Селекционерлар - Биология - Рефераты

Селекционерлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

40.828125 KB

Селекционерлар Режа: 1. Кимёвий воситалардан ташқари табиий энтомофаглар 2. Эндотоксин деб аталадиган заҳарли оқсил кристалли

Йилнинг қандай келиши, об-ҳавонинг қулай ёки ноқулай келишидан қатъий назар далалар, боғлар ва полизларда етиштирилган ҳосилнинг барчасини нест-нобуд қилмай йиғиштириб олишнинг иложи бўлмайди. Ҳосилнинг бир қисмини ёки анчагина улушини чақирилмаган ҳамтавоқлар - зараркунандалар ва ўсимлик касаллигини қўзғатувчилар одамдан олиб қўяди. Улар қишлоқ хўжалигига катта нобудгарчилик олиб келади. А.Ф.Ченкин, М.А.Глебов ва Л.В.Лапшин "Иқтисодиёт ва ўсимликларни ҳимоя қилиш" деган асарларида ёзишларича, йил давомида йиғиб олинадиган ғалланинг 25 миллион тонна атрофидаги миқдори исроф бўлади ва бу хўжаликларга 2 миллиард рубль зарар келтиради. Ҳолбуки, бунча ғалла билан йил мобайнида 150 миллион кишини таъминласа бўларди. Касалланиш туфайли картошка ҳосили қарийб беш миллион тоннага камаяди (бу маълумотлар МДҲ давлатлари бўйича). Мевачилик ва узумчиликда ҳам йиллик зиён икки миллиард рублдан кам эмас. Бир миллион тоннадан ортиқ пахта хомашёсининг нобуд бўлиши 2,5 миллион метр ёки киши бошига тўққиз метрдан газлама кам олинишига сабаб бўлади. Бундан ташқари халқ хўжалиги 90 минг тонна пахта ёғи ва пахтадан олинадиган кўпгина бошқа маҳсулотлардан маҳрум бўлади. Агар зараркунанда ва касалликлар бўлмаганда эди, қанд лавлаги ҳосили 9 миллион тоннадан ортиқ бўлиб, шакар заводлари йилига қўшимча 1250 минг тонна, киши бошига 5 килограммдан шакар ишлаб чиқарган бўларди. Бу ҳосил талончилари далада ҳам ўз очкўзликларини авж олдирадилар. МДҲ давлатлари бўйича озиқа экинларининг нобудгарчилиги туфайли тахминан 18 миллион тонна озиқа бирлиги, 5 миллион тонна оқсил йўқотилади. Ахир чорвачиликда бундай миқдордаги озиқа билан қўшимча камида 3 миллион тонна гўшт олиш мумкин эди. Бунга қўшимча қилиб, қиммати миллиардларда ўлчанадиган йирик ўрмон зоналари, кўчатзорлар, боғлар, шаҳар ва қишлоқлардаги боғу сайилгоҳлар яшил ўсимликларига келтириладиган зарарни айтмаса ҳам бўлади.

Гўё фактлар йиғиндиси қуруқ гапдай туюлмаслиги учун бир ўйлаб кўринг. Агар етказилаётган зарарни яққол тасаввур қилсангиз, бутун вужудингиз билан ҳис қиласизки, шунча бебаҳо бойликни зараркунандалар ва касаллик қўзғатувчилар ихтиёрига бериб қўйиш мумкин эмас! Селекционерлар Селекционерлар, генетиклар, ер мелиорацияси ва ўсимликларни ҳимоя қилиш бўйича мутахассислар, кимёгарлар, машинасозлар, ишчилар аҳолининг ризқ-рўзи бўлган нон, мева ва сабзавотларга, чорвачиликнинг – озиқага, саноатнинг - хомашёга бўлган эҳтиёжини тўла қондириш учун, жумладан деҳқонларга зарур ёрдамларини аямайдилар. Ўсимликларнинг янада маҳсулдор янги навлари яратилмоқда. Фанимиз ҳосилдорликни оширишнинг янги имкониятларини очмоқда. Зараркунандалар таъсири қишлоқ хўжалик маҳсулотлари ҳажмига қараганда бир ярим баробар тез суръатларда ўсиб бораётган баъзи ҳолатлар табиий-биологик сабабларини шундай таърифлаш мумкин. Янги нав ҳосилдорлиги қанчалик юқори бўлса, парваришланадиган ўсимлик таркибидаги углеводлар, оқсиллар, аминокислоталар ва бошқа муҳим озиқа моддалари зараркунандалар ва касаллик қўзғатувчилар учун шунчалик танқис овқат ҳисобланади. Шундай мўл-кўл озиқа базасидан таъминлана туриб, турли зараркунандалар эндиликда ўз эҳтиёжлари учун зарур бўлган озиқани олиш мақсадида қисқа вақт ва кам энергия сарф қиладилар. Бу ўз навбатида уларнинг кўпайиши учун керак бўлган энергия заҳирасини тежаш имконини беради. Зараркунандалар ва касаллик тарқатувчи ҳашаротларнинг ҳосилга нисбатан йиртқичларча тажовузкорлигини сақланиб қолишига йўл қўйиб бўлмайди. Аксинча бу қишлоқ хўжалиги учун ниҳоятда қимматга тушади. Шундай экан, ўсимлик зараркунандалари ва касалликларини йўқотиш деҳқончиликдаги энг муҳим ва долзарб вазифалар сифатида қаралиши лозим. Бу соҳада селекционер, агрокимёгар, ўсимликшунос, ўсимликларни ҳимоя қилиш мутахассиси, кимёгар ва микробиолог ҳамкорликда ишлаши

