Саноат шароитида антибиотиклар олиш технологияси - Биотехнология - Рефераты

Саноат шароитида антибиотиклар олиш технологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

69 KB

Саноат шароитида антибиотиклар олиш технологияси Режа : 1. Саноат шароитида антибиотиклар олиш технологияси. 2. Антибиотикларни қўллаш. 3. Биологик фаол микроб оқсиллари ва гармонларни ишлаб чиқариш.

Саноат шароитида антибиотиклар олиш технологияси Антибиотикларни тиббиётда, қишлоқ хўжалигида ва халқ хўжалигининг бошқа соҳаларида кенг қўлланилиши бу биологик фаол моддаларни катта ҳажмда ишлаб чиқариш вазифасини қўйди. Бу улкан вазифа катта қувватга эга бўлган антибиотика саноатини яратиш орқали ечилади. Антибиотикани саноат асосида ишлаб чиқаришда бир қанча кетма-кет босқичлар ётади:  юқори маҳсулдор штамм - продуцент яратиш, антибиотик ҳосил қилувчи штаммни энг кўп миқдорда маҳсулот чиқариши учун мўтадил шароит яратиш;  антибиотикни ажратиш ва тозалашни мувофиқлаштирилган усулини танлаш ва амалиётга қўллаш;  тайёр препаратни яратиш ва унинг сифатини назорат қилиш. Ҳар битта босқич махсус мутахассис билан таъминланиши керак (генетик, микробиолог, технолог ва бошқалар). Антибиотика саноати ҳозирги вақтда катта қувватга эга бўлган яхши тараққий қилган соҳа бўлиб , фармацевтика саноати Давлат акционерлик кон ц ернига қарайди. Айниқса , у А Қ Ш да, Англияда, Японияда, Францияда, Италияда кенг тараққий этган. Масалан А Қ Ш да ҳар йили 100 миллионлаб долларга сотиладиган миқдорда антибиотиклар ишлаб чиқарилади. Антибиотикларни саноат усулида тайёрлаш - мураккаб, кўп босқичли бўлиб, бир қанча технологик кетма-кетликни ўз ичига олади:  Антибиотикани синтезлайдиган культура-штаммни ўстириш учун муҳит тайёрлаш ва экиш учун етарли махсулот тайёрлаш;

 Антибиотикани биосинтезига мўтадил шароит яратиш;  Культурал суюқликга бирламчи ишлов бериш;  Антибиотик моддаларни ажратиш ва уни тозалаш;  Тайёр махсулотни ажратиш, тозалаш ва дори шаклида сотишга тайёрлаш . Биологик фаол микроб оқсиллари ва гармонлари ишлаб чиқариш Ҳар бир организмда кўплаб кичик ва катта молекуляр оғирликка эга бўлган оқсил моддалари учрайди ва улар ҳаётий жараённи бошқариб туради. Уларнинг орасида гармонлар алоҳида ўрин тутади. Гармонлар узоқ вақтлардан буён тиббиётда даволаш воситасида кенг қўлланиб келинмоқда. Аммо яқин - яқинларгача уларни ҳайвонлар органларидан жуда оз миқдорда эса одамларнинг қон тўқималаридан ажратиб олинар эди. Гармонлар нафақат тиббиётда, балки чорвачиликда ҳам кенг ишлатилади. Табиатда икки хил гармонлар учрайди: оқсил - пептид ва стероид табиатли гармонлар. Биринчи гуруҳ гармонлар ҳар хил узунликка эга бўлган пептидлардан ташкил топган бўлса, иккинчи гуруҳ гармонлар - стероидлардан ташкил топгандир. Биотехнологик усуллардан фойдаланиб – стрептокиноза, урокиноза, аспаргиноза, супероксиддисмутоза ва бошқа ферментлар, ингиб и торлардан; В – глюкозидазалар, амилазалар, протеаза ва бошқа, қон факторалари (тўқима плазмиг а рмонлар активатори, VIII фактор, одам қони альбумин зардоби, плодекстранлар), г а рмонлар (инсулин, проинсулин, L–, B-, ва V– интерферонлар, инсон ўсишига гармон, самототропин) ва бошқалар олинади. Г а рмонлар: Г а рмонлар хусусияти ўзидан унча катта бўлмаган пептид молекулалари ва оқсил молекулаларини н а моён қилади. Г а рмонлар

