Гипсли тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. Тошлоқ тупроқлар ва уларни мелиорациялаш - Биология - Рефераты

Гипсли тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. Тошлоқ тупроқлар ва уларни мелиорациялаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

132.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Гипсли тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. 2. Тошлоқ тупроқлар ва уларни мелиорациялаш.

www.arxiv.uz 1. Гипсли тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. Шўрланган тупроқлар ичида таркибида гипс – Ca SO 4 · 2Н 2 O мавжуд бўлган тупроқлар алоҳида ўрин тутади. Тупроқ профили бўйича гипснинг тўпланиши ва унинг миқдори қишлоқ хўжалик ўсимликларини етиштиришда ва тупроқни суғоришда бу омилни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир. Қўриқ ва лалмикор ерларни ўзлаштиришда ва қишлоқ хўжалигида фойдаланишда кўпгина майдонларни эгаллаган гипсли тупроқлар қийинчиликларни келтириб чиқаради. Бу қийинчиликлар аввало гипсли тупроқларнинг унумдорлик даражасининг пастлиги, шўрланганлиги, гумус ва озиқа элементлари захираларининг камлиги, агрофизикавий хоссаларининг ноқулай - ёмонлиги, биологик фаоллигинининг пастлиги билан белгиланади ва унинг яна бир салбий жихати аллювиал ва лессли текисликлар тупроқлари учун ишлаб чиқилган ва қўлланиб келинаётган суғориш услублари, ушбу тупроқлар учун яроқсизлигидир. Ишлаб чиқариш қобилияти жиҳатидан гипси тупроқларнинг сифати юқори эмас, шу билан бирга улар қийин шўрсизланади. Ушбу тупроқларнинг қониқарсиз физик хусусияти, гипснинг миқдори, тури ва унинг жойлшган чуқурлиги билан боғлиқ бўлган бўлиб тупроқнинг унумдорлигини анчагина пасайтиради. Агар 60 смгача чуқурликда гипс бўлиб унинг миқдори 30-40% дан кўп бўлса, бундай тупроқлар кўпгина ўчимликлар учун суғоришга яроқли эмас. Гипсли тупроқлар-ўзининг тупроқда тўпланиш шароитлари, гипс манбалари, ҳамда тупроқ ҳосил бўлишнинг зонал хусусиятларига боғлиқ ҳолда генетик хилма-хилдир. Бундай тупроқларнинг хоссаларидаги фарқлари, гипс миқдори ва шакллари, гипс қатламининг жойлашиш чуқурлиги ва қалинлиги орқали намоён бўлади. Бу кўрсаткичлар агромелиоратив ва агроишлаб чиқариш ахамиятини кашф этади. Чунки у гипсли тупроқларнинг лалмикор ёки суғорма дехқончиликка яроқлигини бахолайди ва экин турларини аниқлайди.

www.arxiv.uz Шундай қилиб, гипсли тупроқлар қаторига профилда генетик гипсли горизонти бўлган ва гипс миқдори 10% дан ортиқ бўлган тупроқларни қўшиш мумкин Гипс горизонти унинг пайдо бўлиши шароитлари ва миқдорларига боғлиқ ҳолда турли кўринишларда бўлиши мумкин. Қум ва чанг ўлчамидаги кўпроқ қийи аниқланадиган гипс тўпламлари ундаги аралашмаларга боғлиқ ҳолда турлича рангда: оқ, оч жигарранг, пушти, кул ранг, қора, бўз ва бошқача бўлишлари мумкин. Гипсли тупроқлар арид минтақасининг турли тупроқ географик шароитларида учрайди. Гипсли тупроқларнинг мелиоратив сифатларини баҳолашда геоморфологик ва гидрогеологик шароитларига боғлиқ бўлган. Ҳозирги тупроқ ҳосил бўлиш йўналишларини тўғри таҳлил қилиш катта ахамиятга эга ва бу белгиларига кўра гипсли тупроқлар 2 группага бўлинади: аккумулятив ва элювиал-аккумулятив. Аккумулятив гипсли тупроқлар ҳозирги замон мелкозем ва сувда эрувчи тузлар тўпланиш областларида тарқалган. Бу тупроқлар ҳозирги аккумулятив куҳна аллювиал ва текисликларда ва тоғолди тексликларининг энг паст қисмларида ҳосил бўлади. Аккумулятив гипсли тупроқларга шўрхок соз, ўтлоқи ботқоқ, бўз ўтлоқи тупроқлар ва шўрхоклар, яъни доимий юқори намликда бўлган тупроқлар киради. Бу группага яна қумли чўллар ичидаги паст қатламлик тупроқлари, ҳамда чўл ва ярим чўл минтақалари қадимий воҳаларидаги шўрхоклар киради. Барча бу тупроқлар грунт, қисман ер усти сувларидан узоқ ва ҳозирги туз тўпланиш режимларида ривожланади. Туз ва гипс кўп ҳолларда тупроқ юзасида мелкозем тўпланиш билан бир вақтда содир бўлади. Элювиал - аккумулятив тупроқлар ҳозирги денудацион областларга мансуб бўлиб махаллий эрозия базасига нисбатан кўтарилган худудларни эгаллайди. Бу гурух тупроқлар аккумулятив гурухларга қараганда кенг тарқалган ва улар гипсли бирикмаларнинг келиб чиқиши ва шаклларига кўра бир хил эмас. Уларни бир гурухга шундай бир ўзига хослик бирлаштиради, яъни ҳозирги давр шароитида улар эрозия базасига нисбатан кўтарилган