лозим. Демак, ўсимликларни турли касалликлар ва зараркунандалар, ёввойи ўтлардан ҳимоя қилиш хизматини такомиллаштириш ва мустаҳкамлаш ҳамда халқимиз пешона тери билан яратилаётган ризқ-рўзимиз бўлган пахта, дон, сабзавот ва полиз экинлари, бошқа мевали экинлар ҳосилини талон-тарож қилишга шайланган бу босқинчиларга қарши ягона стратегик режа асосида омонсиз кураш олиб бориш зарур. Фақат шундагина зараркунанда ва касаллик қўзғатувчиларни чекинишга мажбур қилиш ёки уларнинг кўпайиш имкониятларини чеклашга эришиш мумкин. Олимларнинг назарий изланишлари, кўп йиллик тажрибаларининг кўрсатишича, ҳосилни ҳимоя қилишнинг мураккаб муаммосини фақат комплекс, аниқроғи интеграциялашган ёндашув асосидагина самарали ҳал қилиш мумкин. Мутахассисларнинг фикрига кўра, ўсимликлар интеграцияланган (Уй`унлашган) ҳимоя - бу муайян қишлоқ хўжалиги экинлари зараркунандалари, касалликлари, ёввойи ўтларга қарши биологик, агротехник, кимёвий ва бошқа комплекс чора-тадбирларнинг энг мақбул комбинациясидир, интеграциялашган тизим зарарли организмлар салбий таъсирини иқтисодий жиҳатдан сезиларли даражагача камайтиришни ҳам назарда тутади. Бу муҳим томонни батафсил таҳлил қилиб кўрамиз. Аввало, биологик усуллар биринчи, агротехник усуллар иккинчи ва кимёвий усуллар эса учинчи ўринга қўйилиши диққатимизни ўзига жалб қилади. Бу ҳолат биологик усулнинг ўсимликларни ҳимоя қилиш интеграциялашган тизимининг ривожланиши жараёнида жиддий устунликка эгалиги ва унга алоҳида эътибор бериш кераклигидан далолат беради. Шунингдек, зарарли организмлар бутунлай йўқолиб кетмайди, балки иқтисодий хавфсиз даражада сақланиб қолади. Ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш кенг қамровли тушунча. Одамни зарарли организмлар ва касалликлардан ҳимоя қилишга ўхшаб ўсимликларни биологик ҳимоя қилиш ҳам зарарнинг олдини олиш ва профилактика қилиш,

зараркунанда ва касалликларга қарши фаол курашда турли чора-тадбирларни ўз ичига олади. Биринчи навбатда ўт кетгач далаларда олов билан курашиш эмас, балки ўт кетиши хавфини бартараф этиш лозим. Бунга, аввало ўсимликлар селекцияси ва генетикаси, яъни зараркунанда ва касалликларга чидамли ўсимликлар навини танлаш, кўпайтириш ва тарқатиш, иккинчидан, зарарли ҳашоратлар озиқланиши, яшаши ва кўпайиши учун ноқулай агротехника усуллари киради. Бироқ ҳар қандай профилактик чоралар одатда вақтинчалик тадбирлардир. Агар экиладиган юқори ҳосилли нав таркибида кўп озиқа моддалари бўлса, эртами-кеч барибир янги шароитга мослашган зараркунанда ёки касаллик қўзғатувчи пайдо бўлади. Шунга кўра, энг яхши навлар экилган ва агротехниканинг барча қоидалари асосида ишлов берилган далаларда ҳам зарарли ҳашаротлар ва зараркунандалар пайдо бўлиб, ўсимликларга ёппасига хавф солиш сақланиб туради. Шунинг учун душман тўдаси устидан доимо назорат қилиш ва ҳушёрлик билан кузатиб бориш керак. Бундай назорат хизмати мавжуд. Улар вилоятлар лабораториялари ҳамда юзлаб қуйи ташхис ва маълумот шахобчаларида иш олиб борадилар. Улар энг муҳим назорат воситалари билан қуролланганлар. Фан ютуқлари асосида энг хавфли - картошкада фитофтора, тамакида - мозаика вируси, ғўзада - вилт, донли экинларда занг касалликларининг дастлабки аломатларини 9-12 кун олдин аниқлаб бера оладиган усуллар ишлаб чиқилган. Космик аппаратлар ёрдамида ҳар хил худудларда вужудга келган агро- экологик салбий ҳодисалар ва вазиятлар устидан назорат қилиш Ер юзидаги шу каби кузатувларга қўшимча қимматли воситадир. Мутахассисларнинг фикрига қараганда, аэрокосмик усул далалар ва ўрмонларда бир қатор зараркунанда организмлар пайдо бўлиши ва тарқалишини ўз вақтида аниқлайди. Зараркунандалар тўпланган жой ҳамда уларнинг ривожланиш

характерини, миграциясини ва қанчалик зарарли эканлигини аниқлаб, ўсимликларни ҳимоя қилишда юқори самарадорликка эга бўлган интеграциялашган тизимни ишлаб чиқиш ва жорий этишда кўмаклашади. Кузатиш натижалари олингач, аввало ҳаракатдаги биологик "хавфсизлик кучлари" зарур бўладики, улар зараркунандалар кўпайиши ва улар фаоллигини фалаж қилиш оқибатида тарқалишининг олдини олади. Шу билан бирга биологик ҳимоя усули ҳосилни талон-тарож қилувчи фалокатни қириб ташлаш учун яхши уюшган, жанговар қисмларга эга бўлиши керак. Уруш урушда. Ҳужум ҳарбий ишда мудофаанинг энг яхши усули ҳисобланган. Қадимдан кишилар ҳайвонлар дунёсида бир-бирининг ашаддий душманлари борлигини кузатганлар ва уларнинг бирига бошқасини қарши қўйишга уринган. Тушунарли мисол тариқасида уйдаги озиқ-овқат маҳсулотларини сичқонга ўхшаш кемирувчилардан ҳимоя қилиш мақсадида ўргатилган мушукни олиш мумкин. Ёки подани бўрилардан қўриқлайдиган ит. Чумолилардан эса цитрус плантацияларида зарарли қумурсқаларга қарши курашда фойдаланиш эса минг йиллик тарихига эга. Бироқ, ўтган асрда Пастер ва Мечников кашфиётлари ва ғоялари асосида зараркунандаларга қарши уларнинг табиий кушандалари ва текинхўр йиртқичлари ёрдамида кураш олиб боришнинг илмий услублари ишлаб чиқилди. Зараркунанда ва касаллик қўзғатувчиларга қарши уюшган ҳолда ҳужум уюштирадиган биологик армия табиатда ҳали йўқ. Қанотли, қанотсиз ва оддий кўз билан кўриш қийин бўлган кўпгина гуруҳлар мавжуд. Улар кўпчиликни ташкил этади. Бироқ улар инстинктга ишониб, якка ҳаракат қилиши натижасида доим ҳам самара беравермайди, баъзи ҳолларда кечикиб ҳам қолади.