молекуласи тузилиши ва ҳажмига (катталигига) бо ғ лиқ ҳолда уч гуруҳга бўлинади: Биринчи гуруҳ : пептидли г а рмонлар. Булар бир неча аминокислоталардан иборат, унча катта бўлмаган молекулалардир (бир неча ўнтагача). Бу гуруҳ гипоталамус, г а рмонлар гипофиз г а рмонлар, ҳимоя безлари (кальцитанин ва пратаг а рмонлар), овқат ҳазм қилиш жараёни ва ошқозон ости безлари, ноуропептидларга бо ғ лиқ таъсир этувчи факторлардир. Ички секреция г а рмонлари ҳосил қиладиган без, парчаловчи ферментлар таъсир остида содда тузилганлар молекуласидан ҳосил бўлади. Иккинчи гуруҳ : пролактинлар ва ўстириш г а рмонлари. Бу г а рмонлар 170–195 амнокислоталардан иборат бўлади, бу г а рмонлар прегормон сигнал пептидида узунлиги 25 аминокислота ҳолда парчаланади. Ген муҳандислиги тажрибаларида бу г а рмонлар ҳам узун молекула ҳолида синтез қилиб олинади ва кейин маълум участкасидан кесилади. Ҳужайранинг РНК сида синтезланувчи ўсиш г а рмонлари генлари ҳам сунъий ҳолда олинади. Амалиётда–191 аминокислотадан ташкил топган гипофизг а рмони – самототропин олинган ва қўлланмоқда. У спецефик турга эга бўлади ва шунинг учун медицинада ҳайвон самототропини қўлланилади. Учинчи гуруҳ: гликозилланган г а рмонлардан ташкил топган бўлиб, иккита субьединицадан иборат. Бу гуруҳ: фолликульстимулятор, лютсонизирловчи ва тиреотропинли г ар монлар киради. Булар ҳаммаси гликозилланган бўлгани ҳолда бактерия ҳужайрасида тўлиқ ҳолда синтезланмайди. Тўлиқ синтезланса г а рмонлар олиш учун уларнинг генлари ачитқиларга (ачитқи ҳосил қилган гл и козилланган г а рмонлар одам г а рмонларига мос келади) ёки тўқима ҳужайраларига ўтқазилади. Ген муҳандислиги усуллари ёрдамида аурикулин гармони ишлаб чиқиладиган рекомбинант микроорганизмлар яратилган. У

организмда қон айланиши босими, организмдан туз ва сувлар ажралиш регуляцияси, юрак тўқималари синтезида асосий рол ь ўйнайди. Ренин ҳосил қилувчи ген марказий звено бўлиб, ренин – антигиотезин– альдостерол ва қон босимининг ошишини таъминлайди. Гармонлар махсус ҳужайраларда ишлаб чиқарилиб қон орқали бутун организмга тарқатилади ва хилма - хил ҳужайра-нишонларга таъсир этиб уларда ўтадиган маълум ҳаётий зарур жараёнларни бошқаришда фаол иштирок этадилар. Кўпинча қандай шароитда гармонлардан фойдаланилади? 1. Авлоддан-авлодга ўтадиган баъзи-бир нуқсонларни (қанд касаллиги, паст бўйлик, жинсий сустлик ва ҳ. к.) тўлдириш учун ёки ҳаёт давомида келиб чиқадиган касалликларни даволаш учун. 2. Гармонлар томонидан бошқарилиб туриладиган жараёнларни янада жадаллаштириш учун (кўп насллиликни жадаллаштириш ва ҳ. к.). Гармонлардан тиббиётда янада кенгроқ фойдаланишга энг аввало уларнинг камлиги тўғаноқ бўлиб турибди. Ўтган асрнинг 80-йилларигача гармонлар манбаи бўлиб инсон ва ҳайвон тўқималари ва органлари ҳамда донорларнинг қонлари хизмат қилган. Аммо, кейинги йилларда биопрепаратлар манбаи сифатида инсон органларидан ёки қонидан фойдаланиш чеклаб қўйилди. Бунга асосий сабаб, инсонлар орасида кенг тарқалиб кетадиган хилма-хил вирус касалликларини, айниқса ОИТС (СПИД) ни тарқалишидан ҳадиксирашдир. Ҳайвонлардан олинадиган оқсил табиатли гармонлар инсон оқсилларидан иммунологик фарқ қилади ва шу сабабли инсонларда ҳар хил аллергик реакциялар чиқишига сабаб бўлади. Бундай реакцияларнинг кучи

