Ген муҳандислиги асослари - Биотехнология - Рефераты

Ген муҳандислиги асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Ген муҳандислиги асослари Режа : 1. Микроорганизмлар асосида биотехнологик жараёнлар яратиш усуллари. 2. Ген му ҳ андислигининг моддий асослари. Нуклеин кислоталар. Транспозонлар. Геном. Транскрипция. Трансдукция. 3. Плазмидалар. 4. Бактериофаглар. Генни ажратиш усуллари. Генни кўчириб ўтказиш усуллари.

Микроорганизмлар асосида биотехнологик жараёнлар яратиш усуллари Биотехнология саноатида продуцент сифатида прокариотлар – (бир ҳужайрали, ядроси мукаммал бўлмаган организмлар) – бактериялар, актиномицетлар, риккетсийлар ва тубан эукариотлар (бир ва кўп ҳужайрали, ядроси мукаммал, хромосомалари махсус липопротеид табиатли мембраналар билан ўралган) – ачитқи ва мицелиал замбуруғлар, энг содда жониворлар ва сув ўтлари ҳамда уларни ҳар хил усуллар (селекция, мутагенез, ҳужайра ва ген муҳандислиги) орқали олинган мутантларидан фойдаланилади. Бугунги кунда биотехнологик жараёнларда табиатда тарқалган 100 мингдан ортиқ туркумга мансуб бўлган микроорганизмлардан фақатгина бир неча юзтаси ишлатилади холос. Микробиология саноатида ишлатиш учун тавсия этиладиган продуцентларга катта талаблар қўяди, уларнинг умумийлари қуйидагилардан иборат:  ўсиш тезлигининг баландлиги ;  арзон оз у қа муҳитида ўсиши ; ,  бошқа микрофлорага ва фагга чидамлилиги ;  юқори ҳосилдорлиги. Продуцентларни яратиш усуллари Микроорганизмларнинг табиий штаммларини ҳосилдорлиги кўпинча талаб даражасидан паст бўлади. Ҳосилдор штаммлар яратиш учун йўналтирилган селекция-усулидан фойдаланилади . Бунинг учун кимёвий мутагенлар ёки радиацион нурлардан фойдаланилади. Селекция ва танлов ишлари баъзида йиллаб вақт

эгаллайди ва натижада микроб ҳосилдорлигини 100 ва ундан ҳам кўпроқ маротабалаб ошириш мумкин бўлади. Масалан, ҳозирги даврда саноат усулида ишлатиб келинаётган пенициллин антибиотиги синтез қиладиган продуцентнинг фаоллиги дастлабки штаммларга қараганда 10 минг маротабадан ошиб кетган. Юқори фаолликга ёки ҳосилдорликга эга бўлган штамм яратиш учун селекционер, табиий штаммни генетик материалларини ўрганиш борасида ўта мураккаб, ўта нафис ишларни амалга ошириши лозим бўлади. Бунда, генларни рекомбинацияси билан боғлиқ бўлган барча усуллардан, хусусан: конъюгация, трансдукция, трансформация ва бошқа генетик жараёнлардан фойдаланишга тўғри келади. Кўпинча трансдукция (бактерия вируслари-бактериофаглар ёрдамида бир бактериядан бошқа бактерияга генлар ўтказиш) ва амплификация (керакли генларни нусха сонини кўпайтириш ) усулларидан кенг фойдаланиш орқали ҳар хил физиологик фаол моддалар синтез қилувчи ҳосилдор штаммлар яратилган. Кўпгина микроорганизмларда антибиотик синтез қилувчи генлар ва уларни бошқарувчилари хромосомаларда эмас, балки плазмидаларда (хромосомадан ташқаридаги ДНК) жойлашган бўлади. Бундай пайтда амплификация орқали ҳужайрадаги плазмидалар сонини кўпайтириш орқали штаммларни ҳосилдорлигини ошириш мумкин. Селекция ишларини яна бир йўли бу ҳар хил бактериялар протопластларини бир-бирига бирлаштириш натижасида генетик рекомбинантлар олиш йўлидир. Протопластларни қўшилиши орқали табиий шароитда бир-бирлари билан қўшилмайдиган микроорганизмларни генетик материалларини бирлаштириш ҳам мумкин.

