lgan. Planetamizning har bir gektar er maydoniga 160.9 tonna o'simlik biomassasi t6g'ri keladi. Agar buni quruq vaznga aylantiradigan bo'lsak, bir yilda har gektariga 11.5 tonna mahsulot to'g'ri keladi. Seryog'in bo'lgan tropik o'lkalarda uning miqdori 440.4 tonnaga to'g'ri kelsa, tropik cho'llarda 7 tonnaga borib, yillik mahsuloti 29.2 tonnadan 2.8 tonnaga qadar kamayadi. Biologik almashinuv jadalligi ham har xil muhit sharoitlarida bir xil emas. Bu jadallikning asosiy ko'rsatkichi sifatida yashil o'simliklarning to'kilgan bargi va o'lik hayvonlarni mikroorganizmlar tomonidan parchalanish tezligi bilan taqqoslash orqali aniqlash mumkin. Bu ko'rsatkich o'lik organizmlarning chirish tezligi va undagi organik birikmalarning parchalanishi bilan belgilanadi. Agar kam botqoqlashgan biologik almashinuv ancha sekin boradigan erlarda bu ko'rsatkichni 50 ga teng deb oladigan bo'lsak, o'simlik qoldiqlari deyarli bo'lmaydigan tropik o'rmonlarda bu ko'rsatkich 0.1, bargi to'kiladigan o'simlikka boy o'rmonlarda 3-4 ga teng keladi. Hayvonlar, o'simliklar va mikroorganizmlarning turli-tuman sistematik toifalariga taaluqli turlar, tur xillari, tur shakllari va hokazolar biologik almashinuvning alohida zvenolarini tashkil etadi. Ular bir-biri bilan almashinuvning sintez yoki destruktura jarayoniga bevosita yoki bilvosita bog'liqligi muqarrar. Shunday ekan, hayot tushunchasi faqat alohida olingan organizmga tegishli bo'lmasdan, balki mustaqil ravishda sodir bo'lib turadigan almashinuv orqali o'zaro bog'liq barcha tirik mavjudotlar sistemasiga taalluqlidir. Planeta miqyosidagi bu sistema va uning energetik muvozanati organik olamning barcha mavjudotlar majmui faoliyati bilan belgilanadi. U barcha sistemalar singari o'z qonuniyatlariga ega bo'lib, bu qonuniyat u yoki bu taksonomik guruh evolyusiyasi natijasida o'zgarmaydi. Biosferaning tuzilishida ko'p qirralik xususiyat mavjuddir. Biosfera barcha tirik mavjudotlar bilan modda almashinuviga jalb qilingan mineral moddalarning o'zaro birligidan iborat. Bu birlikning asl tarkibi organizmlarning o'zaro munosabatiga asoslangan sintez va destrukturadan iborat biologik modda va energiya almashinuvida yotadi. Masalani chuqurroq tahlil qiladigan bo'lsak, biosferaning geterogen xarakterda ekanligi, uning asosiy qadimiy qismi destruktura - (organik moddalarni parchalaydigan) sodda tuzilishli organizmlardan va fitosintetik - murakkab tuzilishli yuksak organizmlar - ustqurtma qismlardan iborat ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Yer sharidabiosfera nihoyatda notekis taqsimlangan. Turli tabiiy zonalarda u nisbatan mustaqil ekosistema (ekologik sistema) yoki biosenoz deb nom olgan tabiiy komplekslar ko'rinishda shakllangan. Yuqorida ta'kidlanganidek biosenoz atamasi birinchi bor fanda V.N.Sukachev tomonidan qo'llanilgan bo'lib, turli-tuman o'simlik yoki hayvon turlari to'plamlari (jamoalarini)dan shakllangan va tegishli muhit jarayonlarida tarqalgan. Har bir biogeosenoz yoki ekosistema biosferaning o'ziga xos kichkina namunasi hisoblanadi. Unga organik moddalarni sintez qiladigan fotosintetik organizmlar va shu organizmlar hi sobiga hayot kechiradigan, organik moddalarni parchalaydigan xemosintetik organizmlar kiradi. Yashash substrati, iqlim va hayot shakllanishining tarixiy omillariga ko'ra biogeosenozlar bir-biridan keskin farq qiladigan darajada turli-tuman bo'lishlari mumkin. Mashhur amerikalik ekolog Ye.Odum (1968) organik olam ekosistemalari haqida fikr yuritar ekan, ularni bir-biridan keskin farq qiladigan okean tubi, okean sohili, daryo, ko'l, suv