www.arxiv.uz майдонларда ривожланиб гравитацион кучлар таъсирида эритма ва заррачаларнинг чиқиб кетишига кўмак беради. Грунт сувларининг чуқур жойлашиши оқибатида тупроқнинг катта миқёсида қуриши юқорига горизонтларда эрозия ва дефляцияга имкон яратиб беради. Бу тупроқларнинг устки қисми микрорельеф бўйича ҳамма вақт мураккаб ва у қанча куҳна бўлса, шунчалик кўп емирилса, профил оралиғида жуда тез-тез турли ривожланиш шароитларидаги тупроқ ва грунт горизонтлари кузатилади. Тупроқ профилларидаги горизонтларнинг келиб чиқиши ва таркибига кўра гетерогенлиги гипсли тупроқлар қопламларининг характерли белгилари ҳисобланади. Бу группага лессимон ва тошли-қумоқ ётқизиқлардан ҳосил бўлган гипсли бўз тупроқлар ва тош-шағал-қумоқ пролювиал, қум тошлар оҳакли ётқизиқларда ҳосил бўлган сур тусли қўнғир гипсли тупроқлар киради. Гипсли тупроқларнинг аккумулятив ва элювиал-аккумулятив группаларга ажратилиши нафақат генетик, балки мелиоратив аҳамиятга ҳам эга. Улар суғориш таъсирида турлича ўзгарадилар. Барча элювиал- аккумулятив тупроқлар эрозион ва суффозион ҳавфли, уларнинг устки қатламлари ва горизонтлари деформацияга учраган. Аккумулятив тупроқларда суффозион жараёнлар одатда учрамайди, лекин тупроқларни суғоришда зовурлар атрофида локал суффозион воронкалар содир бўлиши мумкин. Аккумулятив тупроқларда асосий муаммолардан бири шўрланишга қарши кураш ва уларнинг физикавий хоссаларини яхшилаш ҳисобланади. Гипсли тупроқларнинг турли генетика типлари унумдорлиги ва мелиоратив сифатлари билан гипс горизонтларининг жойлашиш чуқурлиги ва қалинлиги ҳамда гипс миқдори ва шаклларга боғлиқ ҳолда бир-биридан фарқланади. Тупроқ хариталарида республикамизда гипслашган тупроқлар ва гипснинг жойлашган чуқурлигига қараб тупроқ айирмалари ажратилади. Чуқурлик бўйича гипснинг юқори чегарасидан бошлаб, унинг жойлашиш чуқуқрлиги – 30смгача – юза гипслашган; 30 см дан 50 см гача саёз

