Immunitet haqida ta’limot - Биология - Рефераты

Immunitet haqida ta’limot

Загружено в:

05.09.2022

Скачано:

0

Размер:

19.578125 KB

Immunitet haqida ta’limot Reja: 1. Immunnologiya fanini ahamiyati, rivojlanishi, tarixi. 2. Organizmning immun javoblari.

Immunitet (lotincha immuniutas –ozod bo’lish, qutilish) Organizmning patogen mikrob yoki zaharli moddasiga chidamliligi immunitet deyiladi. Imunitet bu organizmning himoya vositalaridir. Immunitetni tekshiruvchi fan immunologiya deyiladi. Immunologiyaning rivojlanish tarixi medisina mikrobiologiyasining rivojlanishi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, uzoq vaqt davomida asosan ko’pchilik virus va mikroblar chaqiradigan kasalliklarga qarshi kurashish vositalarini yaratishga qaratilgan edi. L. Paster mikrobiologiyaning asoschisi bo’lgani singari, immunologiyaning ham asoschisidir. U birinchi marta kuydirgi va quturishga qarshi emlash usullarini ishlab chiqdi va 18 asr oxirida E. Djenner tayyorlagan chechakka qarshi vaksinaning ta’sir qilish mexanizmini tushuntirdi. Infeksion immunologiyada Fransiyada E.Ru, Germaniyada E. Beringni defteriya tayoqchasining toksinlarini neytrallovchi antitoksinli zardob olish bo’yicha qilgan ishlari muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Immunologiyaning rivojlanishida gumoral va hujayra immuniteti yo’nalishlarini asoschilari P.Erlix (1854-1915) va I.I.Mechnikovlar (1845-1916)ning ham xizmatlari katta. Keyinchalik 20 asrning 60-70 yillarida gumoral va hujayra immunitetining o’zaro bog’liqligi aniqlanib, hozirgi zamon immunologiyasining asosi bo’lgan organizmning immun sistemasi haqidagi ta’limot paydo bo’ldi. 1908 yilda immunologiya sohasida qilgan buyuk ishlari uchun I.I.Mechnikov va P.Erlixlarga Nobel mukofoti berildi. Infeksion kasalliklarga chidamlilikning paydo bo’lishi infeksion immunitetdir. Aytib o’tilganidek immunitet infeksion va noinfeksion bo’lishi mumkin. Infeksion immunitet o’z navbatida maxsus va nomaxsus immunitetlarga bo’linadi. Nomaxsus immunitet muhit sharoitlari bilan birgalikda har xil: mexanik, fizikaviy, biologik faktorlarga qarshi organizmning tabiiy, tug’ma chidamliligidir. Maxsus immunitet organizmga ma’lum oqsil tanachasining (mikrob, toksin, to’qima) kirishi natijasida hosil bo’lib, ularga qarshi maxsus himoya vositalari (antitela yoki immunoglobulinlar) paydo qiladi.