гармон табиатига ҳамда уни қабул қилувчи касалларни табиати билан узвий боғлиқдир. Шунга қарамасдан, ҳозирги вақтгача ҳам кўпчилик касалликларни олдини олиш ёки даволаш учун ҳайвон гармонларидан фойдаланиб келинмоқда. Ген муҳандислиги даврига келган биотехнология фани инсон ва ҳайвонлардан анънавий усулда олиниб келинадиган гармонлар ва бошқа препаратларни саноат миқёсида ишлаб чиқариш мумкинлигини бутун дунёга намойиш қилди. Шу туфайли ҳам ҳозирги вақтда кўплаб ҳаётий зарур биопрепаратлар ген муҳандислиги усулларидан фойдаланиб яратилган микроорганизмлар ёрдамида ишлаб чиқарилмоқда. Мана шундай препаратлардан энг муҳимларини кўриб чиқамиз : Инсулин - ошқозон ости безининг Лангерганс оролининг бета- ҳужайрасида синтез бўлиб, қондаги шакар миқдорининг 1% атрофида сақлаб туришга хизмат қилади. Шакар миқдорини бундай ошиб ёки камайиб кетиши жуда оғир хасталикларни келиб чиқишига олиб келади. Жумладан, қондаги шакар миқдорининг ошиб кетиши, қандли диабет касалигини келтириб чиқаради. Оқсил муҳандислиги усулларидан фойдаланиб, инсулинни синтез қилувчи ачитқи замбурғининг штаммлари яратилган. Шу йўл билан дунёнинг бир қанча мамлакатларининг ҳар хил фирмаларида ген-муҳандислик инсулини тайёрлаш йўлга қўйилган. Бу янги биотехнологияни яратилиши дунё бозорида инсулинни нархининг пасайиб кетишига олиб келди ва яқин келажакда бу препаратга бўлган муҳтожлик бутунлай тугатилади. Ўстириш гармони . Бу гармон организмда гипофиз безининг олди қисми ҳужайраларида синтез бўлади. Эътибор қилинг, гипофиз безининг бу қисмининг оғирлиги 0,1 граммдан камроқ бўлиб, унинг ҳам бир қисмигина

