Прокариотларнинг ўсиши ва кўпаиши - Биология - Рефераты

Прокариотларнинг ўсиши ва кўпаиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Прокариотларнинг ўсиши ва кўпаиши Режа : 1. Микроорганизмлар ҳам бошқа тирик организмлар каби ўсади ва кўпаяди. 2.Бактерияларнинг ривожланиш циклида бир неча босқични кўриш мумкин

Микроорганизмлар ҳам бошқа тирик организмлар каби ўсади ва кўпаяди. Ўсиш деганда ҳужайрадаги бутун кимёвий моддаларнинг ( оқсил, РНК, ДНК ва бошқалар ) бир - бирига мутаносиб тарзда кўпайиши тушинилади. Ўсиш натижасида ҳужайранинг катталиги ва массаси ошади. Ҳужайранинг катталиги маълум даражага еткандан сўнг, у кўпая бошлайди. Кўпайиш деб микроорганизм ҳужайра сонининг ошишига айтилади. Кўпайиш кўндалангига бўлиниш йўли билан, чўзилиш (перетяжка) йўли билан, куртакланиб ёки спора ҳосил қилиб амалга ошади. Умуман, прокариотларнинг кўпайиши жинссиз бинар бўлиниб кўпайишдир. Кўпайиш жараёни ҳужайранинг узайишидан, нуклеоиднинг иккига бўлинишидан бошланади. Нуклеоид суперспираллашган, зич жойлашган ДНК молекуласидир (у репликон ҳам дейилади). Микроорганизмларда ҳам ДНКнинг репликацияси, ДНК - полимераза ва бош қ а ферментлар ор қ али амалга ошади. ДНК нинг репликацияси, бир вақтнинг ўзида, қарама - қарши йуналишда кетади ва у иккиланиб қиз ҳужайраларга ўтади. Қиз ҳужайрада ҳам ДНК кетма - кетлиги она ҳужайраникидек бўлади. Репликация бактерия ҳужайрасининг кўпайишига кетадиган вақтнинг 80% ни эгаллайди. ДНК репликациясидан сўнг, ҳужайралараро тўсиқ ҳосил бўлади. Бу мураккаб жараёндир. Аввало ҳужайранинг икки томонидан цитоплазматик мембрананинг икки қавати ўсади, сўнгра, улар орасида пептидогликан (муреин) синтезланади ва ниҳоят тўсиқ ҳосил бўлади (24-расм). 2 4-расм . Бактерияларда тўсиқ па й до бўлиши. Тўсиқ икки қават цитоплазматик мембрана ва пептидогликандан иборат. ДНК репликацияси давомида ва бўлувчи тўсиқ ҳосил бўлиши вақтида ҳужайра узлуксиз ўсади. Бу вақтда ҳужайра деворининг пептидогликани, цитоплазматик мембранаси, янги рибосомалар ва бошқа органеллалар, бирикмалар, хуллас, цитоплазмадаги бирикмалар ҳосил бўлади.

Бўлинишнинг охирги стадиясида қиз ҳужайралар бир-биридан ажралади. Баъзан эса бўлиниш жараёни охиригача бормай, бактерия ҳужайраларининг занжири ҳосил бўлади. Таёқчасимон бактериялар бўлинишидан олдин бўйига ўсади ва иккига бўлина бошлайди. Таёқча ўртадан сал тораяди ва иккига бўлинади. Aгар ҳужайра икки бир хил бўлакларга бўлинса, бунга изоморф бўлиниш (изо - тенг) дейилади. Кўпинча гетероморф бўлиниш кузатилади. Агар ҳивчинли ҳужайра бўлинса, қиз ҳужайрада кўпинча ҳивчинлар бўлмайди улар она ҳужайрада қолади. Кейинчалик қиз ҳужайрадан ҳивчин ўсади. Демак, она ҳужайра бирламчи ҳужайра девори, фимбрийлар, ҳивчинларга эга бўлади. Спирохеталар, риккетсийлар, баъзи ачитқилар, замбруғлар, содда ҳайвонлар (протистлар) кўндалангига бўлиниб кўпаяди. Миксобактериялар “чўзилиб” ёки “тортилиб” («перетяжка» ҳосил қилиб) кўпаяди. Аввал ҳужайра бўлинадиган жойидан тораяди, сўнгра ҳужайра девори икки томонидан ҳужайранинг ички томонига қараб бўртади ва охирида, иккига бўлинади. Қиз ҳужайра ўзи цитоплазматик мембранаси бўлгани холда, ҳужайра деворини вақтинча сақлаб қолади. Sellibera авлодига мансуб бактериялар куртакланиш йўли билан кўпайиши кузатилган. Азотобактернинг кўпайишида ҳужайра аввал саккизга ўхшаш бўлади, ундан иккита ҳужайра ҳосил бўлади. Ҳосил бўлшини К. И. Рудаков сут кислота ҳосил қилувчи бактерияларда кузатган. Бунда бактерия ҳужайраси гўё спорангийга ўхшаб қолади ва унинг ичида етилган гонидиялар ташқарига чиқади. Баъзи бактерияларда ж ин сий жар а ён ҳам кузатилиб, унга конъюгация дейилади. Бу хил кўпайиш ҳақида «Бактериялар генетикаси» мавзусида маълумот берилади. Шундай қилиб, ўсиши ва кўпайиши натижасида микроорганизмлар колонияси ҳосил бўлади. Уларнинг кўпайиши жуда катта тезликда амалга ошади. Генерация вақти микроорганизм тури, ёши, ташқи муҳит (озиқ муҳит таркибига, температурага, рН) га боғлиқ. Генерация вақтининг энг оптимал