Nomaxsus immunitet. Tabiiy (tug’ma, genetik) immunitet hayvonning ma’lum turiga bog’liq. U evolyusiya davomida paydo bo’lib, biologik belgilar singari nasldan naslga o’tadi. Bunda bir turdagi hayvonlar ikkinchi bir turdagi hayvonlarning yuqumli kasalliklariga chidamli bo’lishadi. Masalan, otlarda yirik shohli hayvonlar o’lati, cho’chqa o’latiga tabiiy, tug’ma turiga xos immuniteti bo’lganligi cababli ular bilan kasallanmaydilar. Tabiiy tug’ma absolyut immunitet absolyut va nisbiy bo’lishi mumkin. Absolyut immunitetda ma’lum bir turdagi hayvonda hech qaysi sharoitda zararli materialning hech qanday dozalarida kasallik paydo bo’lmaydi. Nisbiy turga xos immunitetda tashqi muhit sharoitining o’zgarishi yoki qo’zg’atuvchi dozasining yuqori bo’lishi bilan paydo bo’lgan immunitet uzilishi mumkin. Organizmning nomaxsus rezistetlik faktorlari. Odam va hayvon organizmi patogen mikrobning kirishiga to’sqinlik qiladigan, o’ldiradigan yoki organizmdan tezlik bilan chiqarib yuboradigan bir qancha tabiiy himoya qilish anatomik va fiziologik faktorlarga – xususiyatlarga ega. Ular teri, shilimshiq pardalar, limfa bezlari, jigar, taloq, plasenta, qon tomirlar, ichak va oshqozon shirasi ( HCL ), lizosim moddasi, o’t, fagositoz va gumoral faktorlar organizmni mikrobdan himoya qiluvchi to’siq sifatida xizmat qiladi. Fagositoz. Immunitet haqidagi ta’limotda fagasitozning muhim o’rni bor. Birinchi bo’lib I.I. Mechnikov fagositoz va uning ahamiyati haqida to’liq ma’lumot bergan.Mikroblarni eritib hazm qiluvchi hujayralarni I.I. Mechnikov fagasitlar ya’ni yeb yemiruvchilar deb atadi. Organizmning shikastlangan iflos joyida yiring to’planadi. Unda juda ko’p mikroblar bo’ladi, lekin leykositlar ularni tutib oladi. Leykositlarning ko’pchiligi bunday kurashda o’ladi. Yaradagi oq yiring bu o’lgan leykositlardir. Makrofaglar va organizmning boshqa hujayralari ham fagositar aktivlikga ega. Maxsus immunitet tabiiy yoki sun’iy orttirilgan bo’lishi mumkin. Tabiiy orttirilgan immunitet odam yoki hayvonning ma’lum bir infeksiyani boshidan kechirish natijasida hosil bo’ladi. Bunda organizm aynan kasallikni qo’zg’agan mikrobga qarshi immunitet hosil qiladi. Sun’iy orttirilgan immunitet organizmga

maxsus biopreparatlar –vaksina (mikrob yoki ularning toksinlari) yuborilgandan keyin hosil bo’ladi. Tabiiy orttirilgan immunitet uzoq muddat davom etadi. Orttirilgan immunitet o’z navbatida aktiv va passiv immunitetlarga bo’lanadi. Aktiv immunitet yuqumli kasallik yoki emlash natijasida paydo bo’lib, bunda organizm aktiv ishtrok etadi. Organizm qancha og’ir kasallansa tabiiy aktiv immunitet shuncha uzoq davom etadi. Shuning uchun ham suniy aktiv immunitet (emlashdan so’ng paydo bo’lgan) uzoq davom etmaydi. Sun’iy passiv immunitet organizmga tayyor immun moddasi – antitelolarni yuborish natijasida paydo bo’ladi. Antitelolar tabiiy kasallanib sog’aygan yoki emlangan hayvonlar qon zardobida bo’ladi. Giperimmunlash bir necha haftadan, bir necha oygacha davom etishi mumkin. Passiv immunitet zardobni yuborgandan keyin bir necha soat ichida paydo bo’lib, qisqa vaqt 7-15 kun, uzog’i bilan 20 kun davom etadi. Tayyor antitelolarni yuborib, patogen mikroblarga qarshi kurashda organizmlarga yordam beramiz, uning himoyalanish kuchini oshiramiz. Tabiiy passiv immunitet onadan bolaga plasenta orqali yoki uvuz suti orqali o’tadi. Agar tug’ishidan bir oy oldin salmonellyoz vaksinasi yuborilsa tug’ilgan buzoq kasallikka chidamliroq bo’ladi. Demak, onadagi antitelolar buzoq organizmiga o’tadi. Tabiiy aktiv immunitet, steril va nosteril immunitetlarga bo’linadi. Steril immunitet paydo bo’lganda qo’zg’atuvchi organizmdan to’liq chiqib ketadi va organizm u bilan qayta zararlanmaydi. Nosteril immunitet organizmda qo’zg’atuvchi bo’lgandagina paydo bo’ladi, agar mikrob organizmdan yo’qolsa, shu paytdan immunitet ham yo’q bo’ladi (sil, brusellyoz, manqa, kasalliklarida). Antigenlar, (grekcha anti -qarshi, genes- tur). Organizmga parenterial yo’l bilan yuborilganda o’ziga qarshi immun modda hosil qiluvchi moddalar antigen deyiladi. Antigen termini 1899 yilda venger olimi Ladislau Doych tomonidan kiritilgan. Antigenlarga mikroorganizmlar va ularning toksinlari, begona oqsillar, fermentlar, to’qimalarning hujayra elementlari, shuningdek o’simlik va hayvon zaharlari kiradi. Sifatli va sifatsiz antigenlar farq qilinadi. Sifatli antigenlar