Душманларнинг табиий душманлари – ҳосил ҳимоясида бизнинг митти иттифоқчиларимиздир. Улар орасида: а) зарарли ҳашаротлар, кемирувчилар ва микроорганизмларга қирон келтирувчи бактериялар, замбуруғлар ва вируслар; б) зарарли ҳашаротлар ва зараркунанда-кемирувчилар билан озиқланувчи барча йиртқич қушлар, қурт-қумурсқалар, қурбақалар, ўргимчаклар; в) зарарли ҳашаротларнинг текинхўрлари (паразитлари) - улар ўз хўжайини танасининг шарбати билан озиқланиб, ўша организмга кириб олади ва шу ерда яшаб, кўпаяди. Олимлар ва пахтакорларнинг тажрибаларига қараганда, аввало, экинларга заҳарли кимёвий моддалар билан, айниқса, авиация ёрдамида кўп марта ишлов беришга шошилмаслик керак. Баъзан, биоценоздаги иттифоқчиларимизга озгина кўмаклашиб юборишнинг ўзиёқ етарли бўлади, улар ўшанда зараркунандалар авж олиши ва кўпайишига имкон бермай, бошиданоқ уларнинг кўпайишини олдини оладилар ва миқдорини тартибга солиб турадилар. Айтайлик ғўза заҳарли кимёвий моддалар билан ишлов берилмаса, зараркунандалар тухумининг бир қисмини кичкинагина қанотли ҳашаротлар йўқотади, уларнинг қолган қисми ва тухумларидан чиққан қуртлари бошқа йиртқичлар ўлжасига айланади ёки бактериялар ва вируслар таъсирида нобуд бўлади. Оммавий кимёвий ишловлардан сўнг даладаги ҳамма тирик мавжудотларга ҳамла қилувчи ўргимчак ҳам омон қолмайди. Кимёвий воситалардан ташқари табиий энтомофаглар Кимёвий воситалардан ташқари табиий энтомофаглар (зараркунанда ҳашаротларни истеъмол қилувчилар) ҳам бўлиб, улар ёрдамида зараркунандаларнинг авж олиши ва кўпайишини чегаралаб туриш мумкин. Бунинг учун далалар, полизлар, иссиқхоналар, боғлар ва ўрмонларда, айнан зараркунанда ҳашаротлар ва касаллик қўзғатувчилар пайдо бўладиган жойларда уларни йўқотувчи кўплаб бактериялар, замбуруғлар ва вирусларни

сунъий равишда кўпайтириш, қўллаш ва фойдали организмларнинг оммавий десантларини тушириш керак. Яқин-яқинларгача биологик қуролдан оқилона фойдаланиш энтомологлар, деҳқонлар, боғбонлар ва ўрмончиларнинг амалга ошиши қийин бўлган орзулари эди. Эндиликда бу ҳақиқатга айланди. Олимлар трихограмма ва тризопани саноат асосида оммавий кўпайтириш учун технологиялар ва автоматлашган линияларни ихтиро қилдилар ва бу каби миллионлаб ўсимлик ҳимоячиларини ишлаб чиқарувчи фабрикалар қурилди. Ўсимлик зараркунандалари ва касаллик қўзғатувчиларига қарши кураш олиб бориш учун микробиология саноати қишлоқ хўжалиги ва ўрмон хўжалигига янада кўпроқ «қўшинларини юбора олади». Ўсимликларни ҳимоя қилишга оид микробиологик препаратлар ҳам ҳашаротлар каби табиат учун бегона эмас. Зарарли ҳашаротлар ва кемирувчиларга қирон келтирувчи бактериялар, замбуруғлар, вируслар табиатда шу турларнинг касалланган ёки ҳалок бўлган турлари органларидан ажратиб олинади. Бунда саноат микробиологларининг роли нимадан иборат? Улар табиий шароитда топилган кўплаб патоген (касаллик қўзғатувчи) микроорганизмларнинг энг фаолларини танлаб оладилар, керак бўлса, генетика ва селекция йўли билан вирулентлигини (соддароқ қилиб айтганда ёвузлигини) кучайтирадилар ва уларни саноат миқёсида кўпайтиришни ташкил этадилар. Биринчидан, бундай организмдан фаол, барқарор штаммни кенг миқёсда ишлаб чиқариш жараёнида ўз хусусиятларини ўзгартирмайдиган ва ўзининг табиий душманлари - фагларнинг (ҳар қандай тажовузкор, ёвуз организмнинг ҳам табиатда ўз фаги - кушандаси бўлади) ҳужумларига бардош берадиган турларини танлаб олиш керак. Акс ҳолда, завод аппаратларида узоқ вақт мобайнида ўстириш жараёнида яроқсиз ҳолга келганлиги сабабли тўкиб ташлашга тўғри келади, фаг микроорганизмларнинг анча қисмини нобуд қилади.

Иккинчидан, селекционерлар томонидан ажратиб олинган штаммларнинг индивидуал эҳтиёжларини, "инжиқликларини" ҳисобга олган технологияларни ишлаб чиқиш керак. Учинчидан, бу технологияларни жорий этиш, шунингдек тайёр препарат олиш учун, етилган ҳужайрани ажратиб олиш ва қуритиш учун юқори маҳсулдорликка эга бўлган ускуналар қурилиши керак. Ҳар грамм препарат таркибида миллиардлаб ҳужайралар мавжуд. Агар препарат самарали бўлса, грамм, килограмм, ҳатто тонна эмас, балки бу маҳсулотнинг минглаб тоннаси ишлаб чиқарилади. Бу рақамларни кўпайтириб кўрсангиз, шунча препарат учун керак бўладиган ҳужайрани ўстириш лозимлиги аён бўлади. Бунча миқдордаги микроблар ўз таъсир доирасини зараркунандаларга эмас, балки бизга қарши қаратиши мумкинми? Бу ерда ДДТ ва шу каби зарарли кимёвий препаратлар билан содир бўлган қайғули воқеалар такрорланмайдими? Ўйлаб кўрайлик-а, дастлаб улар ҳам одамлар ва уй ҳайвонлари учун бутунлай беозор туюлган эди... Бундай фожеалар изсиз кетмайди. Улар кўп нарсалардан сабоқ беради. Фаннинг кўпгина тармоқларини илгари силжишга ундайди. Мамлакатимиз ва чет элларда ўтказилган батафсил текширувлар шуни кўрсатдики, ўсимлик зараркунандаларига қарши курашда микробли воситалардан тўғри фойдаланишнинг одамлар, уй ҳайвонлари ва бошқа фойдали ҳайвонлар, балиқлар ҳамда фойдали ҳашаротларга (масалан, асалариларга) ҳеч бир хавфли томони йўқ. Микробли ва вирусли препаратлар фақат зарарли ҳашаротлар ва кемирувчиларнинг муайян типлари ва гуруҳларига қарши таъсир кўрсатади. Таъсирнинг бундай қатъий танланиши ҳосилни ҳимоя қилишда микробли воситаларнинг кимёвий воситаларга нисбатан дастлабки катта устунлик томонларидан биридир. Иккинчи жиддий устунлиги улар заракунандаларни экинларга ишлов бериш жараёнида йўқотибгина қолмай, балки улар авлодлари ҳаёт фаолиятини кескин камайтирган ҳолда, кейинчалик зараркунандаларнинг бутунлай ҳалокатига олиб келади. Шундай қилиб, микроб препаратлари