муддати 20-30 минут бўлса, 2 соатда 6 та генерация олиш мумкин. Одамнинг шунча авлодини олиш учун эса 120 йил вақт лозим бўлади. Аммо бактериялар узоқ вақт 20 минутлик генерац ия ҳосил қилиш йўли билан кўпая олмайди. Агар улар бир хил жадалликда кўпайганда эди, бир дона ичак таёқчаси Е. соli 24 соатдан сўнг 2 72 ёки 10 22 авлод қолдирган бўлар эди, бу эса 10 минглаб тоннани ташкил қилади. Бактериянинг ўсиши шу тарзда давом этса, 24 соатдан сўнг тўпланган масса ер шари массасидан бир неча марта оғир бўлиб чиқар эди. Аммо, амалда бундай бўлмайди, чунки озиқа моддаларнинг етишмаслиги ва ҳосил бўлган маҳсулотлар бактериянинг кўпайишини чеклайди. Озиқа муҳити оқиб турганда бактериялар ҳар 15 - 18 минутда бўлиниб туради. Суюқ озиқ муҳитда бактериялар ўсиш тезлигининг вақтга қараб ўзгаришини кузатиш мумкин. Озиқ муҳитга тушган микроорганизмлар аввало унга мослашади, сўнг тезлик билан кўпаяди ва максимумга чиқади. Озиқ моддаларнинг камайиши ва ҳосил бўлган маҳсулотларнинг кўпайишига қараб, ўсиш секинлашади ва тўхтайди (25- расм). Агар бактериялар янги тайёрланган озиқ муҳтига экилса, биринчи даврда улар кўпаймайди, бу давр лаг-фаза даври дейилади, лаг-фаза даврида бактериялар озиқ муҳитга мослашади. Озиқ муҳитнинг рН и ёки унинг таркиби организм учун қулай бўлмаса, унда лаг-фаза узоқ давом этади. Булардан ташқари, бактериялар ҳужайраси бўлинишга тайёр бўлмаслиги ёки захира озиқ моддалар етарли бўлмаслиги, энергия етишмаслиги натижасида ҳам лаг-фаза даври чўзилиб кетади. Қулай шароитда лаг-фаза жуда тез ўтади: 1. Лаг-фаза даврида ҳужайраларда нуклеин кислоталар миқдори кўпаяди, бу эса кўплаб оқсил синтезланишига олиб келади. Ҳужайралар сувга тўйинади, ферментларнипг активлиги ортади, буни И. Л. Работнова ва бошқалар (1959) аниклаганлар. 2. Лаг-фазадан сўнг экспоненциал фаза бошланади, бу фазада ҳали моддалар алмашинувида заҳарли моддалар ҳосил бўлмаган бўлиб, бактериялар тезлик билан кўпаяди.

3. Ўсишни секинлаштирувчи фаза. Бу фазада энди озиқ моддалар камаяди ва моддадар алмашинуви натижасида заҳарли моддалар тўпланади, бу эса ҳужайраларнинг кўпайишига тўсқинлик қила бошлайди ва ҳатто ҳужайралар нобуд бўлади. 4. Стационар фаза. Бу фазада янги ҳосил бўлаётган ва нобуд бўлаётган ҳужайралар сони тенг бўлади. 5. Ҳужайраларнинг нобуд бўлиш фазаси. Бу фазада ферментлар нобуд бўлган ҳужайраларни эритиб юборади (25-расм). Вақт, соат 25–расм. Микроорганизмларнинг ривожланиш фазалари Микробиологиянинг ривожланиши кейинги вақтда бу фазаларнинг янада аниқлаштирди (Мишустин, 1987) ва қуйидаги ривожланиш фазаларига бўлиб ўрганила бошланди (25-расм). 1. Бошланғич (стационар) фаза – микроорганизмнинг озиқ муҳитга тушгандан бошлаб, 1-2 соат давом этади. Бу фазада ҳужайра сони ортмайди. 2. Лаг фаза – кўпайишнинг тутилиши (тормозланиши). Бу фазада бактериялар интенсив ўсади, аммо уларнинг бўлиниши жуда кам бўлади. Бу икки фазани бактерия популяцияси ривожланишининг муҳитга мослашув фазаси деса бўлади. 3. Логарифмик фаза – экспоненциал кўпайиш фазаси. Кўпайиш кат т а те з ликда кетади, ҳужайралар сони геометр и к прогрессия бўйича ортади.Ҳужайрала р сонининг логарифми