www.arxiv.uz гипслашган; 50 см дан 100 см гача чуқур гипслашган; 100 см дан 200 см гача жуда чуқур гипслашган, тупроқлар гуруҳига ажратилади. Гипс миқдорига қарур: 10% гача гипслашмаган; 10%-дан 20% гача кучсиз гипслашмаган; 20 %-дан 40; гача ўртача гипслашган; 40% дан юқориси кучли гипслашган тупроқларга ажратилади (Тупроқ хариталари ва ерларни баҳолаш ҳужжатларидан фойдаланиш», Т.2000). Гипсли қатламнинг юқори чегарасини жойлашиш чуқурлигига кўра гурухларга бўлиниши (Минашина ва Егоров маълумотлари. ) Жадвал 19 № Гурухлар Гипсли горизонтнинг юқори чегараси чуқурлиги, см 1. Устки гипслашган <30 2. Юза гипслашган 30-60 3. Чуқур гипслашган 60-100 4. Чуқурроқ гипслашган 100-200 5. Грунти-гипслашган >200 Гипс қатламининг қалинлигига кўра 3 градацияга бўлинади (Н.Минашина): 1. Кам қалинликдаги-гипсли қатлам, 40 см дан кам. 2. Ўртача қалинликдаги-гипсли қатлам, 40-100 см. 3. Қалин-гипсли қатлам, 100 см дан кўпроқ. Гипслашганлик даражасига кўра қуйдаги тупроқларга бўлинади: 1. Кучсиз, гипс миқдори <25% 2. Ўртача, гипс миқдори 25-50%.

www.arxiv.uz 3. Кучли, гипс миқдори >50% Гипснинг шаклларига кўра қуйдаги группаларга бўлинади. а) Гажали-гипс майда унсимон, кристалларининг ўлчами 0.1 мм дан кичик. б) Майда донадор-гипс кристалларининг ўлчами 0.1-1.0 мм. в) Ўрта донадор-гипс кристалларининг ўлчами 1.0 дан 10мм гача. г) Йирик донадорли зич гипслашган 10-100 мм. д) Йирик бўлакли 100 см кўп. Тупроқларда бир горизонтда ҳам ҳар хил горизонтларда гипснинг турли шакллари бўлиши мумкин. Бу ҳолатда 70% дан ортиқ бўлган кристал шаклларини ҳисобга олиб ном берилади. Гипсли қатламнинг тузилишига кўра қуйдагиларга бўлинади: а) қуриқ ҳолатда зич, лекин сувга туйинганда донадор массаларига бўлиниб кетади. б) Цементлашган сувга тўйинганда ҳам ҳўлланмайди ва ўзининг монолитлигини ва тузилишини сақлаб қолади. в) Юмшоқ донадор горизонт механик бузилганда (хайдалганда) қуриқ ҳолатда енгил бўлакларга бўлиниб кетади. г) Таёқчасимон призматик ўртача ва йирик кристалли гипслар бўш бир- бирига чирмашган кўринишдаги кристаллар бўлиб йирик бўшлиқлар орасида тупроқ намланганда ўз тузилишини сақлаб қолади. Гипсли тупроқларда қишлоқ хўжалик экинларини холатини кузатиш. Гипсли горизонтларнинг кам унумдорлилигини, ўсимликларини сув-озиқа режимларини керакли оралиқда ушлаб туришга қодир эмаслигини бир сўз билан исботлайди. Паст унумдорлик сабаблари турлича. Гипс тупроқ эритмасида ўртача эрийдиган туз бўлиб, кальций сульфат тузи концетрациясини 1.5-2.5 гҒл атрофида ташкил этади. Бу ўз-ўзидан ўсимликлар сув билан таъминлаш режимига таъсир кўрсатмайди (агар эритмади бошқа тузлар бўлмаса) бироқ осметик босимнинг ошиши натижасида ўсимликлар ўзлаштира олмайдиган намликнинг юқориги чегарасини оширади. Эритмада бошқа тузлар, айниқса хлоридлар ва