кимёвий препаратларга қараганда ҳосил душманларининг физиологик чидамли ва маҳсулдор шаклларининг тикланишига тўсқинлик қилади. Ниҳоят, микроб инсектицидлари тупроқда тез парчаланади, улар атроф- муҳитни (жумладан, сув манбаларини) барча тирик организмлар учун зарарли бўлган заҳарли моддалар билан ифлослантирмайди. Яна бир муҳим хусусияти шундан иборатки, агар у ёки бу зараркунанда касалликка кўпроқ ёки камроқ даражада чидамли бўлса, микроб препаратларга унча кўп бўлмаган (меъёрдагидан 5-10 марта кам) хавфли заҳарли кимёвий моддаларнинг (севин, хлорофос, полихлорпенин ва бошқалар) озгина миқдори қўшилса, юқори самарадорликка эришилади. Заҳар зараркунанда организмини заифлаштиради ва уни инфекция қурбонига айлантиради. Микробиологик ва кимёвий инсектицидларнинг бундай биргаликда қўлланиши атроф-муҳитни заҳарли кимёвий моддалар билан ифлосланиш даражасини кескин камайтириб, зараркунандаларга қарши интеграциялашган ҳолда кураш олиб бориш миқёсини кенгайтиради. Мутахассисларнинг фикрича, микроблардан зараркунандаларга қарши курашда фойдаланишдаги асосий вазифа шундан иборатки, бу инфекция асосининг табиий заҳирасини рағбатлантириш, шунингдек зараркунандаларнинг қирилиб бориши учун сунъий манбаларни яратишдир. Бундай микроорганизмлар таъсирида зараркунандалар популяциясини аста қириб бориш билан ҳосил ҳимоячилари бўлмиш бошқа ҳашаротлар ролини кўтаришни ҳам назарда тутилади. И.И.Мечников ғалла қўнғизи личинкасини касалланиши ва нобуд бўлиши сабабларини келтириб чиқарувчи замбуруғ - яшил мюскординни кашф қилганига ва ниҳоят ўша замбуруғ препаратини унинг ўзига қарши қўллаганига юз йилдан ошди. И.И.Мечников шогирди И.М.Красильшчик дала шароитида лавлаги узунтумшуғига қарши курашда яшил мюскардин фаоллигини оширувчи микробдан фойдаланди.

Шундан буён ўтган йиллар давомида бутун дунёда зарарли ҳашаротлар ва кемирувчиларнинг инфекцион касалликлари ўрганила бошланди. Зараркунандаларга қарши курашиш учун ҳосил душманлари тўдасида оммавий касаллик қўзғатувчи ва қирон келтирувчи (эпидемия) бир қатор бактериялар ва микроб замбуруғлардан препаратлар тайёрланди. Америка Қўшма Штатларида кенг тарқалган япон қўнғизига қарши бу зараркунандани нобуд қилувчи сут касаллигини келтириб чиқарадиган спорасимон бактерияларнинг (бацилла) икки туридан фойдаланилади. Жаҳонда тайёрланадиган бактериал препаратлар асосини Пастер томонидан биринчи марта аниқланган спорали бактериялар ташкил этади. Турингин вилоятида кашф қилингани учун бу гуруҳ бациллалари - бациллус турингиенсис деб аталади. Бу бактериялар вояга етгач, ажойиб архитектурага эга бўлади: уларнинг мўъжазгина ҳужайра таёқчаларининг бир учида споралар ҳосил бўлади ва улар келажак ҳаёт учун зарур ва муҳим, зич жойлашган ҳужайра элементларидан иборат. Бошқа учида эса ҳужайрадан ҳосил бўлувчи заҳарли моддалар концентрациялашган ҳолда кристаллар ҳосил қилади. Препарат ўзида споралар ва кристаллар аралашмасини акс эттиради. Споралар мустаҳкам ва нисбатан қалин қобиқ билан қопланган. Унинг вазифаси - спорада яширинган микроорганизмлар эмбрионини қуриб қолиш ва ҳашаротлар овқат ҳазм қилиш ферментлари таъсиридан асрашдир. Бироқ айнан ҳашаротда спора уйғонади ва унда ажойиб ўзгаришлар юз беради. Соддалар туркумига кирувчи микроспоридийлар спораси тараққиётини қуйидагича таърифлаш мумкин. Қуртнинг озиқланиш йўлидаги ферментлар таъсирида спорада юқори босим вужудга келади ва ундан тўппончадан отилган ўқ каби шаклда органелла отилиб чиқади. Бу ичи кавак узун труба игна каби ичак эпителийси ва мембранасини тешади ва спора (спороплазма) ичидаги суюқлик хўжайин танаси бўшлиғига тўкилади. Сўнгра заҳарланган қуртдаги микроорганизмлар

