Ko‘chib yuruvchi genetik elementlar - Биология - Рефераты

Ko‘chib yuruvchi genetik elementlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

749.6416015625 KB

Ko‘chib yuruvchi genetik elementlar Uzoq yillar mobaynida organizm genlar to‘plamining genomdagi o‘rni doimiy deb fikr qilinardi. Biroq 1950-yillarda AQSH olimasi Barbara Mak-Klintok makkajo‘xorida irsiy belgilarni o‘rganish jarayonida bir joyda muntazam ravishda joylashmay, balki o‘z joyini o‘zgartirib turadigan bir guruh genlar majmuasini kashf etdi va genomdagi genlar ko‘chib yuradi degan fikrni ilgari surdi. Genlarning genom bo‘yicha ko‘chib yurishi uzoq vaqtgacha tan olinmagan bo‘lsa- da, bu hodisa ke- yinroq AQSH olimlari J. Bishop va A. Buxoriy tomonidan mikroorganizmlarda, Rossiya olimi G. Georgiyev tomonidan hayvonlarda kashf etildi. Bunday ko‘chib yuruvchi genlar toifasi regulyator genlar yoki transpozonlar deb ataladi. Har gal genlar o‘z joyini o‘zgartir ganda qo‘shni genlar faoliyatini u yoki bu tomonga o‘zgarti radi. Transpozonlar juda oddiy IS (ingl. insertion sequences) elementlaridan tuzilgan bo‘ladi. Transpozonlar xilma-xil strukturaga ega bo‘lsalar-da, barcha transpozon molekulalarining ikki chetida maxsus nukleotidlar izchilligi, markaziy qismida esa DNK mo le kulasini belgilangan joyda «yopishqoq» uchlar hosil qilib kesuvchi transpozaza fermentini sintez qiluvchi gen mavjuddir (22-rasm). Plazmidlar, restriksion endonukleazalar, genetik injeneriya usullari Bakteriya va tuban eukariotlar hujayralarida asosiy xromosomadan tashqari, qo‘shimcha xromosomachalar plazmidlar deb ataladi (23—24-rasmlar). 22-rasm. Transpozonning xromosoma DNKsiga birikishida transpozaza fermenti molekula- lari «yopishqoq» uchlar hosil qi lib kesadi. Plazmidlar. Plazmidlar hujayr a ning asosiy xromosomasidan bir necha yuz barobar kichik DNK qo‘sh zanjirli halqasidan iborat. Plazmidlar o‘rtacha 3—10 dona genlardan iborat bo‘lib, ikki

toifaga bo‘linadi. Bularning birinchisi transpozon yoki bakteriofag irsiy molekulasi kabi hujayra asosiy xromosomasining maxsus DNK izc hilligini kesib, rekombinatsiya bo‘la oladigan plazmidlar. Bunday rekombinatsiyalanuvchi plazmidlar transmissibl, ya’ni nasldan naslga o‘tuvchi plazmidlar deb ataladi. Transmissibl plazmid asosiy xromosomaga birikkandan keyin o‘z mustaqilligini yo‘qotadi. Asosiy xromosomadan mustaqil ravishda o‘z-o‘zini replikatsiya qila olmaydi. Ayni paytda bunday plazmidlarda joylashgan genlar asosiy xromosomada o‘z faoliyatini bajaradi. Huj ayra bo‘linganda rekombi natsiyal anuv chi plazmidning genlari asosiy xromosoma genlari bilan birikkan holda nasldan naslga beriladi. Ik- kinc hi toifa plazmidlar avtonom holda replika tsiyalanuvchi plazmidlar deb ataladi. Bunday plazmidlar asosiy xromosomaga birika olmaydi, asosiy xromosomalardan mustaqil ravishda o‘z- o‘zini replikatsiya yo‘li bilan o‘nlab va hatto yuzlab marta ko‘paytira oladi. Avtonom plazmidlar bakteriya yoki zamburug‘ bo‘linganda qiz hujayralar orasida tasodifiy ravishda taqsimlanadi. Shu bilan birga avtonom plazmid bir hujayradan ikkinchisiga hujayra qobig‘i va 23-rasm . RSS 101 membranasining teshiklaridan o‘ta oladi. plazmidning elektron Plazmidlar tarkibi, asosan, antibiotik yoki mikroskopda ko‘ri zaharli toksin parchalovchi ferment sintez nishi. 24-rasm. Bakteriya hujayrasida yoki avton om ravishda replikat siya bo‘la di gan, yoki xromosomaga birikib naslga be riladigan (transmissibl) plazmidlar mavj ud. Trans missibl plazmid ham xromosoma tar kibidan ajralib chiqqan holda molekula tarz ida faoliyat ko‘rsata ola di, lekin mustaqil ra vishda replikatsiyalanmaydi.Trans- missibl plazmida