Микроорганизм – продуцентларни ген муҳандислиги усуллари ёрдамида яратиш Ўтган асрнинг 70 – йилларида биотехнологияда янги тажриба технологияси – генетик (ген) муҳандислик яратилди. Бу усулнинг асосида ҳужайрадан ташқарида рекомбинант ДНК яратиш ётади. Бу технологиядан фойдаланиш оқибатида генларни соф ҳолда ажратиш, уларни модификация қилиш, бирини иккинчисига улаш, “генлар мажмуаси” яратиш, оқибатда бутунлай янги хусусиятига эга бўлган оқсил синтез қилиш имконияти яратилди ва уни оқсиллар муҳандислиги деб аталди. Вектор ген билан лигаза ферменти ёрдамида бириккандан кейин рекомбинант ДНК ҳосил бўлади. Кейин, бу бирикма (вектор ген) микроорганизм ҳужайрасига юборилади (трансформация) ва у ерда амплификация (кўпайиш) амалга ошади. Натижада , бир геннинг бир неча нусхаси – клон пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам бу йўлни клонлаш деб аталади. Агар клонлаш мақсадида ҳамма генлар сақловчи одам ДНК си ишлатилса, одамнинг ген кутубхонаси (клонотека) ҳосил бўлади. Бу усулда бактерияларга клонлаштирилган инсон, ҳайвон ёки ўсимликлар генлари тўғридан-тўғри бактерияда фаолият кўрсата олмайди. Ишлаш учун эса, уларни бактериядан ажратиш, бактерия генини бошқарувчиси (регулятори) билан жиҳозлаш ва қайтадан бактерияга киритиш зарур. Бугунги кунда ҳар хил генлар сақловчи ва керакли ма ҳ сулот синтез қилувчи бир қатор трансген бактериялар яратилган ва муваффақият билан ишлатилиб келинмоқда. Шу сабабли ҳам табиий штаммлар ёрдамида олинадиган ма ҳ сулотлар (биринчи авлод ма ҳ сулотлари) билан бир қаторда трансген штаммлар

ёрдамида рекомбинант оқсиллар (иккинчи авлод ма ҳ сулотлари) ни саноат миқёсида ишлаб чиқариш йўлга қўйилган. Биологик ма ҳ сулотларни уч и нчи авлоди – табиий оқсилларнинг вазифаларини тўлиқ бажара оладиган, аммо табиий бўлмаган ма ҳ сулотларни синтез қилиш натижасида пайдо бўлади. Ген му ҳ андислиги усуллари (рекомбинант ДНК технологияси) тиббиёт учун зарур бўлган, қимматбаҳо оқсил моддалари ишлаб чиқариш ёки кўп тонналик оқсил моддалари ишлаб чиқариш жараёнларида кенг қўлланиб келинмоқда. Энг аввало инсон организмида синтез бўладиган ва доривор модда сифатида ишлатиладиган оқсил ва пептидларни синтез қилишни йўлга қўйиш катта аҳамият касб этади. Ген му ҳ андислиги муаммолари билан шуғ ул ланадиган о л и м ларни нг асосий вазифаларидан бири ҳам шундай бирикмаларни етарлича синтез қила оладиган бактериялар штаммларини яратишга бағишланган. Бу жараённи асосий қийинчиликлари, штамм яратиш билан боғлиқ эмас, балки, яратилган штаммда синтез қилинган оқсил моддаларини керакли меъёрда ушлаб туриш, уларни модификацияга учраб, микроорганизм ҳужайрасида парчаланиб кетмаслиги учун шароит яратиш билан ҳам узвий боғлиқдир. Биотехнологияда ген муҳандислиги Ҳозирги ва қ тда қ айси продуцент микроорганизмдан фойдаланган ҳолда фойдали маҳсулотлар олиш мумкинлигини ани қ кўрсатиб бериш мумкин . Агарда бундай продуцент бўлмаса , қ ай тари қ а ва қ андай шароитда ю қ ори даражада исталган турдаги ма ҳ сулотни олиш хусусиятни намоён қ илувчи продуцентни яратиш мумкинлигини олдиндан айтиб бериш имкониятлари мавжуддир . Биотехнологик ишлаб чиқаришда бугунги кунда микроорганизмларни минглаб штаммларидан фойдаланилмоқда.

