Ферментлар олиш технологияси - Биотехнология - Рефераты

Ферментлар олиш технологияси

Загружено в:

29.10.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Ферментлар олиш технологияси Режа: 1. Ферментлар олиш технологияси 2. Микро- ва макроелементлар таъсири. 3. Қаттиқ озуқа муҳитида устириш 4. Продутсентларни суюқ озуқа муҳитида устириш

Ферментлар олиш технологияси Ферментларнинг ҳосил бўлган бўлиш жараёнига ташқи мухит шароити, озиқа моддалари таркиби, уларнинг миқдори, метаболитларнинг чиқиши, мухитда фаол кислотанинг ўзгариши, харорат, мухитнинг эриган кислород билан тўйиниши, продусент культурасининг холати ва ўстирш муддатлари, шунингдек бошқа омиллар таъсир этади. Бу омилларнинг ахамияти ва фермент биосинтези жараёнига бўлган таъсир даражаси турлича бўлиб, улар асосан микроорганизмни ўстириш усули ва продусентларнинг физиологик хусусиятларига бўйсинган золда кечади. Бироқ баъзи умумий қонуниятларга эътибор бериб ўтиш керак. Микроорганизмларни ўстиришда қаттиқ ва қуриқ озиқа мухитларининг намлиги жуда катта ахамиятга эга. Агарда мухитнинг намлиги 11-20% атрофида бўлса, микроорганизмлар умуман ўсмайди. Бирмунча кўпроқ ўсиш холларини намлик 30% бўлганда кузатиш мумкин. Намликнинг 40-45% бўлиши микроорганизм культурасининг мўтадил ўсишига ва спора Ҳосил бўлган қилишига жуда қулай шароит хисобланади. Бу холат спора Ҳосил бўлган қилувчи фермент продусентларининг экиш материалларини олишда ишлатилади. Мухитнинг намлиги 53-58% бўлганда Ҳосил бўлган қилинган ферментларнинг тўпланиши кузатилади. Намлик 60-68% бўлганда ферментларнинг биосинтези пасая бошлайди ва бу холат озиқа мухити ичига кирадиган Ҳавонинг ёмон ўтиши билан тушинтирилади. Культураларни қаттиқ озиқа мухитида ўстириш натижасида унинг таркибида қуруқ моддаларнинг миқдори камайиб, СО 2 ва сувга айланади. Шу сабабли, агарда микроорганизмни ўстириш ёпиқ идишларда (колба, махсус кюветалар ва ҳ.к.) олиб борилса, буғланиш натижасида намликнинг ортиши кузатилади. Агарда ўстириш жараёни очиқ идишларда олиб борилса, культурани ва озиқа мухитининг қуриб қолиши ва ҳосил бўлган бўлган махсулот фаоллиги камайиши кузатилади. Намликнинг даражаси ва миътадиллиги хар бир ўстирилаётган продусентнинг физиологик

хусусиятларига, озиқа мухит таркиби ва бошқа омилларга боғлиқ бўлиб, хар бир омил тадқиқот йўли билан аниқланади. Ўсаётган культурани Ҳаво билан таъминлаш даражаси кўпинча ўстириш усули ва фермент продусентларининг физиологияси билан белгиланади. Бу жараён асосан уч мақсадни ўз олдига қўяди: 1. Ўсаётган микроорганизмларни ўсиш ва ривожланиши учун зарур бўлган кислород билан таъминлаш; 2. Газ кўринишидаги моддалар билан ифлосланган Ҳавони чиқариб ташлаш; 3. Микроорганизмларнинг ўсиш жараёнида ҳосил бўлган бўладиган иссиқликни қисман бартараф қилиш ёки чиқариб юбориш. Микроорганизмларни қаттиқ озиқа мухити сиртида ўстиришда вужудга келган иссиқликни чиқариш масаласи катта ахамиятга эга. Шунинг учун микроскопик замбуруғларни ўстиришда уларнинг ўсиш босқичларига катта эътибор бериш керак, чунки айнан шу гурух микроорганизмлар қаттиқ озиқа мухити сиртида ўстирилади. Биринчи гурух - замбуруғ спораси ёки конидияларини бўкиши ва ривожланишидир. Унинг муддати 10-12 соатга чўзилади. Бу босқич айтарли иссиқлик ажралиши билан кузатилмайди ва озиқа мухит компонентлари ўзгармайди. Озиқа мухити сиртида пўпанак ҳосил бўлган бўлиши билан иккинчи босқич (тропофаза) миселияларнинг фаол ўсиш босқичи бошланади. У одатда 12-40 соат ва шу билан бирга озиқа мухитидаги моддаларни кўп миқдорда истеъмол қилиши, исссиқлик, ис гази ва сув ажратиши билан давом этади. Бунда микроорганизм озиқани миселиялари билан тўлиқ ўраб олади. Айнан мана шу босқичда кўп миқдорда иссиқлик ажралади ва умумий ажраладиган иссиқликнинг 75-80% ини ташкил қилади. 1 т. культура бир соат давомида фаол ўсиш босқичида 7,6 м 3 га яқин кислородни ўзлаштиради ёки ҳавога бўлган нисбатда эса 36,5 м 3 ни ўзлаштиради. Замбуруғларни мўтадил ўсиши умумий ҳавонинг сарфи ўрта хисобда 1 т. культура учун 600-650 м 3 ни ташкил қилади.