1 — bakteriya; 2 — plazm idlar; 3 — asosiy xromosoma; 4 — xromosomaga bi rikish uchun mos langan nukleotidlar izc hilligi; 5—an tibiotikka chidamlilik gen i. qiladigan genlardan iborat. Shu tufayli plazmidlar bakteriya, achitqi va zamburug‘larning antib iotik va zaharli toksinlarga chidamliligini ta’minlaydi. Plazm idning antibiotik parchalovchi genlari bir plazmiddan ikkinchisiga transpozonlar bilan birikkan holatda ham ko‘chib o‘ta oladi. Bu molekular jarayon kasal chaqiruvchi mikroblarning antibiotiklarga chidamliligini niho- yatda oshiradi. Restriksion endonukleazalar. Tabiatda biror mikroorganizm hujayrasiga tashqaridan yot genetik material kirsa, u darhol hujayra nukleaza fermentlari ishtirokida parchalab tashlanadi. DNK molekulasini mayda bo‘laklarga bo‘luvchi fermentlar kesuvchi endonukleazalar yoki restriktazalar deb ataladi. Har bir restriktaza to‘rt yoki ko‘proq maxsus nukleotid juftlarni tanib olib bog‘lanadi va DNK molekulasini kesadi. Ayrim restriktazalar DNK qo‘sh zanjirini qaychi singari shartta ikki bo‘lakka bo‘ladi. Shu bilan birga qo‘sh zanjir DNK molekulasini «yopishqoq» uchlar hosil qilib kesuvchi restriktazalar ham mavjud. Jadvaldagi Eco Rl, BamHl (eko er bir, Bam ash bir) kabilar shular jumlasidandir. Bu restriktazalar funksiyasi jihatdan transpozazaga o‘xshashligi ko‘rinib turibdi. Shuning uchun ham bu restriktazalar hosil qilgan «yopishqoq» uchlardan foydalanib, har xil DNK bo‘laklarini bir-biriga bog‘lash soddalashadi. Hozirgi kungacha 500 dan ortiq xilma-xil restriktazalar tozalanib olingan va o‘rganilgan (1-jadval). Har xil organizmlardan yuqori molekulali DNKni tozalab 1-jadval Ayrim restriktazalar tanib kesadigan nukleotidlar ketma-ketligi quyidagi jadvalda berilgan: Mikroorgan izm Qisqarti rib yozilishi Nukleot id izchilligi

5’— 3’,3’ — 5’ Bacillus amulolique G‘GAT CC faciens H BamHI CCT AG‘G Esherichia coli G‘AAT TC RYI3 EcoRI CTTAA ‘G Haemophilus GG‘CC aegyptius HaeIII CC‘GG ajratish, uni maqsadga muvofiq restriktaza bilan «yopishqoq» uchlar hosil qilib kesish, hosil bo‘lgan DNK bo‘laklarini elektroforez vositasida ajratib olib, har xil DNK bo‘laklaridan maqsadga muvofiqlarini tanlash va ularni berilgan tartibda ulovchi ligaza fermenti vositasida qaytadan biriktirish asosiy usullaridan hisoblanadi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Kuchib yuruvchi genetik elementlar transpozonlar

Sеlеksiyaning genetik asoslari

Genetik injeneriya haqida tushuncha

Gen muhandisligi

Gen molekulyar biologiyasi. Genetik jarayonlarning molekulyar mexanizmi