havzalari, botqoqlik, cho'l, sahro, tundra, o'tsimon o'simliklar ekosistemalariga bo'ladi. Bu ekosistemalarning har biri o'ziga xos spesifik xususiyatlari bilan xarakterlanishi bilan bir qatorda tabiatan o'zidan kichik bo'lgan ekosistemalar yoki fitosenozlarga ham bo'linadi. O'rmon ekosistemasi tarkibiga tabiatan igna bragli, keng yaproqli, bargi to'kiladigan tropik o'rmonlar va hokazolar kiradi, ularning har biri o'z navbatida o'z xususiyati bilan va birinchi navbatda tabiatda sodir bo'ladigan modda hamda energiya almashinuvida ishtirok etishi bilan boshqa ekosistemadan ajralib turadi. Xuddi shunga o'xshash okean ekosistemasi, quruqlik ekosistemasi, cho'l, sahro, tropik, o'rta iqlimli mintaqa ekosistemalari o'z tarkibiga bir nechtadan yoki ko'plab unga nisbatan kichik biosenozlarni birlashtiradi. Ekologiya fanining asoschilaridan biri taniqli ingliz olimi Ch.Elton har xil biosenozlarda hayotni turli xil ta'minlanganligiga e'tibor beradi. Odatda, sovuq iqlimli mintaqa, cho'l yoki sahrolarda tirik organizmlarning turli-tumanligi nihoyatda past darajada bo'ladi. Tropik, subtropik mintaqa, o'rmon fitosenozlari hayot sharoiti qulay bo'lganligi tufayli turlarning ko'pligi, turli-tumanligi bilan xarakterlanadi. Hayoti yashnab turgan organizm turlariga boy biosenozlarning mahsuldorligi yuqori. Turlarning turli-tumanligi kam, siyrak tarqalgan biosenozlarning mahsuldorligi esa past bo'ladi. Biosenozning tirik qismi ya'ni biosenoz turli-tuman tirik mavjudot turlarini tashkil etadigan populyasiyalardan shakllangan bo'ladi. Biosenoz tarkibidagi turlarning tarqalishida o'ziga xos qonuniyat mavjud. Aniqlanishicha, organizmning og'irligi qancha kam bo'lsa, son jihatidan u shuncha ko'p bo'ladi. Aksincha organizmning og'irligi qay darajada ko'p bo'lsa, son jihatidan bu tur shuncha kam bo'ladi. Har xil turlarga mansub organizmlarning tarqalish mo'lligini aniqlash, boshqa turdagi organizmlar haqida muhim xulosa chiqarish imkonini beradi. Lekin Yer sharidakeng tarqalgan organizmlarning tur soni nisbatan kam bo'ladi. Oklaxom sahrosi o'simliklar dunyosini o'rgangan rayning hisobiga ko'ra, bu o'lkaning 84% maydonidagi o'simliklari 9 turga mansub bo'lib, qolgan 16% maydondagilari 20 turga mansub o'simliklardan iboratdir. Biosenozlar tarkibiga kiradigan turlar bir tomondan shu sharoitda yashashni davom ettirish uchun yuqori darajada ixtisoslashgan bo'lsa, ikkinchi tomondan shu muhit sharoitlariga to'liq moslashgan yoki moslashishga qodir bo'ladi. Yashash muhitining to'satdan ma'lum sabablarga ko'ra keskin o'zgarishi natijasida birinchi bo'lib, shu muhit sharoitlariga to'liq moslashgan yuqori darajada ixtisoslashgan organizmlar halokatga uchraydi. Ko'pchilik biosenozlar tarkibiga kiradigan turlar orasida o'z rivojlanishining ma'lum bir davrida yoki yilning bir mavsumida chetdan kirib qolgan turlar ham bo'ladi. Birinchi xil turlarga o'z rivojlanishining lichinkalik fazasini suv muhitida o'tkazadigan, etilgach suv muhitini tashlab ketadigan hasharotlar xarakterlidir. Ikkinchi xususiyat qushlar, baliqlar va hasharotlarning ayrim turlar uchun xarakterlidir. Biosenoz tarkibiga kiradigan xilma-xil turlarning barchasi ma'lum shakldagi munosabat orqali bir-birlari bilan uzviy bog'liq bo'ladi. Yashash muhitining tengligi biogeosenoz tarkibidagi ayrim turlar maydonini chegaralaydi. Tarqalish maydonini kengaytirish uchun kurash biogeosenozdagi turlar orasida muttasil ravishda boradi. Ulardan eng asosiysi oziqa modda uchun bo'ladigan oziqa konkurensiyasi hisoblanadi. O'simliklar va bakteriyalarda bu konkurensiya organik va mineral tuzlar