Учинчи босқич (идиофаза) культурани морфологик ва биокимёвий ихтисослашиши кузатилади, яъни бунда микроорганизмлар конидияларни ва иккиламчи метаболитларни Ҳосил бўлган қиладилар. Ушбу босқичда микроорганизмлар хужайра ташқарисига чиқарилувчи ферментларни Ҳосил бўлган қиладилар. Бунда ўстириш хоналарида хароратни 3-4 0 С га тушириш ва Ҳаво алмаштиришни 3-5 мартага камайтириш зарур. Микроорганизмларни суюқ озиқа мухитларида ўстириш давомида хам Ҳаво билан таъминлашга ва ис гази билан ифлосланган Ҳавони ферментёрдан чиқиб кетиш режимига эътибор бериш керак. Масалан, бир культура хар хил аерасия шароитларида бир хил ферментни хар хил хусусияти билан Ҳосил бўлган қилиши мумкин. Умуман олганда Ҳаво билан таъминлаш микроорганизмни ўстириш жараёнини ва фермент Ҳосил бўлган қилишини тезлаштиради. Ўстириш давомийлиги хам мухим кўрсаткичлардан бири бўлиб, у максимум фермент ишлаб чиқариш самарадорлигини белгилайди. У жуда кўп омилларга боғлиқ: озиқа мухити таркиби ва уни продусентга узатиш усули, мухитни Ҳаво билан таъминланганлик даражаси, продусент тури, фермент хусусияти ва бошқалардир. Ўстириш давомийлиги кўпинча продусентнинг физиологик хусусиятларига боғлиқ бўлади. Масалан, Б.месентериcус ПБ учун - 36 соат бўлса, Асп.аwамори учун эса 144 соатни ташкил этади. пҲ кирсаткичининг таъсири. Микроорганизмларни қаттиқ озиқа мухити сиртида ўстиришда мухитнинг рН кўрсаткичи унинг намлиги кам ва кучли буферли бўлганлиги сабабли ферментларнинг Ҳосил бўлган бўлиш жараёнларига кам таъсир қилади. Лекин пҲ кўрсаткичи суюқ озиқа мухитида асосий хал қилувчи ахамиятга эга бўлиб, озиқани стерилизасия қилишда ва культурани ўстириш давомида тез ўзгаради. Қаттиқ озиқа мухитлари сиртида продусентларни ўстириш жараёнида улар сув билан намланади ва намланган мухитнинг пҲ кўрсаткичи 5,0-5,6 ташкил қилади. Кўпинча озиқа мухити сифатида ишлатилган ўсимлик

