Iqlim omillari. Yorug`lik, harorat, havo va suvga nisbatan o`simliklarning ekologik tiplari - Биология - Рефераты

Iqlim omillari. Yorug`lik, harorat, havo va suvga nisbatan o`simliklarning ekologik tiplari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Iqlim omillari haqida tushincha 2. Yorug`lik omillarining o`simliklarga ta`siri 3. Harorat omilining o`simliklar hayotida ahamiyati 4. Havo omilining o`simliklar hayotidagi roli 5. Suv omilining o`simliklarga ta`siri

www.arxiv.uz 1. Iqlim omillari yer yuzida o`simliklarning geografik taqsimlanishida muhim rol o`ynaydi. Bunga asosiy sabab quyosh radiatsiyasining yer yuzi bo`ylab turlicha taqsimlanishidir. Natijada ekvatordan shimolga borgan sari o`ziga xos tabiat zonalarining hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Materiklarning dengiz bilan o`ralganligi va ularning turli masofada joylanishi ham ularda o`ziga xos iqlimni hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Iqlim omillariga yorug`lik, issiqlik, suv va havo kiradi. 2. Yorug`lik omili. Barcha yashil o`simliklar rivojlanishi uchun yorug`lik zarurdir. Yorug`lik avvalo fotosintez jarayoni uchun zarurdir. Bu jarayonning jadalligi suv bug`latish, oziqlanish, nafas olish jarayonini muntazam amalga oshishini ta`minlaydi. Yorug`lik o`simlikning ichki va tashqi tuzilishiga ta`sir qiladi. Yorug`lik kuchsiz bo`lgan joyda o`suvchi o`simliklarning tanasi ingichka, bo`g`im oraliqlari uzun, sarg`ish yoki och yashil rangda bo`ladi, barg va poyada maxanik to`qimalar yaxshi rivojlanmaydi. Yorug`likka bo`lgan munosabatiga ko`ra o`simliklar ikki guruhga bo`linadi. 1. Yorug`sevar o`simliklar. 2. Soyasevar o`simliklar. O`rmon zonasidagi keng bargli daraxtlarga va ninabargli qarag`ayga qancha yorug`lik ko`p tushsa ularda hayot jarayoni shuncha tez amalga oshadi. Bu daraxtlar orasida o`suvchi paporotniklar va grujankalar yorug`likni juda kam talab qiladi hatto yorug`lik ko`payib ketsa ular qurib qoladi. Yorug`likning ta`sirchanlik doirasi yer yo`zining turli nuqtasida turlichadir. Masalan: ekvatorda kun va tun 2 marta teng bo`lsa, qutublarda kunlar oylab davom yetadi. Yuqoridagi xususiyatlarni hisobga olib o`simliklar 2 guruhga bo`linadi. 1. Uzun kunli o`simlilkar. 2.Qisqa kunli o`simliklar.

www.arxiv.uz Qisqa kunli o`simliklarga tropik, subtropik va cho`l zonasi o`simliklari kiradi. Masalan soya, sholi, tamaki, g`o`za, makkajo`xori, tariq, bodiring, qovoq kabilar. Uzun kunli o`simliklar arpa, suli, zig`ir javdar kabilardir. Uzun kunli o`simliklar janubga, qisqa kunli o`simliklar shimolga olib borib o`stirilsa gullamaydi va meva hosil qilmaydi. Shimoliy hududlarda issiqxonalarda sabzavot ekinlari yetishtirilmoqda. 3. Harorat omillari. Yer sharining quyosh radiatsiyasini turli miqdorda qabul qilishi ekvatordan qutblarga borgan sari o`simlik qoplamini o`zgarib borishiga sabab bo`ladi. Bunnig asosiy sababi ekvatordan shimolga borgan sari har 100 km masofada havo haroratini 0,50 - 0,6 0 ga pasayib borishidir. Natijada yer sharida quyidagi 6 ta iqlim zonasini hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. 1. Arktik zona, 2. Tundra zonasi, 3. O`rmon zonasi, 4. Dasht zonasi, 5. Subtropik zona, 6. Tropiik zona. Issiqlikning o`zgarishi yer yo`zining tog`lik qismida ham iqlimni o`zgarishiga sabab bo`ladi. Dengiz sathidan har 100 m ga ko`tarilgan sari havo haroratisi 0,5 - 0,60 ga pasayib boradi. Natijada tog`larda vertikal zonallanishni hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Masalan: O`rta Osiyo tog`larida adir, tog`, yaylov mintaqalarining hosil bo`lishiga olib keladi. Umuman olganda o`simliklarnig o`sish va rivojlanishi 00 dan 1000 S gacha bo`lgan harorati orasida bo`ladi. Harorat 00 dan pasaysa yoki 1000 S dan ko`tarilib ketsa o`simlik halokatga uchraydi. Suv o`tlarining arktikada yashaydigan ayrim vakillari -450 ga, ba`zi zamburug`larning sporasi +900 Sga, ayrim o`t o`simliklarning urug`i -800S sovuq va +1200S issiqlikka bardosh beradi. Qarag`ay o`simligini -200 t a da assimiliyatsiya jarayonini amalga oshirishi aniqlangan. Suv o`tlarining ayrim vakillari yuqori haroratili issiq buloqlarda ko`p o`sishi kuzatilgan. Masalan: Kamchatkadagi geyzerlar-da 28 tur ko`k-yashil, 17 tur diatom, 7 tur yashil suv o`tlari, xuja obigaram issiq buloqlarida ham yuqoridagidek suv o`tlari borligi aniqlangan. Yuqori haroratiga bo`lgan munosabatiga qarab o`simliklarni quyidagi turlarga bo`lish mumkin.

