Ўсимлик ва касаллик қузгатувчилар орасидаги узаро муносабатлар генетикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51 KB

Скачать

Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчилар орасидаги ўзаро муносабатлар генетикаси Режа. 1. Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчилар орасидаги муносабатларнинг генетикаси. 2. Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчиларнинг эволюцияси. 3. Патогенлик генетикасининг моҳияти. 4. Ген ва ген гипотизаси . 5. Ўсимлик ва паразитнинг ўзаро муносабати. 6. Адабиётлар:1,2,3,5,9.

Ўсимликлардаги барча ирсий белгилар, жумладан касалликларга чидамлилик хусусияти генлар воситасида назорат қилинади. Бу тўғрида 1917 йил Бифферен биринчи бўлиб айтган эди. 1917 йилга келиб Америка фитопатологи Стекмен томонидан замбуруғнинг турли шакллари ғалла экинларининг турларида ва навларида паразитлик қилиш хусусиятини аниқлаган. Шундан кейин янги рассаларнинг ҳосил бўлиши билан ўсимлик чидамлилигини йўқолиш қонуни аниқланди. Ўсимлик, касаллик қўзғатувчиси орасидаги муносабатнинг намоён бўлишида экологик шароит ҳам асосий роль ўйнайди. Селекция ишини амалга оширишда селекционер олимлар юксак ўсимликлар билан , патоген микроорганизмларнинг патогенлик хусусиятининг эволюциясини ҳам назарда тутиши зарур. Тупроқдаги микроорганизмлар популяциясини таркиб топишида уларнинг биологик ва физиологик хусусиятлари муҳим роль ўйнайди. Бу хил таксономик бирликка мансуб ўсимлик морфологик хусусиятларига қараб соф линияларни ҳосил қилади. Микроорганизмларда эса бир ҳужайрали культура - биотиплар дейилади. Ҳар қандай биотипда битта ҳужайрадан ёки битта спорадан ҳосил бўлган микроорганизмлар гуруҳи тушунилади. Ўсимлик ва касаллик қўзғатувчисининг турлар орасидаги муносабатларнинг такомиллашиши. 1.Ўсимлик 1.Патоген 2.Популяция 2.Популяция 3.Турлар 3.Турлар 4.Тур хиллари 4.Тур хиллари 5.Биотиплар 5.Биотиплар 6.Нав 6.Физиологик расса Ўсимликларнинг касалликлари қишлоқ хўжалигининг ривожланишида асосий зарар келтирувчи манба ҳисобланади.Касалликнинг кенг тарқалиши

кўпинча экологик шароитга, қулай иқлим шароитига, радиация миқдори ва микроорганизмларнинг физиологик хусусиятлари асосий рол ўйнайди. Эвалюция жараёнида узоқ давр мобайнида ҳосил бўлган табиий шароит патоген турлар миқдорини ортиб боришига сабаб бўлади. Ўсимликлар касаликка берилувчан бўлса, тупроқдаги патоген замбуруғлар миқдори ортиб кетади ўсимлик касалликка чидамли бўлса касаллик қўзғатувчи микроорганизмлар миқдори камайиб кетади. Масалан Республика шароитида ғўзанинг ўрта толали навларини Вертициллиум замбуруғи тўлиқ касаллантириш хусусиятига эга бўлган. Экин далаларида бир хил навни бир жойда мунтазам етиштириш ҳам шундай салбий оқибатларга олиб келади.Натижада тупроқда патоген турдаги замбуруғларнинг агрессив намуналари тўплана бошлайди. Табиатда эса ёввойи ўсимликлар биоценозида маълум турдаги микроорганизмлар тарқалишига тўлиқ шароит яратиб бермайди. Натижада касаллик тарқалиши ва агрессивлиги доимо чегараланиб боради. Масалан, гевея ўсимлиги Америка шароитида табиатда Dothidiella замбуруғи билан кам касалланган, Амазонкада доимий экилган далаларда касаллик барча ўсимликларни тўлиқ касаллантирган. Химел ўсимлиги касаллиги Япониядан Англияга олиб келинган , ундан Европага ва МХД давлатларига тарқалиб кетган сохта ун шудринг касаллигининг иқтисодий зарари йилдан йилга ортиб бормоқда. Узумда учрайдиган ун шудринг замбуруғи касаллигини қўзғатувчиси Ш-Америкадан Англияга кўчат билан келиб кейинчалик бутун экинларни ун шудринг касаллиги туфайли қуриб қолишига сабаб бўлган. Республикамиз шаротида ғўзада учрайдиган фузариоз касаллиги тут, мевали дарахтларни, полиз экинларини, резовор меваларни ва бошқа ўсимликларни касаллантирмоқда. Н.И.Вавилов фикрича, ўсимликларнинг келиб чиқиш марказларида учрайдиган касалликлари уни келтириб чиқарувчи паразитларнинг ҳам келиб чиқиш марказлари ҳисобланади.