бўлакчалари хлорид, сульфат ёки сут кислоталарининг кучсиз эритмаси билан намланади ва уларнинг пҲ кўрсаткичи 4,5-5,0 атрофида бўлади. Кислоталарни қўшиш натижасида озиқа мухити микроскопик замбуруғларнинг ўсиши учун селектив шароитга айланади. Бунда ҳаво ва озиқани стерилизасия қилиш харажатлари бир мунча камаяди. Суюқ озиқа мухитлари пҲ кўрсаткичи микроорганизмларни ўстиришда жуда катта ахамиятга эгадир. Энг кўп эътиборни албатта, озиқанингг бошланғич ва стерилизасия хамда микроорганизм ўсиши пайтида катион ва анионларни истеъмол қилиши натижасида ўзгарадиган рН кўрсаткичига бериш керак. Шундай истеъмол натижасида культурал суюқлик ё кислотали ёки ишқорли мухитга ўтиб кетади. Мухитнинг мўтадил пҲ кўрсаткичи продусентнинг хусусиятига боғлиқ ва шунга қарамай баъзи умумий қонуниятларни кўриш мумкин. Замбуруғ ва ачитқи микробларига ўхшаш организмлар пҲ кўрсаткичи 3,8-5,6 бўлган шароитда яхши ўсади ва фермент ҳосил бўлган қилади. Бактериялар эса пҲ кўрсаткичи нейтрал (6,2-7,4) қийматларда фаол ривожланади. Мана шундай маълумотлар борки агарда пҲ кўрсаткичи фақат маълум бир қийматда ушлаб турилса бундай шароитда ўстирилган продусент битта керакли ферментни Ҳосил бўлган қилиши мумкин. Кўпчилик микроорганизмлар пҲ омили таъсирига жуда таъсирчан бўладилар ва бу кўрсаткичнинг сезиларли даражада салбий ёки ижобий томонга ўзгариши, уларнинг фермент Ҳосил бўлган қилиш қобилиятларига бирданига таъсир қилади. Ҳароратнинг таъсири. Кўпгина ферментларнинг продусентлари, хусусан микроскопик замбуруғлар, мезофил микроорганизмлар хисобланади ва уларнинг ривожланиши учун мўтадил харорат 22-32 0 C атрофида бўлади. Ферментларни бактериал продусентлари орасида кўпгина термофиллари хам учрайди ва уларни мўтадил ўстириш харорати 35-55 0 C дир. Масалан, Б.месентериcус ПБ бактерияси 37 0 C ни талаб қилса, Баc.диастатиcус 60- 65 0 C ни, Асп.орйзае эса атиги 28-30 0 C ни талаб қилади. Хамда липаза

ферментининг продусенти Рҳизопус миcроспорус замбуруғининг фаол ривожланиши ва фермент ҳосил бўлган қилиши учун 40 0 C харорат мўтадил ҳисобланади. Саноатда термофил микроорганизмлардан фойдаланишнинг бир қанча ижобий томонлари бор. чунки уларни юқори хароратда ўстирилганда жараённинг стериллигига бўлган талабни ўз-ўзидан камайтиради. Бундан ташқари термофил микроорганизмлар юқори хароратга бардошли бўлган ферментларни Ҳосил бўлган қилади. Харорат Ҳосил бўлган бўлаётган фермент миқдорининг ўзгаришида катта ахамиятга эгалиги билан хам ажралиб турувчи омилдир. Микро- ва макроелементлар таъсири. Микроорганизмларни ўстириш учун озиқа мухитларини тайёрлашда фермент саноати ёки қишлоқ хўжалиги ўсимликлари қолдиқларидан кенг кўламда фойдаланилади. қаттиқ озиқа мухитлари асосан қишлоқ хўжалиги ўсимликларининг қолдиқларини майдалаб, намлигини маълум даражага келтириб ва унга бошқа макро ва микроелементларнинг эритмаларини аралаштириб тайёрланади. Суюқ озиқа мухитлари тайёрлашда эса кам эрувчан компонентлардан миқдори чекланган ҳолда фойдаланиш мумкин. Акс ҳолда унинг эримаган қолдиқлари озиқа мухити ва культурал суюқликни қайта ишлашда халақит беради. Озиқа мухити таркибига хар хил ўсимлик ва фермент саноати қайнатмалари ва гидролизатлари дағал фильтратларини хамда спирт бардаси, микроблар биомассаси плазмолизатлари, аминокислоталар ва бошқаларни қўшиб тайёрлаш мумкин. Буларда йирик қолдиқларнинг бўлмаслиги тўхтовсиз ўстириш жараёнида жуда катта ахамиятга эга. Суюқ озиқа мухитлари таркибида, одатда 2,5% дан 20% гача қуруқ моддалар эритма холида бўлади. Мухитнинг пҲ ко0ърсаткичи уни тайёрлаш вақтида ва стерилизасиясидан кейин назорат қилинади.