www.arxiv.uz 1. Mo`tadil iqlimda o`suvchi o`simliklar Q300. Bularga tundra, o`rmon tundra va o`rmon zonasi o`simliklari kiradi. 2. Issiq sharoitda o`suvchi o`simliklar Q50 Q600. Cho`l va chala cho`l o`simliklari. 3. Issiqqa chidamli o`simliklar Q80 Q850S (suv o`tlari va bakteriyalar) Issiqsevar o`simliklarga haroratning pasayishi halokatli ta`sir ko`rsatadi. Masalan: g`o`za -2 -30 da, apelsin -5 -60 da halok bo`ladi. Karamning ayrim navlari -120 ga bardosh beradi. O`simliklar hayoti uchun yillik haroratning o`rtacha miqdori muhim rol o`ynaydi. Masalan: Toshkentda u 5000, Astraxanda 40000, Odessada 3500, Leningrada 20000 ni tashkil qiladi. 4. Havo omili. Havo o`simlikka muhim ekoloigk omil sifatida ta`sir ko`rsatadi. Yer sharida havoning tarkibi doimo bir xil meyyorda turadi. Uning tarikbida 78% azot, 21% kislorod, 1% azon va 0,03% karbonat angidirid gazi bo`ladi. Kislorod o`simliklarning nafas olish jarayoni uchun zarurdir. Karbonat angidrid ega fotosintez jarayoni uchun kerak. Havo oqimiga shamol deyiladi. Shamol o`simlikka ekologik va fiziologik omil sifatida ta`sir yetadi. Shamol ta`sirida o`simliklarda suv bug`latiladi va havoda gazlar harakati yuzaga keladi. Shamol ta`sirida ko`pchilik o`simliklar changlanadi, meva va urug`lari tarqaladi. Shamol o`simlikka maxanik ta`sir ko`rsatadi. Natijada ko`pchilik o`simliklar bayroqsimon shakil hosil qiladi yoki ko`p hududlarda (vohalarda, dengiz qirg`oqlarida, tundrada) o`simliklarning yo`q bo`lib ketishiga sabab bo`ladi. O`rta Osiyo hududida garimsel shamoli suv bug`lanishini kuchayishiga sabab bo`ladi va o`simlikni halokatga olib keladi. Shamol yordamida changlanuvchi o`simliklarni anemofill o`simliklar deyiladi. Ko`pchilik o`simliklar - tuyaqorin, kermek, saksovul, juzg`un, chalov, qoqio`t, kabilarning urug`i shamol yordamida tarqaladi. Bunday o`simliklar anemoxor o`simliklar deyiladi.