Ўзбекистон Р еспубликаси мустақилликка эришгандан сўнг халқ хўжалиги , шу жумладан, қишлоқ хўжалиги, ва озиқ-овқат ишлаб чиқариш соҳасига бўлган муносабат тубдан ўзгарди. Шу боисдан озиқ-овқат ма ҳ сулотлари ишлаб чиқариш соҳаси мутахассислари жаҳон халқ хўжалигида кенг кўламда қўлланилаётган биотехнология фанини замонавий кўринишларидан бири бўлган ген муҳандислиги усулларини мукаммал эгаллашлари ва амалиётга тадбиқ эта олишлари лозим. Биотехнологияда ген муҳандислиги соҳасини ўрганишдан мақсад, тирик организмлар ирсий белгилари хақидаги ахборот жойлашган ДНК молекуласининг тузилиши ва роли, ген молекуляр биологияси; генетик муҳандисликнинг моддий асослари: трансформация, трансдукция, кўчиб юрувчи генетик элементлар-транспозонлар, плазмидлар, вируслар, бактериофаглар, рестриктазалар, рекомбинант ДНК олиш, генларни клонлаш, ҳужайра му ҳ андислиги, ҳужайра ва тўқималарни сунъий шароитда ўстириш технологияси; генетик муҳандисликнинг ўсимликлар селекциясида қўлланилиши; ген муҳандислигига асосланган биотехнологиянинг аграр саноатдаги илмий-техник тараққиётни тезлаштиришдаги роли; гибридомалар олиш технологияси ва унинг қишлоқ хўжалигида ва чорвачиликда қўлланилиши ҳамда генетик муҳандисликнинг истиқболлари ҳақидаги аниқ билимларни ўрганишдан иборат. Ушбу фаннинг асосий вазифаси замонавий ген муҳандислиги ютуқларини халқ хўжалиги амалиётида кенг кўламда қўллашдан иборат. Тирик организмлар ирсий ахборотини сунъий йўл билан маълум мақсадга мувофиқ ўзгартириш жараёни генетик муҳандислик фанининг асосий устқурмаси ҳисобланади. Генетик муҳандислик ҳужайра, хромосома ва ген даражасида амалга оширилади: 1 . Ҳужайра даражасидаги генетик му ҳ андислик икки ҳужайрани ўзаро қўшиш йўли билан амалга оширилади.

2. Хромосома даражасидаги генетик му ҳ андислик ҳужайра ядросига қўшимча хромосомалар киритиш орқали амалга оширилади. 3. Ген даражасидаги генетик му ҳ андислик ёки ген му ҳ андислиги энг мураккаб бўлиб, қуйидаги босқичлар асосида амалга оширилади: а. қ имматли хўжалик аҳамияти касб этадиган ген функцияси орқали қидириб топилади, ажратиб олинади, клонланади ва тузилиши ўрганилади ; б. а жратиб олинган ген хромосома ДНК си билан рекомбинацияланувчи бирор фаг геноми, тра н спозон ёки плазмид ДНК си билан бириктирилиб вектор конструкция яратилади ; с. в ектор конструкция трансформация усули билан ҳужайрага киритилади ва трансген ҳужайра олинади. Трансген ҳужайрадан сунъий равишда етук ўсимлик ўстирилади. Ушбу усулдан фойдаланиб ўсимлик, ҳайвон ва микроорганизмлар ҳужайраларидан трансген формалар олиш мумкин. Биотехнологияда ген муҳандислиги ютуқларини чуқур ўрганиш ва улардан оқилона фойдаланиш трансген ўсимликлар ва ҳайвонлар олиш биотехнологиясининг юзага келишида асосий омил бўлиб хизмат қилди. Бу усул билан қимматли хўжалик аҳамиятига эга бўлган бир қатор ўсимликлар ва наслдор қорамол клонлари яратилди. Ҳужайра муҳандислиги усулларидан фойдаланиб, тирик организмлардан гибрид ҳужайралар олиш биотехнологияси яратилди ва бу асосида моноклонал антителалар олиш йўлга қўйилди. Биотехнологиянинг бу соҳасига дастлабки қадамлар 1973 йил биринчи ген клонланган вақтдан бошлаб қўйилган эди (1-жадвал). 1-жадвал Янги биотехнологиянинг дастлабки асосий босқичлари Кашф Бажарилган ишлар

этилган вақти 1973 йил Биринчи ген клонланган . 1974 йил Биринчи бактерия генларини клонлаш экспрессияси амалга оширилди. 1975 йил Биринчи гибридома яратилган . 1976 йил Рекомбинант ДНК технологиясидан ишлаб чиқаришда фойдаланиш бошланган. 1980 йил Ген муҳандисли усуллари ёрдамида олинган микроорганизм штаммларини патентлаш ҳа қ идаги қ арор қ абул қ илинган . 1981 йил Моноклонал антитела тўпламларидан фойдаланиш мумкинлиги тўғрисидаги қарор қабул қилинган. Биринчи марта генларни автоматик синтезатори сотувга чиқарилди. 1982 йил Тиббиётда рекомбинант ДНК - инсулини ва ҳайвонлар учун биринчи рекомбинант ДНК дан фойдаланишга рухсат берилди . 1983 йил Биринчи маротоба ген экспрессиясидан бир ўсимликдан бошқа турида фойдаланиш мумкинлиги исботланди. Рекомбинант ДНК олиш усуллари Сунъий шароитда рекомбинант ДНК олиш ва генларни клонлаш илк бор 1972 йилда А Қ Ш олимлари Бойер ва Коэн томонидан амалга оширилган. Бу олимлар E . coli бактериясининг хромосома ДНК сига ва шу бактерия плазмидасига алоҳида идишларда EcoRI рестриктаза ферменти билан ишлов берганлар. Плазмида таркибида фақат 1 дона EcoRI рестриктаза ферменти таниб кесадиган махсус нуклеотидлар изчиллиги бўлганлиги сабабли фермент плазмиданинг халқасимон ДНК қўш занжирини фақат бир жойдан кесиб, плазмидани “ ёпишқоқ ” учли очиқ ҳолатга ўтказади. Хромосома ДНК молекуласида EcoRI рестриктаза ферменти таний оладиган махсус нуклеотидлар изчиллиги қандай бўлса, бу молекула шунча бўлакка бўлинади. Турли хил ўлчамга эга бўлган ДНК молекуласи электрофорез услуби ёрдамида ажратиб олинади. Ажратиб олинган “ ёпишқоқ ” учли хромосома ДНК бўлаги очиқ ҳолатдаги “ ёпишқоқ ” учли плазмид ДНК си билан