www.arxiv.uz нитратлар мавжуд бўлса, гипснинг эрувчанлиги ортади, оқибатда тупроқ эритмаси осмотик босимини ортишга ва ўсимликлар ўзлаштираоладиган нам захирасини камайиб кетишга олиб келади. Бу омил қишлоқ хўжалик экинларига минерал ўғитлар қўллашда ҳам ўз таъсирини кўрсатади, яъни тупроқ эритмаси осмотик босимини оширади. Бу ўринда шуни англамоқ керакки,яъни гипсли тупроқлар алохида, ўзига хос суғориш режимини, алоҳида сув нормаларини ва ўғитлар турини талаб қилади. Бу тупроқларнинг суғоришдан олдинги намлиги одатдаги (гипслашмаган) тупроқларникига қараганда юқори бўлишини эсдан чиқармаслик керак. Гипс ўсимликларининг озиқланиш режимига ҳам таъсир кўрсатиб, фосфат ионининг кальцийли фосфат кўринишида боғлайди, шу билан бирга фосфатларни ўсимликлар учун қийин ўзлаштириладиган шаклига ўтказади. Кальцийнинг эритмадаги юқори миқдори, шунингдек калийни кальцийга бўлган нисбатини (К:Са)камайишига олиб келади, магнийга камбағал тупроқларда эса магнийнинг кальцийга бўлган нисбати (Мg : Са) камаяди,тупроқдаги темир бирикмаларининг эрувчанлиги қисқаради, тупроқдаги темир бирикмаларининг эрувчанлиги қисқаради, натижада озиқ элементнинг баланси бузилади. Шунинг учун гипсли тупроқлар азот, фосфор ва калийли ўғитларнинг юқори нормалларига ва ўсимликлар хлорозига қарши воситалар қўллашга мухтождирлар. Гипсли тупроқлар органик ўғитларига яхши илтифотли. Ҳаттоки минерал ўғитларнинг юқори нормалари ўсимликларни озиқ моддалари билан таъминлаш муаммосини ҳал қилмайди. Лекин минерал ва микроўғитларни гўнг билан бирга қўллаш ҳар доим ижобий натижалар беради. Экинлар ҳосили бунда талайгина ортади. Гипсли шўрхокларни қўлланадиган тадбирлар мажмуасида мелиорациялашда тупроқни органик моддалар билан бойитиш бенихоят аҳамиятли. Культивациялаш ва аралаш ўтларни ҳайдаш тупроқни бутун биологик фаолиятини фаоллаштиради. Унда гумус, азот, ялпи органик

www.arxiv.uz массалар, микрожонзотлар тўпланишини кўпайтиради. Охир оқибатда тупроқнинг ишлаб чиқариш қувватига ижобий таъсир кўрсатади. Гипсли тупроқлар учун қишлоқ хўжалик экинлари етиштиришни танлашда ўсимликларни кальцийга муносабатини ҳисобга олиш керак. Шўрланмаган унсимон шаклдаги гипсли тупроқларда гипсли қатлам тупроқ юзасидан 30 см дан чуқурроқда жойлашган тақдирда узум қаторлари, беда, маккажўхори, оқ жўхори етиштириш ижобий, буғдой эса қониқарли даражалар беради. Тупроқ юзасида жойлашган гажали ва майда донадор кучсиз гипсли тупроқларда ҳам қишлоқ хўжалик экинларини етиштириш мумкин, лекин улар бир мунча жабирланган поялари қисқа ва синувчан кўринади. ғўзани гипсли гажали тупроқларда гипс қатлами 40 см дан чуқурроқ жойлашганда етиштирилиши мумкин. Таёқчасимон призматик шаклдаги гипс кристалли гипсли тупроқларда, агар улар 60 см дан юқорида жойлашган бўлса, пахта учун яроқсиз ҳисобланади. Майда ва ўрта донадор юза гипслашган тупроқларда шоли етиштириш шунга олиб келдики, қайсики тупроқлар узоқ муддат сув билан тўйинганда олтингугурт бирикмалари билан тўйиниши туфайли қорамтир ранг тусини олади. Олтингугурт водород (Н 2 S) ҳиди сезилади ва қониқарли натижа олинмайди. Умумий қилиб айтганда гипсли тупроқлар жадал суғоришни талаб этмайдиган қурғоқчиликка чидамли экинлар учун кўпроқ яроқли деб ҳисоблаш мумкин. Намни сезувчи экинлар суғоришнинг жадал режимида тупроқ намининг ортиши боис гипсли тупроқларда қайтариш қайтариш реакцияси ва олтингугурт водород ва гази ҳосил бўлиши учун шароит яратилади. Гипсли тупроқлар гипс устки қатламларининг нам қараб кичик хажмда тез-тез бериладиган сув меёрларини талаб этади. Шу боис гипсли тупроқлар учун сувни автоматлаштирилган машиналар ёрдамида бериш усуллари қўлланилиши керак ва унинг тупроқ