uchun bo'ladigan kurashda namoyon bo'ladi. Turli-tuman turlar orasida mavjud bo'lgan o'zaro bog'liqlik orasida gulli o'simliklar va hasharotlar o'rtasida bo'ladigan o'zaro bog'liqlik muhim ahamiyatga ega. Shunday paytda hasharotlarni o'ziga jalb etish uchun o'zaro talashsa, hasharotlar esa nektar va chang yig'ish effektivligi uchun talashadi. Simbiaz (hamxona) deb ataladigan organizmlarning o'zaro munosabatlari ham g'alati. Bir butun guruh - lishayniklar zamburug'lar bilan suv o'tining hamxonaligi natijasi hisoblanadi. Ko'pchilik yuksak o'simliklar doimo zamburug'lar bilan hamxona holda hayot kechiradilar. Ularning ildizlarida zamburug'lar mikoriza hosil bo'ladi. Dukkakdoshlar oilasiga mansub o'simliklar ana shunday xususiyatga ega. Nilufar gullilar hamxona bo'lgan zamburug'larsiz yashay olmaydilar. Ular urug' hosil bo'lish paytidayoq zamburug' bilan zararlanadilar. O'simlik yog'ochi bilan oziqlanuvchi qo'ng'izlarning ovqat hazm qilish traktida maxsus mikroorganizmlar bilan to'lib turuvchi simbiorganlar deb ataladigan hosilalar mavjud bo'lib, bu organlar yog'ochlikning hazm bo'lishini osonlashtiradi. Kavsh qaytaruvchi yuksak hayvonlar (tuyoqlilar) oshqozonida ham ovqat hazm qilishni tezlashtiradigan mikroorganizmlar bo'ladi. Turli-tuman va hayvonlarning o'zaro munosabatida parazit bilan xo'jayinning o'zaro munosabati alohida o'rin tutadi. Tirik mavjudotlarning o'zaro munosabatini bilish uchun konsortlar haqida ma'lum tushunchaga ega bo'lishi talab etiladi. Konsorsiyalar deganda biogeosenozlar mavjud bo'lgan avtotrof organizmlarga geterotrof (parazit organizmlar - bakteriyalar, zamburug'lar, endobiot hayvonlar) organizmlarning ta'siri va ularning o'zaro ta'siri tushuniladi. Geterotrof organizmlar avtotrof o'simliklar bilan o'zaro munosabati jarayonida ulardan energiya va oziqa moddasi olishi (fitoparazitlar va fitofaglar) yoki faqat suv va suvda erigan oxziqa moddalarni o'zlashtirishi (yarim parazitlar) mumkin. Fitoparazitlar (parazit o'simliklar0 va fitofaglar (parazit hayvonlar) o'z ta'siri jarayonida xo'jayin o'simlikdan faqat oziqa modda va energiya olish bilan kifoyalanib qolmay, balki modda almashinishi natijasida o'zidan zaharli modda ajratadi. Har qanday konsorsiya tarkibiga mustaqil hayot kechiradigan, avtotrof determinat (efipet bo'lmagan) o'simlikdan tashqari turli xil konsortlarning har xil turlari kiradi. Masalan, Oq qayin daraxti konsorsiyasi tarkibiga 91 parazit, 36 mikoriza hosil qiluvchi zamburug', 46 epifit lishaynik, 7 tur epifit jigarsimon mox, 16 tur barg poyali mox, 8 tur kana, 547 hasharot, 8 tur parranda, 9 tur sut emizuvchi hayvonlar - jami 803 turga mansub organizmlar kiradi (Mazing, 1976). Ammo konsorsiyalar tarkibida juda kam sonli konsortlari bo'lgan o'simliklar ham bo'ladi. Biogeosenoz tarkibidagi organizmlar orasida bo'lgan turli-tuman bog'lanishlar, ularni butunlik, barqarorlik va rivojlanish jarayonida mustaqilligini ta'minlaydi. Bu xususan biosenozlarning har qanday tashqi muhit ta'siriga bardosh bera olish qobiliyatini mustahkamlaydi va turg'unligini ta'minlaydi. Biosenozning bu xususiyati fanda gameostaz yoki buferlik qobiliyati deb yuritiladi. Biosenozning murakkabligi bilan uning tashqi muhitga bardosh bera olishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik bo'lishi ehtimoldan uzoq emas. Angliyalik ekolog Ch.Elton fikriga ko'ra ekosistema xususan biogeosenozning turg'unligi va tashqi muhit ta'siriga bardosh bera olish qobiliyati bilan uning murakkabligi orasida bog'liqlik bor. Tabiiy biogeosenozlar mustaqillik xususiyati bilan xarakterlanadi. Ulardan