тез кўпайиб миллионлаб ҳосилаларини яратиши билан улар касалланган ҳашаротни нобуд қилади. Бошқа микроорганизмлар уйғонган спораларининг таъсир механизми бошқача ҳам бўлиши мумкин, бироқ пировард натижа ҳар доим бир хил якун топади. Спорали микроорганизмларнинг яна бир қизиқ хусусияти тўғрисида айтиб ўтиш керак. Қуруқ споралар ташқи муҳитда яшаш қобилиятини узоқ вақт сақлаб қолади. Баъзи тадқиқотларга кўра, бациллус турингиенсиснинг айрим турлари тинч (уйқу) ҳолатини 10-15 йил мобайнида ҳам сақлаши мумкин. Қаттиқ совуқда бу бациллалар фаоллиги сусайиши мумкин, бироқ споралар қаттиқ юзаларда (пилла, ўлик қурт ва бошқалар) яшаш қобилиятини ҳатто 45-50 даража совуқда ҳам 25 кунгача сақлаб қолади. Капалак қуртининг танасида ривожланиш циклини ўтаб бўлгач, бациллалар янада фаолроқ, ёвузроқ, яъни биологик атама билан айтганда, янада вирулентлироқ бўлади. Эндотоксин деб аталадиган заҳарли оқсил кристалли Эндотоксин деб аталадиган заҳарли оқсил кристалли ҳужайра ичида спора билан бир вақтда вужудга келади. Ҳашаротлар ўсимликлар билан озиқланаётганда препарат билан ишлов берилган турингиенсис споралари ва кристалларини ҳам қўшиб ютиб юборади. Эндотоксин қуртнинг ичагига тушиб, эрийди, муҳит нордонлигини ўзгартириб, ҳашаротнинг физиологик ҳолатини бузиб юборади. Ичак фалажланади. Одатда ичакда бўлиб, унга зарар етказмайдиган микробдан ажратиб турадиган тўсиқ йўқолади. Энди эса бу микроблар ҳам тажовузкор бўлиб қолади. Тирик споралар билан бирга улар ичак деворидан ўтади ва кўпайиб, қонга (гемолимфага), ҳашаротнинг барча тўқималари ва органларига жойлашиб олади. Умумий заҳарланиш (септицемия) зараркунанданинг нобуд бўлишига олиб келади. Ўсимликларни муҳофаза қилиш учун шу нарса муҳимки, капалак қурти кристалларни ютгач, ўша куниёқ ўсимликлар барги, танаси ёки игнаси билан озиқланишдан тўхтайди.

Ўзбекистон Фанлар Академияси Микробиология институтида нобуд бўлган капалак қуртидан ажратиб олинган турингиенсис бактериясидан бир қатор препаратлар (биокристалл, прогресс-1, битоксибациллин ва бошқалар) ишлаб чиқариш биотехнологиялари яратилди. Бу биопрепаратларни тажриба майдонларида амалиётга тадбиқ қилиш натижаларига кўра, препарат сепилгандан беш-олти кун ўтгач ўсимликлар танасидаги зарарли ҳашаротларнинг 80 фоизгача нобуд бўлиши кузатилди. Бу препаратлар айниқса, дастурхонимизда танқис ҳисобланган мазали, фойдали (таркибида витаминлар кўп бўлган) мева-сабзавотларнинг ноёб турларини етказиб берадиган узумзорлар, боғлар, бутазорлар ва сабзавот плантацияларини зарарли ҳашаротлар тажовузидан ҳимоя қилиб, катта фойда келтиради. Гап шундаки, микробиологик инсектицидлар зараркунандаларнинг табиий кушандалари – фойдали ҳашаротлар ва паррандаларга зарар етказмайдилар. Бу препаратлар ҳатто пишган ҳосилда қолиб кетган заҳарли препаратлардан заҳарланиш хавфини ҳам бартараф этади. Буларнинг барчаси, албатта, жуда муҳимдир. Бироқ буларга қўшимча қилиб айтадиган бўлсак, микробиологик препаратлар ҳосилни тўлароқ сақлаб қоладики, шунинг учун уларни мева ва сабзавотлар етилиши даврида ҳам қўллаш мумкин. Биопрепаратлар ёрдамида ишлов бериш ҳосилни йиғиб- териб олишдан бир кун олдин тўхтатилади, ваҳоланки, хлорофос, фозалон каби заҳарли препаратлар билан ишлов бериш мева ва сабзавотларни йиғиб олишдан 20 кун олдин тўхтатилиши зарур. Бунда энг яхшиси комплекс биологик усул - микробиологик препаратларни далалар, полизларга чиқариб энтомофаглар – зараркунандалар кушандалари, текинхўр ва йиртқич ҳашаротлар билан бирга фойдаланган маъқул. Биопрепаратлар ва энтомофаглар бир-бирини тўлдира туриб, зараркунандаларни шунчалик камайтириб юборадики, кимёвий инсектицидлар билан уларга ишлов беришнинг ҳеч бир ҳожати қолмайди. Бу эса ўз навбатида кўплаб энтомофагларни ҳалокатдан сақлаб қолади.

Энтобактерин билан трихограмма қўшиб ишлов берилган полиз экинлари плантацияларида бири тухумлар миқдорини жиддий равишда камайтирса, иккинчиси карам қурти, оқ капалак ва куя капалак қуртини кичиклигидаёқ қириб юборади. Қимматбаҳо дарахтлар – оқ қарағай, кедр, арча, оддий қарағайлар нобуд бўлса, уларни қайтадан тиклаш, бу дарахтзорларни қайта ўстириш учун фақат катта куч-ғайратнинг ўзи кифоя эмас. Бунинг учун кўп вақт керак бўлади... Касалланган ва нобуд бўлган Сибирь ипак қуртидан олимлар бациллус турингиенсиснинг икки хил турини ажратиб олдилар ва унинг асосида дендробациллин ва инсектин препаратларини яратдилар. Инсектин ва дендробациллиннинг Сибирь тайгасида ўтказилган кўп йиллик синовлари шуни кўрсатдики, улар ишончли равишда сибирь ипак қуртининг ялпи кўпайишини тўхтатиш имконини берар экан. Дендробациллин игна баргли ўрмонлар, эманзорлар ва ихота дарахтзорларини бошқа кўпгина зараркунандаларга (қизил капалак, қайин ва эман ипак қурти, қайин ва қишки арвоҳ капалак, яшил эман барг зараркунандаси, америка оқ капалаги ва ҳоказо) қарши кураш олиб боришда анча қўл келади. Боғлар, шунингдек янги унган ғўза барги ва кўсакни қаттиқ зарарлайдиган тунламга қарши курашда ҳам яхши самара берди. Далани биопрепарат билан икки бор ишлов бериш ёки дендробациллин аралашмаси билан ишлов бериш билан ҳар гектар майдондан ўртача 500 килограммдан қўшимча пахта ҳосили олиш мумкин. Тунламнинг ҳар хил турларига қарши кураш олиб бориш воситаларидан бири айнан дендробациллин бўлиб чиқди. Бир тонна препарат билан тахминан 300 гектар майдондаги ғалла, ғўза, лавлаги ёки мевазор боғлар ва ўрмонзорларга ишлов бериш мумкин. Қишлоқ хўжалигида битоксибациллиндан ҳам самарали фойдаланилмоқда. У фақат полиз, мевазор боғлар, пахта далалари ва ўрмонзорларни хавфли баргхўр