www.arxiv.uz 5. Suv omili. Suv o`simlik hayoti uchun eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Barcha o`simliklarnig 30 - 90% ni suv tashkil qiladi. Suv mavjudligi tufayli o`simliklarda chiqish va tushish oqimi hosil bo`lib, fotosintez va biokimiyoviy jarayonlar amalga oshadi, suv bug`latib o`simlik o`zini o`zi sovitadi. Tabiatda suv par, suyuq va qattiq holat da bo`ladi. (qor, do`l, qirov, muz). Barcha o`simliklarni suvga bo`lgan talabiga ko`ra quyidagi guruhlarga bo`linadi. 1. Gidrotafitlar - hayoti faqat suvda o`tuvchi suv o`tlari. 2. Gidrofitlar - tanasining bir qismi suvning ustida o`suvchi o`simliklar (nilufar, qamish, zubturum). 3. Gigrofitlar - suv ortiqcha bo`lgan botqoqlarda o`suvchi o`simliklar (savag`ich, qiyoq, sholi, tropik o`simlikar). 4. Mezofitlar - namlik yetarli bo`lgan joylarda o`suvchi o`simliklar, o`rmon, o`tloq o`simliklari, va g`o`za, beda, qovun, tarvuz, pomidor, kabi o`simliklar. 5. Kserofitlar hayotida suvga muhtojlikni bir marta his qiluvchi, ildizi chuqurga kirib boruvchi o`simliklar. Shuvoq, saksovul 16-18 m, yantoq 18m, chalov, beda 16-18m, juzg`un, pista kabi o`simliklar. Suvda yashovchi o`simliklarnig suv ostidagi barglarida ustisalar yaxshi taraqqiy etmagan bo`lsa, suv ustidagi barglarida ularnig 1 mm2 dagi soni 648 tagacha yetadi. Bunday o`simliklarnig tanasini 70% havo saqlovchi hujayralardan tashkil topadi. Ularda o`tkazuvchi naylar kam rivojlangan maxanik to`qimalar esa yo`q bo`ladi. Kserofit o`simliklarni aksincha barg plastinkasi kichraygan, ustisalar chuqurda joylashgan, barg va poyasi tukchalar bilan qoplangan, osmotik bosimi juda yuqori, o`tkazuvchi naylari yaxshi rivojlangan va maxanik to`qimalar ko`pligi bilan harakterlanadi. Atmosferada suv bug` ko`rinishida bo`lib, havoning nisbiy namligiga ta`sir ko`rsatadi. Nisbiy namlik qancha ko`p bo`lsa o`simlik kam suv bug`latadi. Nisbiy namlik dengiz va okean soxillarida quruqlikda yil davomida o`zgarib turadi.

www.arxiv.uz Havoning bulutli yoki tumanli bo`lishi ham quyosh radiatsiyasini yerga yetib kelishiga ta`sir qiladi. Natijada bunday sharoitda fotosintez jadalligi o`zgaradi. Yomg`ir suvi o`simlik hayotiga turlicha ta`sir ko`rsatadi. Surunkasiga yoqqan yomg`ir o`simlikarni ildiz chirishiga sabab bo`lsa, vaqti vaqti bilan yoqqani o`simlikni rivojlanishini ta`minlaydi. Qor o`zidan sovuqni sekin o`tkazganligi tufayli u o`simliklarni sovuq urishdan saqlashga xizmat qiladi. Jumladan Respublikamiz lalmikor dehqonchiligi rivojlangan tumanlarida g`allazorlar orasiga qayrag`ochlardan ixotalar tashkil qilingan, ular hosilni ortishiga sabab bo`lgan. Chunki qor ostidagi maysalar sovuq urushdan saqlanib, tuproq muzlamagan. Qorning salbiy ta`sirini ko`plab qor yoqqan yillarda (30-40sm) kuzatish mumkin. Bunda qor ostidagi o`simliklar sarg`ayib chirigan. Shudring va qirovning o`simlikka ta`siri yaxshi o`rganilmagan, lekin havo namligini oshishiga sabab bo`ladi. Do`l o`simlikka asosan salbiy ta`sir ko`rsatadi. U daraxt gullarini to`kadi, mevasini zararlaydi. Tuproqdagi suvlar xilma xil bo`lib ulardan o`simlik foydalanadigani gravitatsion va kapilyar suvlar hisoblanadi. Foydalanolmaydiganlariga esa pardasimon, kolloid va gigraskopik suvlar kiradi. Adabiyotlar : 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977.

www.arxiv.uz 2. Kursanov. V. A. Kamarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O`simliklar geografiyasi” “O`qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. Sheraliyev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari morfologiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X.“O`zbekiston o`simliklari”, “O`qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Asosiy ekologik omillar va ularning o`simliklar qoplamiga ta`siri. Iqlim omillari

Abiotik omillar

Biotik va antropogen omillar

Vegetativ organlarning tuzilishi va turlari

Fitotsenozning dinamikasi (o’zgarishi) va doimiyligi