organizmda antitelolar hosil qilib ular bilan spesefik ravishda birlashadigan oqsillardir. Yuqori molekulali nukleyn kislotalari va murakkab polisaharidlar ham shunday xususiyatga ega. Sifatsiz antigenlar yoki gaptenlar (gapten‖- termini 1936 yilda K.Landshteyner tomonidan kiritilgan) murakkab uglevodlar, lipidlar va boshqa moddalar bo’lib, antitelo hosil qilmaydi, lekin ular bilan spesifik ravishda birlashadi. Gaptenlar o’zicha antitelo hosil qila olmasa ham, lekin ularni antigenlik xususiyatiga ega bo’lgan bironta oqsil moddalar bilan birlashtirib organizmga yuborilsa gaptenga qarshi immun moddalar hosil bo’ladi. Gaptenlarga antigenlik qilishda ishtirok etadigan oqsil moddalar yetakchi yoki shlepper deyiladi. Yod, brom, atoksil, xinin va boshqa kimyoviy moddalar antigen bo’lmasa ham, ular oqsil bilan birlashganda antigenlik xususiyatiga ega bo’ladi. Bular yarim gaptenlar deyiladi. Antigenlar hujayraning barcha qismida sitoplazmasida, o’zak kritmalarida bo’ladi. Mikroblarining antigenlari. Mikrob hujayrasida har xil kapsula, xivchinli va somatik antigenlar bo’ladi. Ular tarkibi, xususiyatlari va ta’siri bilan farq qiladi. Antitela. Bu maxsus oqsillar –immunoglobulinlar bo’lib, hayvon organizmida antigenlar ta’sirida paydo bo’ladi. Antitelolar zardob oqsillarining globulinlari bilan bog’liq bo’ladi, albuminlarda bo’lmaydi. Antitelo termolobil bo’lib, molekulyar og’irligi 150-900 kDa. Butun ittifoq sog’liqni saqlash jamiyati (VOz) immunologiya bo’limi halqoro kommissiyasi tomonidan Pragada (1964) immunoglobulinlar beshta sinfga bo’lingan: IgG, IgM, IgA, IgE va IgD. Ular qon zardobi globulinlari tarkibidagi miqdori, molekulyar og’irligi va boshqa belgilar bilan farq qiladi. Antitelolarning asosiy xususiyati ularning maxsusligi spesefikligidadir. Ya’ni, aynan ularni hosil qilgan antigenga ta’sir qiladi. Antigen bilan antiteloning o’zaro ta’siri natijasida, antigen inaktivasiyalanadi. Antitelolar o’z antigeniga qanday ta’sir qilishiga qarab uchga bo’linadi: mikrobga qarshi, zaharga qarshi-antitoksinlar va hujayraga qarshi Agglyutininlar hujayralarni (mikroblar, eritrositlar) yopishtiradi, antitoksin lar-toksinlarni