зараркунандалардан асрабгина қолмай, балки картошка экилган майдонларни колорадо қўнғизидан ҳам ҳимоя қилади. Бунинг учун мазкур препаратдан бир гектар картошка экинига икки-уч килограмм сепиш кифоядир. Саноат ишлаб чиқарадиган битоксибациллинни бир йил мобайнида сақлаш ва хўжаликдаги ҳар қандай пуркагичлардан фойдаланиб қўллаш мумкин. Ғўза тунламига қирон келтирадиган спорасиз бактерия штаммлари ажратиб олинди. Дастлабки синовлардаёқ бу препарат ("карнецин" деб ном олган) тунлам қуртининг 100% нобуд қилди. Кейинчалик уни саноат асосида чиқариш йўлга қўйилди. Эрта баҳорда Кавказ, Украинанинг жануби, Молдавия, Волга бўйидаги кузги ғалла экинлари қиши билан оч қолган сичқонсимон кемирувчилар ҳужумига (бу сут эмизувчилар галаси роденция дейилади) дучор бўлади. Бу худудларда суғориладиган экин майдонларини кенгайтириш, ноқоратупроқ зона ботқоқликларини қуритиш, чўл ва чала чўл худудларда дарахтзорлар барпо қилиш сичқонлар ва бошқа зараркунандаларнинг ҳосилга етказадиган хавф-хатари даражасини янада оширади. Кузги экин далаларини салмонелла туркумига мансуб бактериялар асосида тайёрланган бактероденцид препарати билан ҳимоя қилиш мумкин. У кемирувчиларда тифсимон касалликни келтириб чиқаради. Ўрмонзорларга, кўп йиллик экинзору ўтлоқларга куз ва эрта баҳорда бактероденцид билан ишлов бериш кемирувчилар тўпланадиган жойларда ҳалокатли эпидемия (эпизоотия) келтириб чиқаради. Зараркунандалар миқдори кескин камайиб кетади ҳамда баҳор ва кузда кемирувчилар уясини топиб, уларга биологик ва кимёвий ишлов беришнинг ҳожати қолмайди. Бактероденциддан оқилона фойдаланилса, одам, парранда ва уй ҳайвонларига ҳеч қандай зарар етмайди. Унинг заҳарли кимёвий моддалар, хусусан, рухли бирикмалар олдидаги устунлиги ҳам шундадир. Барча жонли мавжудотлар қатори ўсимликлар ҳам касалланади. Одам ва ҳайвонда бўлганидек ўсимлик ҳам бактериялар, замбуруғлар, вируслар таъсиридан кўп касалликларга дучор бўлади.

Америкалик фермерлар ўсимликларнинг касалланиши оқибатида йилига тахминан уч миллиард доллар миқдоридаги маҳсулотдан маҳрум бўладилар. Мамлакатимизда ҳам касаллик қўзғатувчилар далалар, боғлар, узумзорлар ва ўрмонларга катта хавф солади. Айтайлик, илдиз чириш касаллигини келтириб чиқарувчи замбуруғлар оғир оқибатларга олиб келади. Бу касаллик баъзан айрим далаларда ўсимликларнинг учдан икки қисмига зиён етказади. Бироқ йиғиб-териб олинган дон ҳам озиқ ва қайта экиш учун яроқсиз ҳолга келади. Касалликлар сабзавот учун ҳам катта зиён етказади. Помидор кўчатлари фитофтора, карам эса альтернариоз билан зарарланади. Бу эса 70 фоиз ҳосилнинг нобуд бўлишига олиб келади. Ғўзанинг вилт касаллиги – ҳақиқий балонинг ўзгинаси. Пахтакорлар бу касаллика қарши курашни биринчи даражали муаммо, деб ҳисоблайдилар. Илм-фан ва саноат микробиологияси деҳқонларни ўсимлик касалликларидан ҳимоя қилишнинг замонавий биологик воситалари билан қуроллантириши мумкин. Булар касаллик қўзғатувчиларнинг антагонистлари ҳисобланмиш антибиотиклар, замбуруғлар, бактериялар ва вируслардир. Касалликнинг олдини олиш учун арзимас миқдордаги антибиотик кифоя қилади. Уруғ, илдиз, барг ва бошқа органлар орқали антибиотик ўсимликнинг барча ички тўқималарига киради ва уларни касаллик қўзғатувчиларга нисбатан чидамли қилади. Дастлаб уруғнинг заҳарли препарат билан ишлашда заҳарли кимёвий моддалар ўрнига микробли антагонистлар ўстирилган суюқликлар қўлланилган. Шу усул билан кўпгина касаллик қўзғатувчилар тугатилган. Масалан, тажрибаларда пенициллин антибиотиклари ишлаб чиқаришдан қолган чиқинди билан уруғни экишдан олдин ишлов берилган маккажўхорида касалланиш икки-тўрт марта камайган. Дон ҳосилдорлиги гектар бошига 9-14 центнерга ортиб, куя чанги билан касалланиш 3-5 марта камайди. Бироқ хали бу ўсимликларни даволашнинг мукаммал усули эмас.