4. Манфий тезланиш фазаси – ҳужайралар камроқ фаол бўлади, генерация вақти чўзилади, чунки озиқа камаяди, заҳарли моддалар ҳосил бўлади, натижада кўпайиш сусаяди, баъзи ҳужайралар ўлади ҳам. 5. Стационар фаза – ҳосил бўладиган ҳужайралар сони ўладиганлари сони билан тенглашади. Шунинг учун тирик ҳужайралар сони маълум вақт дав о мида бир хил даражада туради. Тирик ва ўлган ҳужайралар сони секин - аста кўпаяди. Бу фаза яна бошқача "максимал стационар" фаза деб ҳам аталади, чунки ҳужайралар сони максимумга етади. 6 - фазада ўлган ҳужайралар сони кўпаяди, 7 - фаза - ҳужайраларнинг логарифмик ўлим фазаси деб номланиб, ўлиш доимий тезликда давом этади. 6 – 8- ўлим фазаси. Бу фазаларда ўлувчи ҳужайралар сони кўпаювчи ҳужайралар сонидан кўп бўлади. 6-фазада ўлган ҳужайралар сони ошади. 7 - фаза ҳужайраларнинг логарифмик ўлиши бўлиб, бунда ҳужайралар доимий тезликда ўлиб туради. 8 - фазада ҳ ужайраларнинг ўлиши аста - секин камаяди. Бактерия популяциясининг охирги уч фазасида (6-8 фазалар) ў лиши ози қ а му ҳ итининг физик-кимёвий хусусиятларини ва бош қ а сабабларни бактерия ҳ ужайраси учун но қ улай томонга ў згариши билан бо ғ ли қ . Бактерия учун ноқулай шароит юзага келади. Ҳужайралар шундай тезликда ўладики охири ҳаммаси қирилиб кетади. Микроорганизмларни биз кўриб ўтган ёпиқ идишда кўпайишида микроорганизмлар доимо ўзгариб турувчи шароитда бўладилар (яъни озиқа муҳити узлуксиз оқиб турмайди, балки ёпиқ идишда бўлади). Бактерияларнинг ривожланиш циклида бир неча босқични кўриш мумкин Масалан, пичан таёқчаси Bac.subtilis ёш вақтида перетрихиал типда хивчинланган ва серҳаракат бўлса, кейин хивчинларини ташлаб, тез кўпая бошлайди ва узун занжирга айланади. Занжирдаги ҳужайралар колониясини шилимшиқ «зооглея» ўраб туради. Сўнгра ҳар бир ҳужайра ичида споралар

ҳосил бўла бошлайди, кейин ҳужайра пўсти эрийди ва споралар очилиб қолади. Спора қулай шароитга тушиб қолса, қайтадан ҳаракатчан бацилла ўсиб чиқади (26-расм). Бундан ташқари бундай ривожланиш шаклини ипсимон бактерия — Сladotrix dichotoma да ҳам кузатиш мумкин (27-расм). Бундан ташқари бактерияларни кўпайтиришнинг озиқа мухитини доимий янгилаб туриб кўпайтириш усули ҳам бор. Бу типдаги микроорганизмларни кўпайтиришни амалиётда хемостат (28- расм) ёки турбидиостатларда амалга оширилади. 2 6-расм Пичан бацилласи Bac . subtilis нинг ривожланиш цикли 2 7-расм . Cladotrix dichotoma нинг ривожлаииш цикли. Саноатда микроорганизмлардан фойдали маҳсулотлар олишда бу усул кенг қўлланилади. Қуйида хемостатни схематик тузилиши кўрсатилган (28- расм). Микроорганизмларни узлуксиз кўпайтириш усулида доимо уларни маълум кўпайиш фазасида қулай шароит яратиб ушлаб турилади.

2 8–расм. Хемостатда микроорганизмларни узлуксиз кўпайиши. 1 – озиқа мухитини керак вақтида солиб туриш қувури(Т)ва озиқа мухитини керак вақтда компенсациялаш(тўлдириб туриш) фильтри(КФ) билан таъминланган идиш; 2 – насос; 3 – озиқа муҳити (СР) тушиб турадиган хемостат: М - аралаштиргич (мешалка); ФВ - ҳаво фильтри; ОП – намуна олиш қурилмаси.; 4 - қабул қилиш идиши: ФВ – ҳаво чиқарадиган фильтр

Похожие

Прокариотларнинг морфологияси ва хужайра тузилиши

Ўсимликларни ўсиши ва ривожланишини бошқаришда фитогармон ва сунъий регуляторлар, уларнинг биотехнологиядаги роли

Ерда ҳаётнинг турли туманлиги. Прокариотлар ва эукариотлар

Метаболизм тушунчаси, тирик таналарни озиқланишига қараб бўлиниши. Ҳужайра унинг тузилиши

Бир ҳужайрали микроорганизмларнинг соддалиги ва мукаммаллиги