www.arxiv.uz юзасида бир текисда тақсимланишини таъминлаш керак. Шулар билан бир қаторда кичик нормаларда тез-тез суғоришни таъминлашга қодир бўлган ёмғир усули ва томчилатиб суғоришни йўлга қўйиш зарур. Ирригацион-автоморф ва ирригацион ярим гидроморф режимларида ўз оқими билан суғориш усуллари гипснинг гажали турли тупроқлардан бошқа барча гипсли тупроқлар учун яроқсиз ҳисобланади ёки суғориш арқлари узунлигини 50 м ва ундан камроқгача қисқартиришни ва барча сув оқувчи тармоқларни то ўқ ариқларгача сувни фильтрацияланишини олдини олувчи қопламлар билан таъминлашни талаб этади. Гравитацион усулда суғоришда карстли ва суффозион воронкалар пайдо бўлади. Тупроқи устининг бузилиши, деформацияси кузатилади.Бу ўз вақтида тез-тез текислаб туришни талаб қилади ва суғориш сувларининг катта миқдорда грунтларга сизиб кетиши таъминланади. Гипсли тупроқларни суғориладиган деҳқончиликда ўзлаштириш тадбирлари гипс усти тупроқ қатламнинг қалинлигини кўпайтиришига ва сақлаб қолинишига жавоб бериши керак. Гипс усти қатламининг қалинлиги 30 см дан кам бўлган тупроқ текислаш ишлари мақсадга мувофиқ эмас, негаки очилиб қолган гипсли қатламда,доғлар тушиб қолиши мумкин. Таёқчасимон призманинг шакллари йирик ва ўрта донадор гипсли юза жойлашган ўрта ва кучли гипслашган тупроқларда, шунингдек кучли гипслашган гажали тупроқларда гипс усти қатлами қалинлиги 30 см дан кам бўлган тақдирда улардан суғораладиган яйловлар сифатида фойдаланиш мумкин. Кучсиз даражада гипслашган юза гипсли тупроқлар гипснинг ҳар қандай формаларида ҳам органик ва минерал ўғитларнинг юқори нормалари қўлланганда беда оқ жўхори, ўт ўсимликлари ҳамда дон экинлари учун гипс қатлами 30-60 см чуқурроқ бўлган ҳолларда ёпиқ суғориш тизимлари мавжуд бўлиб, ёмғир усулда суғорилганда дон, сабзавот, беда, ўт ўсимликлари, маккажўхори ва бошқа пропашной экинлар учун яроқли. Гипснинг унсимон шаклдаги қатламини жойлашиш чуқурлигининг юқориги чегараси 30-60 см бўлган гипсли тупроқлар кучли ва бошқа ҳамма

www.arxiv.uz даражада гипслашган таёқчасимон ўрта ва йирик кристалл гипс шаклидаги тупроқлар-токлар траншеяли системада экилса бошқа боғ экинлари (ўрик, олма, шафтоли,) учун яроқли. Гипсли қатламни жойлашиш чуқурлигининг юқориги чегараси 60-100 см.оралиғида бўлган чуқур гипслашган тупроқлар гипслашганликнинг барча даражаларида суғоришнинг алоҳида режим ва техникалари (қуйидаги суғориш тармоқлари, ёмғирлатиб суғориш, томчилатиб суғориш усуллари ёки жуда қисқа) қўлланилганда барча экинлар учун деярли яроқли. Чуқурлиги 100 см. дан ортиқ бўлганда тупроқлар одатдаги суғориш режимида, лекин карстли ва суффазион жараёнларга қарши қаратилган тадбирлар сақланганда чегараланмаган миқдорда барча экинлар учун яроқли. 2. Тошлоқ тупроқлар ва уларни мелиорациялаш. Мелиорацияга муҳтож тупроқлар ичида ҳоҳ у ўзлаштириш даврида, ҳоҳ қишлоқ хўжалигида фойдаланилаётган бўлмасин тошлоқ тупроқлар алоҳида ўрин эгаллайди. Айрим, тўла ривожланмаган тупроқларнинг унумдорлигига ўз таркибида 1мм дан йирик механик элементларни мужассам этган тупроқ- скелетлари (тошлоқлиги) етарлича таъсир кўрсатади. Качинский классификациясига кўра катталиги 1-3 мм бўлган шағал ва 3 мм дан катта бўлган механик элементлари тошларга ажратилади. Тупроқ скелети (ҳар хил тош-шағал) ўзларининг келиб чиқишларига қараб турлича: оҳакли, мергелли,гранитли, сланецли, кварцли бўлишлари мумкин. Тупроқда кўп миқдордаги скелет материалларининг бўлиши, унинг физик хоссаларини ёмонлашишига, намликнинг кескин камайишига ва тупроқнинг озиқ моддалари билан таъминлашишининг камайишига, тупроққа механик ишлов беришда ишлов берувчи қуролларнинг кўпроқ емирилиши туфайли, сарф- харажатларнинг ортишига олиб келади. Қиррали шағал миқдорига қараб тупроқлар қуйдаги гурухга бўлинадилар: майда заррачали -скелет миқдори 10% дан кам, кам чағир майда тош-10-30%,ўртача чағир майда тош 30-50% ва кучли хряшли-50% дан ортиқ.