Соғлиқни сақлаш муассасалари деҳқончиликда (жумладан, чорвачиликда ҳам) одамлар фойдаланадиган антибиотикларни ишлатишга эътироз билдирдилар. Антибиотиклар таъсирида табиатда улар таъсирига чидамли ва патоген микроблар пайдо бўлиши мумкин. У ҳолда ушбу антибиотикларни тиббиётда қўллаш керакли натижани беравермайди. Эътироз жуда жиддий ҳам ўринли. Шунинг учун мамлакатимиз ва чет элларда ҳали номаълум бўлган ва тиббиётда қўлланилмаётган продуцентларни излаш бошланди. Ҳозирча ўсимликларни даволаш учун маҳсус антибиотиклар сони ниҳоятда кам, деб айтиш мумкин. Бироқ улар жуда самарали бўлиб, бундай препаратлар имкониятлари ва қўлланиш доираси жуда кенг. Буларни бир неча мисол билан кўрсатиб берамиз. Фитобактериомицин номли антибиотик лавендула деб аталадиган нур таратувчи замбуруғдан ажратиб олинган. Экишдан аввал дуст (каолиннинг антибиотик билан кукунли аралашмаси) билан ишлов берилган соянинг касалланиши 60-80 фоизгача пасайган. Бир килограмм антибиотик ловия экилган 66 гектар экин майдонини ёки соя экилган 133 гектар майдонни бактериал касалланишдан асраб, қўшимча 130 центнер ловия ёки 260 центнер соя олиш имконини берган. Бу антибиотик донли экинлар майдонини (ғалла ва бошқа экинларни) илдиз чириш касаллигидан яхши ҳимоя қилади. Дон ҳосили гектарига 6 центнергача ортади. Шунингдек, фитобактериомицин уруғ униб чиқиши ва ривожланишини жадаллаштиради. Трихомицин номли антибиотик ҳам кенг қўлланила бошлади. У шудрингга қарши бодрингларда синаб кўрилган ва ижобий натижаларга эришилган. Шунингдек, у донли экинларни илдиз чириши, поя занги ва бошқа касалликлардан, қанд лавлаги, илдиз мевали дарахтлар, узум, зиғир, арча кўчатларини бир қатор замбуруғ касалликларидан ҳимоя қилади.

Таркибида тирик ҳужайралар ва антагонист микроорганизмлар споралари бўлган препаратлар орасида трихомицин кўпроқ аҳамиятга молик. Трихомицин тупроқдаги ўсимликда касаллик қўзғатувчиларнинг аксариятини йўқотибгина қолмай, балки тупроқнинг кимёвий структурасини ҳам яхшилайди, ундаги туганак бактериялар фаолиятини кучайтиради. Трихомициннинг профилактика ва даволаш хусусияти доираси анги кенг. У сабзи, карам, картошка, помидор, қанд лавлаги касаллик қўзғатувчилари, бошоқли экинлар илдиз чириши, ғўза вилти, игна баргли ўрмонларда буқоқ касалликларига қарши кучли антагонист ҳисобланади. Биз шу пайтгача микроорганизмларнинг фойдали ўсимликларни зараркунанда ва касалликлардан самарали ҳимоя қилиш хусусида сўз юритдик. Энди эса бактериал ва замбуруғли препаратлардан бошқа мақсадда, мумкин бўлса, бошқа зарарли ўсимликлар - бегона ўтларга қарши курашда фойдаланиш истиқболлари тўғрисида фикр юритамиз. Бу зараркунандалар даладаги экинларни сиқиб, уларни қуёшдан маҳрум қилади, тупроқдаги озиқ моддаларни, шу билан бирга пешона тери эвазига яратилган меҳнат самараларини йўққа чиқаради. Кимё саноати бегона ўтларга қарши фаол синтетик воситалар - гербицидларни ишлаб чиқаради. Уларни қўллаш нафақат ижобий, балки салбий оқибатларга ҳам олиб келиши мумкин. Гербицидлар тупроқда тўплана бориб фойдали ўсимликларнинг ўсиш даражасини сусайтиради, уларнинг ҳосилдорлигини камайтиради. Гербицидларни одамлар, иссиқ қонли ҳайвонлар ва паррандалар учун зарарсиз деб бўлмайди. Шундай бир манзарани кўз олдингизга келтириб кўринг. Самолётдан сепилган гербицид дарахтлар ва ўсимликларни дорилайди. Айтайлик, бу кимёвий препаратларни қўшни далалар ва бошқа томонларга олиб кетадиган шамол ҳам йўқдир. Бироқ шу ён атрофда ўсаётган гуллардан асаларилар нектар йиғиб, чангини уяларига ташиб кетади. Эҳтимол, шу ерларда одамлар қўзиқорин териши, чорва моллари ўтлаши мумкин. Асал,

қўзиқорин, гўшт, сут, қатиқ гербицидлар билан зарарланиб дастурхонимизга етиб келмаслигига ким кафолат беради? Ниҳоят ёмғир сувлари билан ювилган гербицидлар кўллар, сойлар, дарёлар ва бошқа сув манбаларини ҳам ифлослантириши мумкин. Шунинг учун ҳам тараққий этган мамлакатларда деҳқончиликда бегона ўтларга қарши биологик йўллар билан кураш олиб боришга катта эътибор берилади. Улар тор доирадаги зараркунанда-хашаротларга, ўсимликлар касаллик қўзғатувчи микроблари ва маълум турдаги бегона ўтларгагина танлаб таъсир этишга асосланган. Бегона ўтларни йўқотиш учун уларда ҳар қандай касалликни қўзғатувчилар - бактериялар, вируслар ва замбуруғлардан фойдаланиш мумкин. Бироқ биологик услуб учун ҳозирги шароитда замбуруғлар кўп самара берар экан. Бир қатор бегона ўтларни замбуруғлар билан зарарлаш ва йўқотишда Австралия, Янги Зеландия, Жанубий Африка ҳамда иқлими мўътадил бошқа мамлакатларда улкан муваффақиятларга эришилди. Кузги дон экинлари етиштириладиган майдонларда оддий хондрилла деган бегона ўт кенг тарқалган. Унга қарши занг касаллигини келтириб чиқарувчи пуциниа хондриллина таъсири самаралидир. Агар бегона ўт баргига бу замбуруғ спораси тушса, улар икки соат ичида ривожланиб ўтнинг ҳаммасини нобуд қилади. Франция, Италия, Туркия ва бошқа қатор мамлакатларда ўтказилган дала тажрибаларида кузатилишича, ишлов берилган участкаларда қолган участкалардагига нисбатан тўрт марта кўп бегона ўтлар нобуд бўлган. Албатта, деҳқонларда шундай ҳақли савол туғилиши мумкин. Бу замбуруғ фойдали ўсимликлар ва экинларга ҳам қирон келтирмайдими? Аниқ жавоб бериш учун бу занг қўзғатувчисини 30 хил оилага тегишли 56 турдаги ўсимликларда синаб кўрилганда уларда салбий ўзгаришлар кузатилмади. Экин майдонлари деҳқонлар отқулоқ деб атайдиган бегона ўт дастидан катта зарар кўради. Озиқа саноатини ривожлантириш ва жадаллаштириш, молларни боқишнинг янги усулларини жорий этиш ва минерал ўғитлардан