biri uzoq vaqt davomida saqlanadi va o'zining tabiiy holatini yo'qotmaydi. Boshqalari qonuniy ravishda ma'lum darajada yoki to'lig'incha o'zgaradi. Masalan, ko'l qismi ayrim hollarda botqoqlikka aylanadi, torf hosil bo'lish jarayoni boradi. Oxir oqibat ko'l o'rniga o'rmon qad ko'taradi. Biosenozning qonuniy ravishda o'zgarish jarayoniga suksessiya deb yuritiladi. Bunday paytda ekologlar biogeosenoz klimaks holatga o'tdi deyishadi. Ye.Odumning Amerika Qo'shma Shtatlarining janubi-sharqida joylashgan tashlandiq ferma uchastkasida sodir bo'lgan suksessiya haqida keltirgan ma'lumotiga qaraganda bu fermada birinchi 10 yil davomida o'tchil o'simliklar hukmronlikka ega bo'lgan. Shundan so'ng buta hayot shaklidagi o'simliklar tarqala boshlagan. Oradan 25 yil o'tgach asta-sekin buta o'simliklari o'rnini o'rmon egallay boshlaydi va 100 yil o'tgach to'liq o'rmonzorga aylanadi. Shu davr ichida qushlarning tur soni 2 dan 19 taga, har 100 gektar maydonga juft soni 27 tadan 233 taga etgan. Suksessiya jarayonining to'liq bo'lishi va o'rmon biogeosenozining to'liq shakllanishi uchun kam deganda 1000 yil vaqt talab qilinadi. Yuqorida ta'kidlanganidek har bir biogeosenoz o'ziga xos yaxlitligi bilan xarakterlanadi. Tabiiy tanlanish davomida uning tarkibida faqat shu biogeosenoz muhitida to'lig'icha moslashgan turlargina saqlanib qoladi. Biogeosenozlar uzoq tarixiy taraqqiyot jarayoniga ega. Ulardagi o'ziga xos xarakterli xususiyat turli-tuman biogeosenozlar o'rtasidagi maydon va quyosh nuri uchun bo'ladigan raqobat hisoblanadi. Lekin biogeosenozlar cho'l, sahro, o'rmon va hokazolarda o'z o'rnini egallagan. Mazkur raqobatda oxir oqibat faqat to'liq barqaror topgan, o'z a'zolari o'rtasida vazifalarni bo'lib olgan, tur soni ko'p turlar va tur shakllari g'olib chiqadi. Binobarin, har bir biogeosenoz biosfera potensiali loyiq asosiy ekologik guruhlarni mujassamlantiradi. Bu evolyusiyaning o'ziga xos boshlang'ich yacheykasidir. Biogeosenoz chegarasida biologik modda va energiya almashinuvi uning yashash asosi bo'lib, er yuzasi biologik almashinuvining o'ziga xos nusxasi hisoblanadi. Shunga ko'ra, har bir biogeosenoz o'z evolyusiyasi davomida o'zining qobiliyat darajasiga qarab butun er sathida tarqalishi mumkin. O'zaro makon, modda va energiya uchun raqobat jarayonida ular o'zlari uchun yangi-yangi maydonlarni egallash va ushbu maydonlarini kengaytirish uchun tuhtovsiz harakat qiladilar. Umuman olganda biosfera turg'unligi va rivojlanish evolyusiya qobiliyati uning bir-biriga nisbatan mustaqil almashinuvi muttasil ravishda sodir bo'lib turadigan biosenozlar sistemasidan tashkil topganligidadir. Biogeosenozlar o'rtasida mavjud o'zaro aloqa tirik bo'lmagan anorganik va tirik organik olam o'rtasida bo'ladigan munosabat doirasida o'tadi. Biosfera analizi biogeosenozlar tafsifi bilan tugamaydi. U o'z navbatida turli-tuman turlarning populyasiyalaridan, xususan xilma-xil organizmlarning hayot shakllaridan tashkil topgan bo'lib, ularning har biri o'z navbatida umumiy avloddan bunyodga kelgan. Shunday qilib, biogeosenoz tarkibiga har xil tarixiy taraqqiyot va rivojlanish darajasidagi turlarning populyasiyalari kiradi. Bu esa biogeosenozning polifilitik asosda tarkib topganligidan dalolat beradi. Yer sharidamuntazam ravishda sodir bo'lib turadigan barcha hodisa va predmetlarning o'zaro munosabati va birligi haqidagi g'oya, boshqacha qilib aytganda tabiat komplekslari bizning mamlakatimizda biogeosenoz, xoridiy mamlakatlarda esa ekosistema nomi bilan yuritiladi. Bunday olganda biosenoz va ekosistema bir-biriga o'xshash