www.arxiv.uz Тошлоқлик бўйича Н.А.Качинский томонидан қуйидаги классификация тавсия қилинган: тошлоқ бўлмаган-тошлар миқдори 0.5% дан кам, оз тошлоқли - 0.5-5.0%. ўртача тошлоқли - 5-10% кучли тошлоқли - 10% дан ортиқ. Тупроқ скелети қисмининг характерига қараб тошлоқлик типлари белгиланади: валунли, тошли, шағалли. Тупроқ скелети миқдорининг ортиши кўпгина экинларни ҳосилини камайишига олиб келади. Айрим ўсимликларда, масалан, токларда бу жараён жуда кам сезилади (жадвал24). Ўзбекистонда тошлоқ тупроқлар конус ёйилмаларининг юқориги қисми дарё ва унинг ирмоқларининг қуйи террасаларида учрайди. Булардан ташқари тупроқларнинг бир қисми ирригацион ва фуқаро қурилишлари натижасида тошлар билан ифлосланган. Дарё конус ёйилмаларида тараққий этган тупроқлар кўпроқ хўжалик аҳамиятига эга Жадвал 20 Скелетли тупроқларнинг унумдорлиги Скелет бўйича тупроқ гуруҳлари Скелет миқдор и, % Унумдорлик, % ғалла (дон) Боғла р Узум зор Тошсиз тупроқли <10 100 100 100 Кучсиз чағир майда тошли 10-30 100-90 100 100 Ўртача чағир майда тошли 30-50 90-70 100- 70 100 Кучли чағир майда тошли 50 70-50 70-50 100- 70 Чағир майда тошли-Қиррали чағир тошли 10-30 90-70 100 100 Қиррали чағир 30-50 70-50 70-60 100-

www.arxiv.uz тошли 70 қиррали чағир тошли 50-70 50-30 50-30 70-50 Тошлоқ 70-90 0-30 0-30 20-50 Скелетли >90 0 0 20 Ўзининг кўриниш шаклларига кўра тошлоқ тупроқлар контурлари конус ёйилмаларининг бош қисмидан чўзинчоқ кўринишдаги полоса (йўлка) ларни эслатади. Бу полосалар ўз навбатида қатор тилчаларга бўлиниб, бу тилчалар ҳам бир жойдан тарқалган бўлиши мумкин. Тошлоқ тупроқлар контурлари шаклларининг бундай характери, уларнинг тошли материалларини сел оқимлари билан олиб келинганлигидан далолат беради. Сел оқимларининг йўналиши, кучи ва ҳаракати даврийлиги ҳар доим бир хил бўлмаганлиги боис тупроқларнинг тошлоқлик даражаси ҳамда тошли горизонтларни тупроқ профилида жойлашиши турли хил кўринишга эга бўлади. Одатда юқори тошлоқлик даражаси конус ёйилмаларининг юқори қисмида камроқ даражаси эса рельефнинг пастки қисмида кузатилади. Айрим ҳолларда бундай қонуниятлардан чекиниш ҳоллари ҳам содир бўлади. Тупроқнинг бир хил айирмаларида тошлоқлик уларнинг уларнинг фақат юқориги горизонтлари учун хос бўлса, бошқа айирмаларида тош материаллари тупроқ профилининг ўрта қисмига тегишли бўлади. Яна айрим ҳолатларда тошлоқлик тупроқнинг пастки тупроқ ҳосил қилувчи жинсларда тушалган бўлиб, устки қатламлар майда заррачали тупроқлардан иборат бўлади. Ва ниҳоят тупроқнинг шундай айирмалари борки, унда бутун тупроқ профили тошлардан иборат (И.Алиев. 1969; жадвал25). Айрим тупроқлардаги тошли материаллар фракцион таркибининг оғирлик ва ҳажмий аниқланишлари уларнинг катта-кичиклиги бир неча миллиметрдан бир метр ва ундан ортиқ бўлишини кўрсатади. Тупроқнинг кўпчилик айирмалари учун турли ўлчамдаги заррачаларнинг бўлишида муайян бир қонуниятлар характерлидир. Тошлоқлиги кам даражадаги тупроқларда (бундан тошлар билан