Қаттиқ озуқа муҳитида устириш Продусентларни ўстириш жараёни совитилган стерил озиқа мухитига экиш материалини сепишдан бошланади. Даврий стерилизасия шароитида экишни одатда стерилазаторнинг ўзида узликсиз аралаштириш йўли билан ўтказилади. Узликсиз стерилизасия қилиш шароитида эса озиқага экиш стерилазаторнинг совитиш бўлимида амалга оширилади ва экилган озиқа мухити культура билан биргаликда ўстириш сехига юборилади. Культураларнинг қаттиқ озиқа мухити сиртида ўстириш жараёнини хар хил усуллар билан бажариш мумкин. Кюветаларга экиб ўстириш ананавий усул хисобланиб, кўп қўл мехнатини ва кўп ишлаб чиқариш майдонини талаб қилади. Продусентларни механизасиялашган қурилмаларда ўстириш бирмунча янги усул бўлиб хисобланади. Кюветали ўстириш усулининг элементар ячейкаси бўлиб оддий рухланган темир туникадан ясалган усти очиқ ёки ёпиқ ва баландлиги 20-50 мм ли 0,25-0,50 м 2 майдонга эга бўлган идиш ташкил қилади. Бу идишнинг таг қисми тешикли ёки тешиксиз бўлади. Кюветаларга 2-2,5 см қалинликда намланган, экилган озиқа мухити солинади ва у ўстириш хонасига юборилади. Бу эрда кюветалар харакатланувчан ёки стасионар ускуналарда бир неча қаватли қилиб терилади. Хар бир қават ораси 10-11 см бўлади. Одатда бу қаватлар сони 18 та атрофида бўлиб, умумий бўйи 2 м дан ошмаслиги керак. Биринчи кювета полдпн 20-25 см баланликда ўрнатилади. Ҳамма темир ускуналар каррозияга қарши материал билан қопланган бўлиши лозим. Кюветаларни ўстириш хонасига бўшатишда улар формалин билан дизенфексия қилинади. Ўстириш хоналари хар хил шакл ва кўринишда бўлиши мумкин. Кўпинча улар узун энсиз икки томонига эшик ўрнатилган йўлак шаклида бўлади. Ўстириш хонаси тепасида ҳаво хайдаш ва Ҳавони тозалаш мосламалари ўрнатилади. Ўстириш хоналарида олиб бориладиган бутун технологик жараёнлар 36-90 соат давом этади.

Механизасиялашган ўстириш қурилмаларини яратишнинг имкониятлари озиқа мухити қаватларининг орасида Ҳавонинг яхши айланиши, зичлашиб қолмаслиги ёки тезда қуриб қолмаслиги каби талаблар билан чекланган. Шу билан бирга уларни шундай қуриш керакки, агарда ўстирилаётган микроорганизмлар ифлосланиб қолса, ўстириш тизимини тўхтатмасдан шу эрдаги ифлосланган озиқа мухитларини бемалол алмаштириш ва стерилизасия қилиш имкониятитлари бўлиши керак. Бундай нисбатан яхши қурилмаларга Джеффрис, Христенсен, Андеркофлер, Валерштейн, чехословакия ва ВНИИФС, ВНИИ биотехника ва бошқалар ишлаб чиқарган ускуналарни киритиш мумкин. Джеффрис ва Христенсен қурилмалари тузилиши жихатидан бир- бирларидан сал фарқ қилсада, ишлаш механизми харакатланувчан тасма ёки транспортерга асосланган ва хар бир ўстириш жараёни тўлиқ бажарилади. Лекин бу қурилмаларда ифлосланиш ходисаси руй берса бутун бошли тизимни тўхтатиш ва хамма қисмларини стерилизасия қилиш керак бўлади. Микроорганизмларни механизасиялашган ўстиришнинг Андеркофлер, Валерштейн ва чехословакия қурилмаларида ўстиришни узликсиз олиб бориш, хар бир қисм ва жихозларни алохида стерилизасия қилиш мумкин ва ифлосланиш жараёнида бутун тизимни тўхтатиш шарт эмас. Уларнинг самарадорлиги суткасига 0,4 т. дан 10 т. гача бўлиши кузатилган. Продутсентларни суюқ озиқа муҳитида устириш Бу усул қаттиқ озиқа мухити сиртида ўстириш усулига қарганда бир қатор, яъни ишлаб чиқариш майдонини бир неча маротаба қисқартишга, оғир қўл мухнатини бартараф қилишга, мехнат гигиенасини яхшилашга, ишлаб чиқаришни автоматик тизимини яратишга ва бошқа устунликларга эгадир. Суюқ озиқа мухити ичида ўстиришда озиқани бир мунча иқтисод билан ишлатишга ва фермент препаратларини тозароқ хамда юқори фаоллик билан олишга эришиш мумкин.

