Карбонсувлар ва уларнинг умумий хусусиятлари - Биология - Рефераты

Карбонсувлар ва уларнинг умумий хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Карбонсувлар ва уларнинг умумий хусусиятлари Асосий озик моддаларнинг катта гурухларидан бири булган углеводлар, яъни карбонсувлар ўсимлик ва айвон организмлари таркибига кирадиган, углерод, водород ва кислороддан ташкил топган бирикмалар гуруидир. Кислород ва водороднинг нисбати бу моддаларда сувдаги водород ва кислороднинг нисбатига тенг. Шу билан бирга карбонсувларга яқин моддалар мавжуд бўлиб, уларда водород ва гидроксил группалар бошқа атомлар группалари билан алмашинган бўлади. Улар таркибида углерод, водород ва кислороддан ташқари азот, олтингугурт ёки фосфор киради. Карбонсувлар барча ужайра ва тўқималарда мавжуд бўлиб, ужайра структуралари осил бўлишида қатнашади. Шу билан бирга карбонсувлар организмда имоя ва заира озиқ моддаси вазифасини ам бажаради. Углеводлар тузилиши, молекуляр массаси ва бошқа хоссаларига кўра моносахаридлар, олигосахаридлар ва полисахаридларга бўлинади. Моносахаридлар ва дисахаридлар ширин таъмга эга бўлади. Уларнинг ширинлик даражаси ар хилдир. Энг ширин таъмга эга бўлган карбонсув фруктозадир. Агар унингг ширинлик даражаси 100 бирлик деб олинса, глюкозанинг ширинлик даражаси 42 ни, галактозаники 18 ни ташкил этади. Масалан, асалнинг ширинлик даражаси жуда юқори бўлишига сабаб, унинг таркибида кўп миқдорда фруктоза бўлишидадир. Табиатда фақат D қатор карбонсувлар учрайди. Улардан энг муимлари таркибида 5 - 6 углерод атоми бўлган глюкоза, фруктоза, галактоза ва маннозалардир. Моносахаридлар маълум миқдорда сут таркибида бўлади. Масалан, одам сутида моносахаридлардан глюкоза, сигир ва чўчка сутида моносахаридлардан глюкоза ва галактоза борлиги

аникланган. D глюкоза эркин олда қон ва тўқималар суюқликларида доим бўлади. Организмда нерв-гуморал бошқарилиш натижасида қондаги глюкоза микдори - концентрацияси доимий сақланиб туради. Одам организмида глюкозанинг умумий миқдори 20 г га тенг. Организмда глюкозадан осон энергия осил бўлади. Глюкозанинг парчаланишидан осил бўлган энергия АТФ кўринишида тўпланади. Бу жараён икки хил кечиши мумкин: кислород иштирокида анаэроб йўл билан (гликолиз, гликонеогенез) ва кислород иштирокида аэроб йўл билан. Карбонсувлар организм учун асосий энергетик манба, улар ўсимликларнинг 80-90 % ини ташкил қилади. Бир вақтнинг ўзида улар пластик материал амдир. Карбонсувлар бошқарув, имоя ва бошқа функцияларни бажаради. Масалан, глюкурон кислота жигарда ар хил токсинлар билан бирикиб, уларнинг зарарсизлантирили шини таъминлайди. Карбонсувлардан баъзилари елимсимон модда бўлиб, организмнинг “ ё ловчиси ” бўлиб хизмат қилади. Мукополисахаридлар бў  имлардаги суюқликларни ташкил қилади. Булардан энг кўп тарқалгани гиалуронат кислота ва гепарин. Дисахаридлар ошкозон - ичак ферментлари таъсирида таз парчаланиш ва сўрилиш хусусиятга эга. Одам карбонсувларнинг 80 % ини крахмал кўринишида қабул қилади. Пектин моддалар - ўсимлик масулотларидан иборат полисахаридлардир. Сорбит ва ксилитлар карбонсувларнинг осилалари бўлиб, уларнинг сўрилишидан қонда шакар миқдори ошиб кетмайди. Кишининг карбонсувларга бўлган суткалик талаби бажарадиган жисмоний ишнинг интенсивлигига бо  лиқ. Қанча кўп иш қилинса ва аракат тез бажарилса, бу миқдор шунча кўп бўлади. Њртача бу сон 400-500 г, шундан крахмал 50-100 г, озиқ толалари эса камида 25-30 г бўлиши керак. Шакарнинг кўп истеъмол қилиниши тиш кариесига, МНС да тормозланиш ва қўз  алиш жараёнларининг нисбат меъёри бузилишига, совуққа чидамсизлика, ар хил аллергияларга олиб келади. Меъёридан кўп