шу гармонни ишлаб чиқаришга хизмат қилади. Организмда бу гармонни етмаслиги ўсиш тезлигини пасайтиради, масалан, ўсиши секинлашган сичқоннинг оғирлиги, оддий сичқон оғирлигидан 2 маротаба кам бўлади. Шу гармонни ўз вақтида, керакли миқдорда организмга киритилиши ўсишни мўтадил қилади. Тиббиётда битта касални даволаш учун ҳафтасига 7 мг тозаланган гармон ишлатилса кифоя. Бу гармонни илгарилари одамларни (ўлик одамларни) гипофизидан ажратиб олишган. Ҳозирги пайтда бу гармонни ишлаб чиқаришни микробиологик, тўғрироғи ген- муҳандислик усули яратилган бўлиб, 1 л культурал суюқлиқдан 100 миллиграммгача тоза ҳолдаги гармонни ажратиб олиш мумкин. Умуман олганда, ген муҳандислиги усулларидан фойдаланиб, яратилган трансген микроб штаммлари ёрдамида, нафақат гармонлар, балки барча керакли биологик моддалар ишлаб чиқариш мумкинлиги микробиологик усулни рентабел соҳага айлантирди. Бунинг устига бу соҳа об-ҳаво, иссиқ-совуқ, фасл, табиат инжиқликларига боғлиқ эмаслиги бу йўлнинг келажаги порлоқ эканлигидан далолат беради . Бир мисол, атиги 25-30 мкг. “секкетин” деб аталмиш гармонни ажратиш учун 1 т. қорамол ичагини қайта ишлаш керак бўлса, шу миқдордаги гармон оддий микробиология лабораториясида бемалол ажратиб олиниши мумкин. Ишлаб чиқариладиган гармонларни рўйхати доимий равишда ошиб бормоқда. Уларни ишлаб чиқариш энг аввало шу гармонларга бўлган муҳтожлик ҳамда илмий лабораторияларни бу жараёнларни бажаришга тайёр эканлиги билан белгиланади. Бугунги кунда эрибропоэтин (эритроцитларни, демак, гемоглобинни ҳосил бўлишини бошқарувчи гармон ) энкефалинлар ва эндорфинлар (инсонни кайфиятини, эслаш қобилиятини кўтарувчи, тонусини оширувчи, асаб тизимини бошқарувчи гармонлар) ишлаб чиқариш бошлаб юборилган. Микроб ҳужайралари баъзи бир стероидли гармонларни ишлаб чиқаришга ҳам қодир. Масалан, Arthrobacter globiformis бактерияси гидрокортизонни преднизолонга айлантириш учун ишлатилади. Шунингдек, микробиологик

трансформация усули, буйрак усти безининг гармони бўлган кортизон кимёвий синтезини бир неча этапини қисқартиришга олиб келади. Интерферонлар - ҳужайранинг иммун тизимини фаоллаштирувчи, оқсил табиатли биостимуляторлардир. Бундан ташқари, улар вирусга қарши фаолликка эга бўлиб, рак ҳужайраларини кўпайишдан тўхтатиш хусусиятига эга. Одам интерферонларининг уч синфи маълум : a , b ва g . Ўтган асрнинг 70 - йилларидаёқ, инсон b -интерферонини синтез қилувчи гибрид ДНК ни бактериал ҳужайрага ўтказишга мувофиқ бўлинган эди. Орадан кўп ўтмай бунга ўхшаш конструкциялар a - ва g - интерферонлар учун ҳам тузилди. E.coli бактерияси ҳужайрасига, бактериал триптофан ёки лактоза оперони ва интерферон гени сақловчи, гибрид ДНК ўтказилиши билан у ёки бу хусусиятга эга бўлган интерферон синтез қилувчи бактерия штаммлари яратилган эди. Кейинроқ эса, штаммларни ҳосилдорлигини ошириш ҳамда вирусга қарши хусусиятларини кўпайтириш мақсадида рекомбинант ДНК да модификация (хусусан, баъзи-бир аминокислоталарни алмаштириш) қилинди ва хўжайин ҳужайранинг генотипи ҳамда уларни ўстириш шароитлари танланди. Ҳар уч синфга мансуб интерферонлар синтез қилувчи бактериялар штаммлари Россиянинг кўпгина олимлари томонидан ҳам яратилган эди. Хусусан, a - ва g - интерферонлар штаммлари биорганик кимё институтида b - интерферон штамми эса Россия ФА Генетика ва саноат микроорганизмлари селекцияси институтида яратилган эди. Интерферонлар ишлаб чиқариш учун E.coli дан ташқари Methylomonas, Salmonella, Pseudomonas каби грамманфий бактериялардан ҳам фойдаланиш мумкин. Масалан, Pseudomonas sp. штамми асосида b - интерферон ишлаб чиқариш биринчилардан бўлиб Россияда йўлга қўйилган эди. Интерферон синтез қилувчи ачитқи замбуруғларини трансмутантлари ҳам яратилган бўлиб, уларнинг бактериал штаммлардан анча афзаллик томонлари ҳам бор. Хусусан, ачитқи замбуруғлари арзон озуқа талаб қилади, фаглар таъсирига ва лизисга