Микроорганизмларни суюқ озиқа мухити ичида ўстириш вертикал холатда жойлашган ферментёрларда олиб борилади. Ферментёрга қўйилган энг асосий талаб - продусентни ўстириш жараёнида интенсив Ҳаво алмашинуви билан бирга асептика шароитларини вужудга келтириш имкониятларидир. Ўстириш жараёнида мураккаб бўлган уч фазали суюқлик- қаттиқ, жисм-газ тизими билан ишлашга тўғри келади. Бу тизимда масса алмашинув жараёнлари жуда қийин кечади ва ускунани ўстиришнинг хамма босқичларига мослаб яратиш анча мушкулдир. Саноатда ишлатилаётган ферментёрларни ҳаво алмашинуви учун энергия узатиши ва аралаштириш усулларига қараб уч гурухга бўлиш мумкин: 1. Механик аралаштиргичли ва пуркама ускуналар (бирлаштирилган); 2. Сиқилган ҳавони пуркаш тизимига (енергияни суюқлик ичига пурковчи) асосланган ускуналар; 3. Пуркашга асосланган (енергияни газ фазасига узатувчи) ускуналар. Фермент саноати учун биринчи гурух ферментёрлари асептика талабларига жавоб беришлари билан жуда катта ахамиятга эга. Бу ускуналар асосан силиндр шаклиги эга бўлиб, бир-бирларидан хажми, ички тизим конуструксияси, айлантириш тезлиги ва қурилмалари хамда иссиқлик алмаштириш мосламалари билан фарқ қилади. Ферментёрларнинг энг йириги механик айлантиргичлари ва кўпик сўндиргичлари билан биргаликда 2000 м 3 хажмга эга. “Хеман” фирмаси 360- 400 м 3 ли ферментёрларни ишлаб чиқаришни жорий қилиш билан шуғилланади. Бизда асосан Россияда ишлаб чиқарилган 50 м 3 ли ва 100 м 3 ли герметик берк бўлган ва механик аралаштиргичли хамда ҳавони пурковчи ферментёрлардан кенг миқёсда фойдаланилади. Бундан ташқари Германия махсулоти бўлган 63 м 3 ли ферментёрлар жуда кўплаб фермент корхоналарида ишлатилади.

Ферментёрлар кўпи билан 0,25 Мпа босим ва стерилизасия вақтида 130- 140 0 C хароратда ишлашга мўлжалланган. Продусентни ферментёрда ўстириш жараёнида асепитика нуқтаи назаридан энг мухим бўлган омил - ферментёр қисмларини тўғри ва ўз қоидасига биноан эчиб улашдир. Агарда хар бир қисм ферментёрни ишлатиб бўлгандан кейин алохида ювиб, тозалаб, яхши стеризизасия қилинмаса ифлосланишнинг манбаси бўлиб қолиши мумкин. Ўстириш жараёнида ферментёрда Ҳосил бўлган бўладиган кўпикка ва уни бартараф қилувчи мосламаларга хам катта эътибор бериш керак. Фермент саноатида ишлатиладиган барча ферментлар кўпикни бартараф қилувчи моддаларни киритувчи ва кўпик миқдорини назорат қилиб турувчи алохида мосламалар билан жихозланган. Кўпикни чиқариб ташлаш мақсадга мувофиқ эмас, чунки бунда Ҳаво тозаловчи фильтрлар намланиб қолиши ва натижада ускунанинг герметиклиги хамда стериллиги бузилиши мумкин. Микроорганизмларни ферментёрларда ўстириш жараёнида Ҳосил бўлган бўлаётган ферментларнинг тўпланиши, продусент биомассасининг холати, мухит рН кўрсаткичи, озиқани ташкил қилувчи баъзи компонентларнинг камайиши ва бошқа бир қанча омиллар доим назорат қилиб борилиши лозим. Ўстириш жараёнининг тугалланиши билан культурал суюқлик ишлаб чиқаришга узутилади ёки суюқлик фазасини биомасса ва қаттиқ фазадан ажратиш бўлимига узатилади. Баъзи холларда продусент биомассаси хар хил тозаликдаги фермент препаратларини олиш учун манба бўлиб хизмат қилади.

Адабиётлар: 1. Қ.Д.Давранов., Н.А.Хўжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004 йил. 279 бет. 2. А.Ю.Жвирблянская О.А.Бакушинская. Микробиология в пиҳевой промишленности. “Пиҳевая промишленност» Москва 1975г. 500 С. 3. Н.М.Вербина., Ю.В.Каптерева. Микробиология пиҳевих производств. Агропромиздат, Москва 1988г. 206 С. 4. А.Ю.Жвирблянская О.А.Бакушинская. Основи микробиологии санитарии и гигиени в пиҳевой промишленности. «Легкая и пиҳевая промишленност» Москва 1977г. 312 С. 5. А.А.Кухаренко., А.Ю.Винаров Безотходная биотехнология этилового спирта. Энергоатомиздат Москва 2001г. 296 С.

Похожие

Ферментлар

Саноат шароитида антибиотиклар олиш технологияси

Ферментлар инженерлиги

Ферментлар ишлаб чиқариш

Микроорганизмлардан антибиотиклар олиш