Масалан, буғдойда учрайдиган поянинг қўнғир, қора ва сариқ занг замбуруғига буғдойнинг Tr . Dicoccum турига чидамли бўлганлигидан янги нав яратишда улардан селекция ишларида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Картошкада учрайдиган фитофтора касаллиги Мексика ва Гватималада ооспора ҳосил қилиш туфайли бу жойларда жинсий жараён туфайли кенг тарқалишига сабаб бўлган. Мексикада ёввойи картошка билан касаллик қўзғàòóâ÷è ïàразитлар орасида табиий мувозанат ташкил топган, шунинг учун бу навлардан селекция ишида фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ўсимликлардаги бундай хусусиятларни ўрганиш асосида Республикамизда мева навларини яратишда ёввойи навларни маданий навлар билан чатиштирилиб янги навлари ҳосил қилинди. Табиатда учрайдиган микроорганизмлар биотипларида агрессивлик ва вирулентлик хусусияти билан кескин фарқ қиладиган турлар мавжуд. Турли турдаги ўсимликларни чатиштириш жараёнида она ўсимлик хусусиятлари янги навга ўтиш имконига эга бўлади. Масалан, буғдой ва сули чатиштирилганда агрессив турнинг хусусияти чидамли навда устунлик қилса, вирулентлик хусусияти унда пассивликни келтириб чиқаради. Вирулентлик хусусияти замбуруғнинг мослаша билиш хусусиятига сабаб бўлади. У қанча миқдорда навни касаллантиришни билиш хусусиятини намоён қилади. Бу хусусият замбуруғ гени - ядро элементи билан боғлиқ бўлиб, ўсимлик чидамлилиги ва патоген верулентлигига боғлиқ ҳисобланади. Ҳар қандай ўсимликнинг касалликка чидамлилик даражаси касаллик қўзгатувчи замбуруғларнинг верулентлик даражасига узвий боғлиқдир. Бу боғлиқлик асосида ўсимликнинг касалланиш жараёни содир бўлади. 1962 йил Америка фитопатологи Флор ген-генга гипотизасини олға сурган. У каноп ўсимлигида занг касаллигининг келиб чиқишини ўрганишга бағишлаган бўлиб, кузатишлар натижасида 48 та замбуруғ рассасини ажратган.

Флор кашфиёти асосида битта ген чидамликка жавоб берса битта верулентлик, 2 та чидамлилик бўлса, 2 та верулентлик ҳосил қилиши зарурдир. Флор теорияси асосида комплементар генлар мавжудлиги исботланди. Жумладан, бундай генлар картошка фитофторасида, помидор кладоспориозида, олма паршасида, буғдой, арпа ун шудринги ва қора куя касаллигида яққол намоён бўлади. Ўсимликларнинг мембранаси муҳим роль ўйнайди. Ҳужайранинг ташқи мембранаси воситасида ҳужайра ташқи муҳит билан боғланса, ички мембрана воситасида тўқималардаги асосий биохимиявий жараёнлар амалга ошади. Ҳужайра мембранасининг ўтказувчанлик хусусиятидан фойдаланиб микроорганизмларнинг касалланиш жараёнида ўсимлик ва паразит орасидаги муносабатларнинг амалга ошишида ҳужайра озиқланиш жараёни амалга ошади. Озиқланиш жараёнида ҳосил бўлган замбуруғ заҳарли моддалари ҳужайрага таъсир қилиб, унинг чидамлилик хусусиятини пасайишига сабаб бўлади. Ҳужайра мембранаси патоген организмларниг ҳужайра билан муносабатда бўлган биринчи босқичидир. Барча қолган жараёнлар зарарланган ҳужайрада рўй беради. Муносабатларнинг амалга ошишида мавжуд ферментлар ҳам асосий роль ўйнайди. Фермент ҳосил қилиш хусусиятига эга бўлмаган замбуруғлар ҳужайрага кириб келиш хусусиятига эга бўлмайди. Ўсимликларнинг иммунитет хусусиятининг ҳосил бўлишида ўсимлик ва патоген микрорганизм ҳосил қиладиган оқсил ҳам асосий роль ўйнайди. Шунинг учун замбуруғ ҳосил қилган антигенлари ўсимлик антигенига тўғри келса у ўсимликка тезда кириб келади, тўғри келмаса у тўсиққа учрайди. Бундай ҳодиса Fusarium ва Vertucillium замбуруғларида аниқ кузатилган. Бу замбуруғлар ҳосил қилган целлюлаз, пектиназ, ксиланаз ферментлари ҳар қандай ўсимлик тўқималарини парчалаш хусусиятига эга бўлганлигидан улар 400 дан ортиқ турдаги ўсимликларни зарарлаш хусусиятига эга бўлади.

$Адабиётлар: 1. Қишлоқ хўжалигида иқтисодий ислохатларни чуқурлаштириш дастури 1998-2000 йиллар.- Т:«Ўзбёкистон» .- 1998 2. К.В.Попкова . Учение об иммунитете растений .- М:.Колос.-1979. 3. К.В.Попкова, З.П Качалова . Практикум по иммунитету растений.- Москва . Колос.- 1984. 4. М.В.Горленко . Краткий курс иммунитета растений к инфекционным заболеваниям . М: Высшая школа.-1973. 5. Л.В.Метлицкий , О.Л.Озерецковская. Фитоиммунитет. М:, Наука.-1963. 6. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к насекомўм. М:, ИЛ.- 1953 7. Р.Пайнтер. Устойчивость растений к повреждениям насекомых \ Современные проблемы энтомологии\ М:, ИЛ.-1961. 8. И.Д.Шапиро, Н.А.Вилкова . Устойчивость сельскохозяйственных культур к вредителям. М:, Изд. МСХ СССР, ВНИИ ТЭИСХ.-1975. 9. А.Шералиев. Тутнинг фузариоз касаллиги , Т:,Фан.-1992.$

Ўсимлик ва касаллик қузгатувчилар орасидаги узаро муносабатлар генетикаси

20.09.2019

0

51 KB

Похожие