www.arxiv.uz ифлосланган тупроқлар мустасно) йирик тош фракцияли учрамайди, яъни уларнинг тошлоқлиги скелети фракциялардан ташкил топган. Тошлоқлик даражаси юқори тупроқларда кам тошлоқланган тупроқларда учрайдиган фракциялар миқдори ортади, бунда кўпчиликни энг йирик ўлчамлардаги эмас, балки ўртача ўлчамлардагилар ташкил этади. Текисланган ерларда, айниқса четки қисмлари текисланган тупроқларда тош материалларини фракцион таркиби бир мунча бошқачароқ - бу шароитда энг йирик тош фракциялари кўпчиликни ташкил этади. Тош материалларнинг таҳминан шундай миқдорлари йирик валунли бирикмаларда ҳам учрайди. Бир хил даражада тошлоқланган тупроқларда тош материалларининг гранулометрик таркиби деярли бир хил. Тупроқ профилида тошлоқ горизонтларнинг турлича жойлашиши, тошлоқлилик даражаси, тошлоқ тупроқлардаги скелет-тошлоқ материалларини гранулометрик ва петрографик таркиби, улар айирмаларининг ҳар хиллигидан гувоҳлик беради. Худди шундай тупроқ айирмалари юқори қатламларда 15-20 см ли тош бўлакларини ушлаган тақдирда қишлоқ хўжалик машиналари билан ишлов беришга имконият бермайди. Тошлоқ тупроқларнинг мелиорацияси қуйдаги йўллар билан амалга оширилиши мумкин: тошларни териб ташлаш ва кольматажлаш. Меллиоратив ишлар ҳажми бу тупроқларни хайдалма яроқли қилишга интилишга қаратилган бўлиши керак. Мелиорация қилинган тупроқларнинг ҳайдалма қатламларида 15-20 см ли тошлар йўқотилганда мақсадга эришилди деб ҳисоблаш мумкин. Бундай тупроқларни кейинчалик яхшиланиб бориши қишлоқ хўжалигида фойдаланиш жараёнларида амалга оширилади. И.Алиев (1969) тошлоқ тупроқларни ранг-баранглигига қараб 4 та мелиоратив гурухга ажратади:

www.arxiv.uz 1. Йирик-волунли далалар. Юқори горизонтларнинг тошлоқлиги 70% дан ортиқроқни, шу жумладан 50 см дан йирик харсанглар 45-50% ни ташкил этади. 2. Харсанг-галечникли ерлар - тошлоқлик 70% гача боради, 15% атрофида 10-30 см размердаги валунлар ва кам ҳолатларда йирик бўлаклардан ташкил топган. 3. Майда чағир тошли ерлар. Тошлоқлик 25-50 оғирлик фоизни ташкил этади. Тошлоқликнинг юқори даражасида волунлар учрайди. 4. Тошли-майда чағир тошлар ерлар билан. Тўртинчи категориядаги ерларда тошлоқ ҳайдалма ости қатлами бўлмаган ҳолларда тошларни камайтиришга қаратилган ишларни ўтказмасдан уларни текислаш ва ҳайдаш мумкин. Майда чағир-тошли далалар, - 3-категорияли ерлар йирик тошлар ва майда валунлардан тозалашни талаб этади. 2-категориядаги ерлар ҳам тошлардан албатта тозалашни талаб этади. 1-категориядаги ерлар иқтисодий нуқтаи назардан ўзлаштиришга яроқсиз ҳисобланади. Тупроқ профилининг ўрта ва пастки қисмидаги тошлоқ тупроқ айирмаларини мумкин қадар текисламаслик лозим, чунки тошлоқ қатламларнинг тупроқли қатламлар билан аралашиб кетиши оқибатида улар унумдорлигини йўқотиш мумкин. Бундай ерлардан ёмғирлатиб суғоришда фойдаланилса мақсадга мувофиқ бўлади. Жадвал 21 Тупроқларнинг тошлоқлигига кўра қишлоқ хўжалик экинларига бериладиган азот ҳисоблаб чиқиш коэффициенти Кўрсаткич Коэффициент Тошлоқли қатлам чуқурлиги, см. 0-30 30-50 50-100 1,40 1,30 1,20