карбонсув инсулин гормонининг кўп ажралиб, организмда ё тўпланишига олиб келади. Маълумки, овқатланиш кишининг меъёрий физиологик эҳтиёжи бўлиб, организмда кечадиган қатор ҳаётий жараёнларнинг амалга ошиши ҳамда уларни энергия билан таъминлашда муҳим ҳисобланади. Инсон овқатининг асосий қисмини оқсил, ёђ ва карбонсувлар ташкил этади. Мазкур асосий озиқ моддалар ҳам пластик, ҳам энергетик аҳамиятга эга бўлиб, булар орасидан карбонсувлар миқдор жиҳатидан кунлик овқатнинг асосий қисмини ташкил этади. Овқат билан қабул қилинган карбонсувлар организмда қатор кимёвий ўзгаришларга учраб, энергия беради. Ҳосил бўлган энергия мускулларнинг ҳаракатланиши, нерв импульсларининг ўтказилиши ҳамда қатор ҳаётий жараёнларнинг кечиши учун сарфланади. Инсон овқатидаги карбонсувларнинг асосий манбаи нон, картошка, макарон, мева-чевалар, полиз маҳсулотлари ҳамда ҳар хил ширинликлар, сут, гўшт, тухум ва улардан тайёрланган озиқ-овқат маҳсулотлари ҳисобланади. Кунлик овқатдаги карбонсувларнинг умумий миқдори одатда, 450-600 г ни ташкил этиб, бу миқдор кишиларнинг ақлий ва жисмоний фаолияти, ёши, жинси ҳамда яшаш шароитига қараб ўзгариб туради. Спорт билан шуђулланувчиларда бу кўрсаткич 800 г гача кўтарилиши мумкин. Одатда, кунлик қабул қилинадиган карбонсувларнинг 20-25 % енгил ҳазм бўладиган ҳар хил ширинликлар, шакар, қанд-қурслар, қолган 75-80 % ни эса мураккаб тузилишли карбонсувлар ҳамда маълум қисмини озиқ толалари (клетчатка, пектин, лигнин, гемицеллюлоза) ташкил этади. Мураккаб тузилган карбонсувлар овқат ҳазм қилиш каналида карбогидразалар таъсирида пешма- пеш парчаланади ва моносахаридларга айлангандан сўнг қон ва лимфага сўрилади. Озиқ толалари гарчи энергетик қийматга эга бўлмасада, ичакларнинг ҳаракати ва микрофлорасини яхшилаш, зарарли моддаларни танадан олиб чиқиб кетиш ҳамда йўђон ичакдаги маълум босимни таъминлашда муҳим

ҳисобланади. Карбонсувларнинг организмда тутган ўрнини белгилашда уларнинг кимёвий тузилиши ва биокимёвий жараёнларда иштирок этишини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Карбонсувларнинг элементар таркиби бошқа биомолекулаларга нисбатан содда тузилишли бўлиб, асосан углерод, кислород ва водороддан иборат.Водород ва кислород атомлари сони ўртасидаги нисбат сувники сингари бўлади. Шу боис уларга карбонсувлар деб ном берилган. Лекин айрим вакилларининг таркибида углерод, кислород ва водороддан ташқари азот, олтингугурт ҳамда фосфор (аминоқанд, тиоқанд ва бошқалар) каби элементлар ҳам учрайди (Рахимов, 1986). Карбонсувлар табиатда жуда кенг тарқалган бўлиб, улар ўсимликларнинг турли қисмлари қуруқ моддасининг 70-80 % ини ташкил этади. Одам ва ҳайвонлар организмидаги миқдори эса 2 % атрофида бўлиб, улар организмида ҳаётий жараёнларнинг боришида катта ўрин тутади. Карбонсувлар организм учун асосий энергетик манба бўлиб, организмга қабул қилинадиган умумий энергия миқдорининг 60 % дан зиёди карбонсувларга, қолган 40 % эса оқсил ва ёђларнинг ҳиссасига тўђри келади. Карбонсувларнинг 1 грамми тўлиқ оксидланганда 4,1 ккал энергия ажралади. Экстремал шароитларда организмда кечадиган физиологик жараёнларни энергия билан таъминлашда энг аввало заҳира карбонсувлар (жигар ва мускул гликогени) муҳим аҳамият касб этади. Шу билан бирга, карбонсувлар пластик материал сифатида ишлатилиб, ҳужайра ва унинг компонентларининг тузилишида, нуклеопротеидлар, глюкопротеидлар ҳамда липополисахаридларнинг синтезида иштирок этади. Карбонсувлар ва уларнинг ҳосилалари организмда ҳимоя вазифасини бажаради. Улар овқат ҳазм қилиш қилиш тракти ва бронхлар шиллиқ қаватининг тузилишида кўп миқдорда иштирок этиб, мазкур қисмларни механик таъсирлардан ҳамда касаллик қўзђатувчи микробларнинг ўтишидан саклайди. Шунингдек, глюкозанинг оксидланишидан ҳосил бўлган глюкуронат кислота гликозид бођлари билан бириккан шаклда бир қатор мураккаб карбонсувлар таркибида

учрайди. Жигарда у ичакдан сўриладиган ҳар хил зарарли моддаларни зарарсизлантиради. Карбонсувлар бошқа биомолекулалар билан бирикиб (оқсиллар билан гликопротеидлар, ёђлар билан гликолипидлар), мураккаб бирикмалар ҳосил қилади. Организмда бундай бирикмалар миқдор жиҳатдан кўп бўлмасада, биомембраналарни ҳамда ҳужайранинг бошқа компонентларининг тузилишида қатнашади (Рахимов, 1986). Шу билан бир қаторда, ҳужайраларнинг бир-бирини таниш ва ўзаро алоқаларида, иммунологик хоссаларни ҳамда қон ивиши жараёнларини таъминлаш каби специфик вазифаларнинг амалга ошишида қатнашади. Карбонсувларнинг кунлик истеъмол қилинадиган таомлардаги миқдори меъёридан ортиқ бўлса, танада улардан ёђлар синтезланади. Натижада улар тери ости ва ички органлар атрофида тўпланиб, семизликка (ортиқча тана массасига) олиб келади. Бундай ҳолатнинг сурункали давом этиши эса турли хасталикларнинг келиб чиқишига замин тайёрлайди. Карбонсувларнинг кунлик овқатдаги миқдорининг меъёр даражасида бўлиши бу борадаги масалаларни ечишда муҳим омиллардан бири бўлиб ҳисобланади.

Похожие

Организмда карбонсувлар алмашинувининг узига хос хусусиятлари

Асосий озик моддалари ва уларнинг организм учун ахамияти

Углеводларнинг организм учун ахамияти

Умумий тупрокшунослик

Оксилларнинг умумий тавсифи ва биологик ахамияти