neytrallaydi, presepitinlar oqsilni koagulyasiya qiladi, lizinlar mikrob, eritrosit va hokazolarni eritadi. Monoklonal antitelolar . Normal immun sistema millionlab har xil antitelolar ishlab chiqaradi. Lekin immun sistemaning yomon sifatli miyeloma hujayrasi faqat bir xil (biron bir immunoglobulinli oqsil) antitelolarni uzoq vaqt davomida sintez qiladi. Miyeloma hujayralari, immunitet hosil qilish uchun ishlatilgan ma’lum bir antigenga antetilo hosil qila olmaydi. 1975 yil G.Kyoler, S.Milshteyn. (Kembridj, Velikobritaniya)lar miyeloma hujayralarini, ma’lum spesefik antigen bilan immunlangan sichqon talog’ini Vlimfositlari bilan briktirdilar. Natijada gibrid hujayralar (Gibridomalar) hosil bo’lib,ular uzoq vaqt davomida ko’p miqdorda o’ta maxsus bir xildagi antitelolarni (monoklonal antitelolar)hosil qiladi. 1984 yilda Medisinada Nobel mukofoti bilan taqdimlandi. Keyinroq (1980) Karlo M. Kroche (Filodelfiya AQSh)lar tomonidan odam immunoglobulini molekulalarini ishlab chiqaruvchi gibridomalari olindi. Bu esa qator patogen viruslarga qarshi inson antitelolarini to’xtovsiz ishlab chiqaradigan B- hujayra gibridlarni olishga imkon yaratdi. Ularni amaliyotda qo’llash immunoterapiya samaradorligini oshiradi. Antigen va antitelolarning o’zaro munosabatlari. Antigen va antitelolar molekulalar kabi, o’z shaklini, tuzilishini o’zgartirmasdan o’zaro ta’sir qiladilar. Buni agglyutinasiya, presipitasiya, komplement bog’lash va h.k. reaksiyalarda yaqqol ko’rish mumkin. Allergiya bu allergenlarga (mikrob oqsili, toksini, dorilar va h.k.) organizm sezuvchanligining ortishidir. Allergik reaksiyalar tez yoki sekin kechishi mumkin. Tez kechganda reaksiya bir necha daqiqadan (15-30) keyin, sekin kechganida bir necha soatdan keyin (24-72) paydo bo’ladi. Tez kechadigan reaksiyaga anafilaksiya, zardob kasalligi, shuningdek ko’proq odamlarda uchraydigan atopiyalar (qizilcha, bronxial astma) kiradi. Anafilaksiya (grekcha ― ana” - qarshi, “filaksiya” himoya demakdir). Begona oqsilni(zardob,antibiotiklar) takror parenteral yuborish natijasida

organizmda unga nisbatan haddan tashqari sezuvchanlikning ortishi anafilaksiya deyiladi.Anafilaksiyaga sababchi bo’ladigan moddalar anofiloktogenlar deyiladi. Immunitet haqidagi ta’limotni amaliyotda qo’llash (Immunodiagnostika) Immunitet reaksiyalaridan eng ko’p qo’llaniladiganlari agglyutinasiya, presipitasiya va komplement bog’lash reaksiyalaridir.Ular hammasi yuqori spesifik xususiyatga ega bo’lib, yuqumli kasalliklarga tashxis qo’yishda ishlatiladi. Immunoprofilaktika va immunoterrapiya. Vaksina–biologik preparat bo’lib, organizmda sun’iy aktiv immunitet hosil qilish uchun ishlatiladi. Seroprofilaktika va seroterapiya. zardoblardan davolash va kasallikning oldini olish maqsadida passiv immunitet paydo qilish uchun foydalaniladi.

Nazorat savollari : 1.Immunitet nima, immunitetning turlarini ayting, mohiyatini tushuntiring. 2. Antigen va antitelolar nima, izohlab bering 3. Immunitetning nomaxsus va maxsus omillarini tushuntiring. 4. Allergiya, anafilaksiya, idiosinkraziya, ularning mohiyati va ahamiyatini ayting. 5. Immunitet haqidagi ta’limotining amaliyotda qo’llanishini tushuntiring.

Asosiy a dabiyotlar: 1. Kislenko V.N., Kolichev N.M., Veterinarnaya mikrobiologiya i immunologiya. Chast 1. Obshaya mikrobiologiya. M. KolosS, 2006 g. S.13- 66. 2.Yemelyanenko P.A. i dr.Veterinarnaya mikrobiologiya. M., Kolos., 1982.S.7- 25. Qo’shimcha adabiyotlar: 1. Vorobyev A.A. Medisinskaya mikrobiologiya, virusologiya i immunologiya. M. 2008 g. S. 30-50. 2. Asonov N.R. Mikrobiologiya. M.: Agropromizdat. 1989.S.3-18.

Похожие

Infeksiya haqida ta’limot

Infeksiya haqida ta’limot patogenlik va virulentlik o’rganish usullari

Immunitet immunitet turlar organizmning infeksiyaga qarshi ximoya mexanizmi

Qon Immunitet, Limfa sistemasi, Nafas sistemasi,Ovqat qilish organlari, Siydik tanosil a'zolari sistemasi)

Genetik injeneriya haqida tushuncha