www.arxiv.uz 100-200 1,00 Скелет миқдори, % 0-30 30-50 50-100 100-200 1,40 1,30 1,20 1,00 Тупроқда тош (шағал, чағир тош ва бошқалар) аралашганлиги ҳайдов қатламида бўлса, тупроқча ишлов бериш қийинлашади. Юқорида қайд этилганидек бу тупроқларнинг сув ўтказувчанлиги кучли, нам сиғими паст, гумус ва озуқа элементлар билан кам таъминланган бўлади. Тошли ерларда ёш нихолнинг униб чиқиши қийин бўлади ва тошларга тегиб турган нихолни куйдириши мумкин. Бундай тупроқларда сув режимини яхши ушлаб туриши учун гидромодулв районлаштириш режимини ҳисобга олиб, тезт-тез суғориб туриш керак бўлади. Бундай ерлардан ёмғирлатиб ёки томчилатиб суғоришда фойдаланилса мақсадга мувофиқ бўлади. Минерал ва органик ўғитларнинг солинадиган миқдори 15-25 % кўп бўлиши керак. Бундай тупроқларга ишлов беришда машиналар механизмига ва деталларига қаршилик кўп бўлиб, ёқилғи ва мойлаш маҳсулотлари кўп сарфланади. Шунинг учун бу харажатларни олдиндан ҳисобга олиш зарур Адабиётлар : 1. П . Узо қ ов , И . Бобохўжаев – « Тупро қ шунослик ». Т .: « Меҳнат » 1995. 2. М.А.Панков - “Мелиоративное почвоведение”. Т.: “Ўқитувчи” 1974. 3. И.И.Плюснин, А.И.Голованов - “Мелиоративное почвоведение”. М.: “Колос” 1983.

www.arxiv.uz 4. М.А.Панков - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи” 1970. 5. М.Баҳодиров, А.Расулов - “Тупроқшунослик”. Т.: “Ўқитувчи”. 1970. 6. Х.М. Махсудов - “Эрозия почв аридной зонў”. Т.: “Фан”. 1982. 7. О.К.Комилов - “Мелиорация засоленнўх почв Узбекистана”. -Т.: «Фан» 1985. 8. К.Гедройц - “Солонцў, их происхождение, свойства и мелиорация”. Избр. тр. М.: 1928. 9. М.У.Умаров - “Почвў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 10. Н.В.Кимберг - “Почвў пустинной зонў Узбекистана”. Т.: “Фан”. 1975. 11. А.Расулов - “Почвў Каршинской степи”. Т.:“Фан”. - 1975. 12. Х.А.Абдуллаев - “Ўзбекистон тупроқлари”. - Т.: 1973. 13. И.С.Кауричев - “Почвоведение” М.: “Колос” 1989. 14. В.А.Ковда - “Основў учения о почвах”. М.: “Наука” 1973. 15. В.А.Ковда, Б.Г.Розанов - “Почвоведение” М.: «Вўсшая школа» 1988. 16. И.Я.Крупенников - “История почвоведения”. М.: “Наука” 1981. 17. Л.А.~афурова, Х.М.Махсудов, М.Ю.Адель - “Эрозияга учраган неоген ётқизиқларда шаклланган бўз тупроқларнинг биологик фаоллиги”. Т.: “Ўзбекистон” 1998. 18. А.Расулов, А.Эрматов - “Тупроқшунослик деҳқончилик асослари билан” Т.: “Ўқитувчи” 1980. 19. Б.Г.Розанов - “Морфология почв”. М.: МГУ. 1983. 20. www.ziyonet.uz

Похожие

Эрозияга учраган тупроқлар ва уларнинг мелиорацияси. Ерлар рекультивацияси

Агрохимикатлар ва техногенез маҳсулотлари билан ифлосланган тупроқлар ва уларни мелиорацияси

Мелиоратив тупроқшунослик фани унинг мақсади, вазифалари, услублари, тарихи. Тупроқ мелиорациясининг турлари

Суғориладиган ерларни бонитировкалаш усули

Тупрок унумдорлиги ва уни яхшилаш тадбирлари