аралаштирилиб лигаза ферменти ёрдамида тиқилади. Натижада плазмид таркибига хромосома ДНК бўлаги киритилади. Шу боисдан рекомбинант ДНК га қуйидагича тариф бериш мумкин: Ҳар қандай тирик организм ирсий молекуласининг исталган бўлагини вектор молекулаларига бирикишдан ҳосил бўлган сунъий ДНК рекомбинант ДНК дейилади. Рекомбинант ДНК олишнинг учта усули мавжуд :  коннектор усули ;  рестриктаза-лигаза усули;  линкер молекулаларидан фойдаланиш усули . Коннектор усулида рекомбинацияда иштирок этувчи ДНК бўлагининг 3 учига дезоксинуклеотидилтрансфераза ферменти ёрдамида маълум узунликдаги олиго (dA) - сегменти уланади. Иккинчи учига эса олиго (dT) - сегменти уланади. Бу ДНК бўлаклари аралаштирилганда dA ва dT сегментларнинг водород боғлари асосида комплементар бирикиши туфайли халқасимон ДНК структураси ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган ДНК даги бир занжирли бўш жойлар ДНК-полимераза I ферменти ёрдамида тўлдирилади. Рестриктаза - лигаза усули энг содда ва осон рекомбинант ДНК олиш усули ҳисобланади. Бу усулда ДНК молекуласи ва вектор плазмида “ ёпишқоқ ” учлар ҳосил қилувчи рестриктаза билан қирқилади ва аралаштирилган ҳолда маълум шароитда реассоциация қилинади. Комплементарлик хусусиятига кўра ДНК молекулалари ўзаро водород боғлари ёрдамида бирикиб халқасимон структура ҳосил қилади ва ДНК занжирининг бирикмаган жойлари ДНК - лигаза ферменти ёрдамида уланади.

Линкер молекулаларидан фойдаланиш усулида ДНК молекуласига ва вектор плазмидага Т4 фаг ДНК-лигаза ферменти ёрдамида махсус нуклеотид кетма-кетлигига эга бўлган линкер молекула уланади. Олинган икки турдаги ДНК молекуласи рестриктаза ферменти ёрдамида кирқилиб аралаштирилган ҳолда реассоциация қилинади. ДНК ва вектор плазмида молекулаларининг бирикмаган жойлари ДНК - лигаза ферменти ёрдамида уланади. Шу й ў синда рекомбинант ДНК молекуласи ҳосил бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Биотехнология (под ред. Н. С. Егорова, Д. В. Самуилова) в 8 томах. Изд-во «Высшая школа» , М. 1987. 2. Сассон А. Биотехнология: надежды и свершения. Изд-во «Мир», 1987. 3. Бич Г., Бест Д., Брайерли К. и др. Биотехнология, принципы и применение. Изд-во «Мир» , 1988. 4. Бекер А. Введение в биотехнологию. Рига, «Зинатне» , 1981. 5. Виестур У. Э. и др. Биотехнология, биологические агенты, технология, аппаратура. Рига, «Зинатне» , 1987. 6. Беккер М. Е. и др. Биотехнология. М., «Агропромиздат» , 1990. 7. 7. Быков А.В. и др. Микробиологическое производства биологических активных вешеств и препаратов. М., «Высшая школа» , 1987. 8. Мазин А. В., Краев А. С., и др. Методы молекулярной биологии и генной инжинерии. М., «Наука», 1990. 9. Пашенко Л. П. Биотехнологические основы производства хлебобулочных изделий. Москва, «Мир». 10. Ҳ. Д. Давранов., Н. А. Хыжамшукуров. Умумий ва техник микробиология. Тошкент, ТошДАУ нашриёти, 2004.

Похожие

Ген инженерлигининг ферментлари

Биотехнологияда ген мухандислиги

Ўсимликлар ва ҳайвонлар ген инженерлиги

Саноат шароитида антибиотиклар олиш технологияси

Антибиотиклар ишлаб чиқариш