tushunchadir. Har ikkala holda ham bu tirik mavjudotlar majmui va muhitning o'zaro munosabatini anglatadi. Ammo ekosistema o'z ma'nosi jihatidan ma'lum chegarasi bo'lmagan tushuncha. Masalan, chumoli uyasi, akvarium, botqoqlik, o'rmon, cho'l, yaylov, butun biosfera, hatto kosmik kema qobiliyati ham ekosistema hisoblanadi. Bizda va deyarli barcha Hamdo'stlik mamlakatlarda biogeosenozni ekosistema sifatida tasavvur qilinadi. Lekin uning chegarasi yer shari biogeoseotik qatlami tarkibiga kiruvchi fitosenoz chegarasi bilangina belgilanadi. U nihoyatda keng va cheksiz bo'lishi mumkin. Binobarin, biogeosenoz yer sharida mavjud ekosistemaning ma'lum bir chegaralangan maydonini egallaydigan qismi hisoblanadi. Biogeosenoz tirik mavjudotlarning tabiiy muhitning anorganik moddalariga bog'liq bo'lgan va shu vaqtning o'zida u bilan moddiy energetik jihatdan uzviy aloqada bo'ladigan murakkab tabiiy kompleks hisoblanadi. O'z mazmuniga ko'ra, biogeosenoz faqat organizmlar kompleksi va ularning yashash muhitidan iborat bo'lib qolmasdan, balki organizmlarning tarixi taraqqiyot davomida almashinuv tufayli bunyodga kelgan tashqi muhit omillari bilan o'zaro muvofiq keladigan dinamik birligi hisoblanadi. Har qanday biosenozning tuzilishida to'rt funksional komponentni farq qilish mumkin: 1.Biogeosenoz o'z hayot faoliyati jarayonida fotosintez uchun energiya oladigan va o'z chiqindi mahsulotini chiqaradigan tashqi muhitning abiotik omillari majmui. 2.Organik moddalar (binobarin energiya) bilan ta'minlanadigan avtotrof organizmlar majmui. Bular organik moddalarni quyosh energiyasi ta'sirida assimilyasiya qiladigan organizmlar. Ular birlamchi produsentlar deb yuritiladi. 3.Geterotrof organizmlar majmui,bu konsumentlar birlamchi produsentlar hosil qilgan mahsulot hisobiga yashaydi.Hayvonot olami va xlorofilsiz o'simliklar konsumentlar hisoblanadi. 4.Organik birikmalarni mineral holatga qadar parchalaydigan organizmlar majmui. Bular murakkab organik moddalarni parchalaydigan redusent yoki destruktur (bakteriya, zamburug', sodda hayvonlar) organizmlar va o'lik organik moddalar bilan oziqlanuvchi organizmlar. Yuqorida keltirilgan har to'rttala zveno o'rtasida u yoki bu tomonlama qonuniy bog'lanish mavjud. O'zining trofik kategoriyasiga ko'ra konsumentlar birmuncha turli-tuman hisoblanadi. Ular orasida biofag (tirik organik modda bilan oziqlanuvchi organizm)lar, saprofag (o'lik organizmlarni organik moddalari bilan oziqlanuvchi)lar mavjud. Biofaglar orasida o'z navbatida fitofaglar - o'txo'r hayvonlar (ular qatoriga parazitlar - birlamchi konsumentlar va yirtqichlar - ikkilamchi konsumentlar) va oxirgi o'zlashtiruvchilar (uchlamchi konsumentlar) mavjud. Har bir tirik organizm yoki ularning majmui ma'lum darajadagi biologik vazifani o'taydi. Bu vazifa biologik jarayonning boshlanish qismi yoki oraliq bo'lmasa uning tugashidan dalolat beradi. Tirik organizmlarning bunday kelishilgan holda bir-biri bilan uzviy bog'liq holdagi faoliyati tashqi muhitning abiotik (fizik, ximik, biologik xarakterdagi) omillari bilan vobastaligi tiriklikning turli xil ko'rinishdagi tuzilishini bunyod qiladi. Adabiyotlar 1.G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2.Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3.To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4.Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Endospermning rivojlanishi
O'simliklarning o'sishi va rivojlanishi
O'simliklarning rivojlanishi korrelyativ o'sish
Organizmlarning individual rivojlanishi. Ontogenez
Makrosporogenez va onalik gametofitining rivojlanishi