фойдаланиш шароитида бегона ўтлар хавфи ҳам ортади. Тажрибалар шуни кўрсатдики, отқулоққа қарши кураш воситаси сифатида яна бир занг қўзғатувчи замбуруғ – уромицес румидис таъсиридан фойдаланиш мумкин экан. Флорида университети (АҚШ) олимлари дарёлар ва суғориш системаси каналларини бир қатор бегона ўтлардан тозалаш учун уларнинг касаллик қўзғатувчиларини топдилар. Бу сингари мисоллар далалар ва сувлардаги бегона ўтларни микробиологик препаратлар ёрдамида тозалашнинг катта имкониятлари борлигидан далолат беради. Бегона ўтларга қарши уларга хос касаллик қўзғатувчиларини излаш ва уларнинг препаратлари асосида оммавий равишда саноат технологиясини ишлаб чиқиш микробиологлар олдида турган кечиктириб бўлмайдиган вазифадир. Қишлоқ хўжалик экинларини ўстириш учун яроқли бўлган ер майдони чекланган. Жон бошига тўғри келадиган ҳайдаладиган ер ҳажми тобора камайиб бормоқда. Шунинг учун ерни асраш, тупроқнинг камбағаллашини олдини олиш, ҳосилдорлигини ошириш ўта муҳимдир. Қишлоқ хўжалигини индустриялаштириш ва кимёвий препаратлар билан таъминлаш, ерни мелиорациялаш, чорвачиликни саноат асосига ўтказиш унинг маҳсулдорлигини ошириш билан бир қаторда уни соғломлаштириш каби муаммоларни келтириб чиқаради. Қишлоқ хўжалиги атроф муҳитни ифлослантиришнинг хавфли манбаидан бирига айланиб қолади. Далалар ва фермалар чиқиндилари улар зарарлантирилмаса, кўплаб саноат корхоналари каби табиат учун кулфат келтирар экан. Минерал ўғитлар, пестицидлар, гербицидларни кимёвий синтезлаш ҳозирги замоннинг катта ютуғидир. Бироқ уларни ёппасига, оқибатини ўйламасдан қўллашер ҳосилдорлиги ва тупроқ донадорлигини таъминлайдиган тирик организмларга жиддий хавф туғдириши мумкин.

Анъанавий деҳқончилик бор экан, у маҳаллий ўғитга, аввало, гўнгга эҳтиёжманд бўлади. Чорвачиликни йириклаштириш, шаҳарлар ва йирик аҳоли пунктларининг кўпайиб бориши шароитида гўнг ва бошқа органик чиқиндиларни маҳсулдор қатлам - гумусга айлантиришда микробларнинг роли янада катта аҳамият касб этади. Айнан микробиология саноати деҳқонларни ушбу худудлар тупроғини қайта тикланишини тезлаштириш учун юқори даражада фаол бўлган бактериялар билан таъминлайди. Қолаверса, янги фаол микроорганизмлар турлари ва штаммларини ажратиб олиб, улар ёрдамида шаҳарлар оқава сувларини интенсив равишда тозалашни ташкил этиш вазифаси турибди. Кўпгина гербицидлар ва пестицидлар жуда секин парчаланади ва уларнинг тупроқда тўпланиб қолишига йўл қўймаслик керак. Бунда микроблар ҳам ёрдам бериши мумкин. Табиий танланиш давомида тупроқдаги заҳарли кимёвий моддаларни заҳарсиз, ҳатто фойдали моддаларга айлантириб берувчи ферментлар ажратувчи микроорганизмлар аниқланган. Масалан, айрим микроскопик сув ўтлари кучли симазин гербицидини ҳам ўзлаштириши кузатилган. Плазмидалар ва генларни ўзаро уйғунлаштириш усули билан қисқа вақт ичида кимёвий ва бошқа зарарли бирикмалар таъсирини йўқотиш, тупроқ ҳосилдорлигини тиклаш ва ошириш учун микроорганизмлардан кенг кўламда фойдаланиб келинмоқда. Ўсимликларни ҳимоя қилишнинг биологик усуллари уй`унлашган тизимнинг муҳим бўғинини ташкил этади. Айнан биологик усуллар келажакда ўсимлик зараркунандалари ва бегона ўтларга қарши курашда ҳал қилувчи роль ўйнаши керак. Инсон турли мосламалар билан микробиологик препаратларни сепиб, экиладиган уруққа ишлов бериб, энтомофагларни кўпайтириб ва тарқатиб табиатга унинг ўзига хос бўлган ва шу билан бирга бир неча баробар кучли ҳимояланиш қувватини қайтариб бермоқда.

Бу - Она табиатга унинг бойликларини асраш ва кўпайтириш учун фарзандлик ҳиссидир. Унинг бу аралашуви жонли табиатнинг ўз-ўзини бошқарувига салбий таъсир кўрсатмайди. Ҳаво азотини тўпловчи нитрагин препарати билан соя, нўхат, ловия каби дуккакли экинларга ишлов бериш уларни атмосфера азотини тўлиқ ўзлаштиришига кўмаклашади. Шуниндек, тупроқ унумдорлигини оширадиган азотобактерин, «Ер малҳами» каби бошқа препаратларни ишлаб чиқариш ва қўллаш кенгаймоқда. Ер ва сув ҳавзаларини соғломлаштириш учун янги препаратлар ишлаб чиқаришни ўзлаштириш кун тартибидаги муҳим вазифалар санасига киради. Буларнинг барчаси қўшимча минглаб тонна сабзавот ва мевалар, дон ва пахта олиш имконини беради. Юқори даражада тараққий этган саноат микробиологияси – деҳқон, боғбон, ўрмоншунос, балиқчи, эколог, жамики жонзотнинг она табиат бойликларидан оқилона фойдаланишида асосий кўмакчиси, иттифоқчиси ва ҳамроҳидир.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557.

Похожие

Микробга қарши моддалар

Селекцияда танлаш усуллари

Селекцияда янги нав ва зот яратиш

Нав ва зот. Организмларнинг узгарувчанлиги

Селекцияда чатиштириш системаси