чидамли, осон чўкади, энг муҳими преинтерферонлар ҳосил бўлишини тўғри ташкил қилади. Интерлейкинлар - қисқа полипептидлар бўлиб, улар организмда иммун жавоб ташкил бўлишида қатнашадилар. Ген муҳандислиги усуллари асосида E.coli нинг ҳар хил типга мансуб, Интерлейкинлар ишлаб чиқарувчи штаммлари яратилган. Латвияда (Органик синтез институтида) Интерлейкин-2 синтез қилувчи штамм яратилган бўлиб, буйрак раки хасталигини даволашда кенг ишлатилиб келинмоқда. Шунингдек, Интерлейкин - 1 синтез қилувчи E.coli штамми ҳам яратилган. Бу оқсил нафақат иммун реакция бузилганда, шунингдек, баъзи бир шишларни қайтаришда ҳам ишлатилмоқда. Юқори сифатли ва юқори фаолликка эга бўлган дори-дармонлар ишлаб чиқариш учун охирги вақтда ген муҳандислиги усулларидан фойдаланиб, бифункционал (яъни, икки хил фаолликка эга бўлган) оқсиллар яратилмоқда. Масалан, аминокислоталарнинг кетма-кетлиги Интерлейкин-2 га ва макрофаг ҳамда гранулоцитларни колонияларини мўътадил қилувчи факторга ўхшаган оқсил моддалардир. Тиббиёт учун зарур бўлган оқсил пептид препаратлари ишлаб чиқариш замонавий биотехнологиянинг энг гуркираб ривожланаётган йўналишларидан бири ва бу йўналишга ривожланган мамлакатлар кўплаб маблағ ажратиб турибдилар. Мисол тариқасида рақамларга мурожаат этамиз: биргина АҚШ даволовчи полипептидларни ишлаб чиқариш учун 1987 йил 568 млн. доллар; 1995 йил 1.117 млн. доллар ажратган бўлса, 2000 йилда бу рақам 100 млрд. долларни ташкил этди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Биотехнология (под ред. Н. С. Егорова, Д. В. Самуилова) в 8 томах. Изд-во «Высшая школа» , М. 1987. 2. Сассон А. Биотехнология: надежды и свершения. Изд-во «Мир», 1987. 3. Бич Г., Бест Д., Брайерли К. и др. Биотехнология, принципы и применение. Изд-во «Мир» , 1988. 4. Бекер А. Введение в биотехнологию. Рига, «Зинатне» , 1981. 5. Виестур У. Э. и др. Биотехнология, биологические агенты, технология, аппаратура. Рига, «Зинатне» , 1987. 6. Беккер М. Е. и др. Биотехнология. М., «Агропромиздат» , 1990. 7. 7. Быков А.В. и др. Микробиологическое производства биологических активных вешеств и препаратов. М., «Высшая школа» , 1987. 8. Мазин А. В., Краев А. С., и др. Методы молекулярной биологии и генной инжинерии. М., «Наука», 1990. 9. Пашенко Л. П. Биотехнологические основы производства хлебобулочных изделий. Москва, «Мир». 10. Ҳ. Д. Давранов., Н. А. Хыжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004. 11. Шевелуха В.С. и др. Сельскохозяйственная биотехнология. М., “ Высшая школа», 1989. 12. И. В. Березин. Биотехнология. Иммобилизованные ферменты. Москва. «Высшая школа», 1987.

Похожие

Микроорганизмлардан антибиотиклар олиш

Ферментлар олиш технологияси

Антибиотиклар ишлаб чиқариш

Озуқа витаминлари ва антибиотиклар ишлаб чиқариш

Биотехнология фани ривожланиш тарихи