Г. Мендел кашф этган ирсийланиш қонунлари - Биология - Рефераты

Г. Мендел кашф этган ирсийланиш қонунлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Менделнинг биринчи ва иккинчи ирсият қонунлари. 2. Гаметалар софлик фарази. 3. Белгиларнинг оралиқ ҳолда ирсийланиши. 4. Ғ 2 даги ажралишни статистик усулда текшириш – х 2 .

www.arxiv.uz Менделнинг биринчи ва иккинчи ирсият қонунлари. Чех табиатшуноси Г.Менделдан олдин ҳам тадқиқотчилар турли ўсимлик ва ҳайвонларнинг бир-биридан белгилари бўйича фарқ қилувчи формаларини чатиштирган бўлсаларда, бироқ ирсият қонунларини очишга муваффақ бўлмадилар. Ирсият қонунлари биринчи маротаба Г.Мендель томонидан кашф қилинди. Мендел муваффақиятларини таъмин этган омиллар бўлиб: 1. Чатиштириш учун қулай бўлган нўхат ўсимлигини танланганлиги ва улар орасидан битта, иккита, учта белгиси билан фарқ қилган формаларни чатиштириб дурагайлар олинганлиги; 2. Келгусида ҳар бир дурагай ўсимлик наслини алоҳида экиб, уларда ота-она белгиларини қандай ривожланганлигини аниқланганлиги; 3. Дурагайларни ўз-ўзига чатиштириб уларнинг иккинчи, учинчи ва кейинги авлодларида ота-она ўсимликларга ўхшаш формаларни миқдорини аниқланганлиги ва уларни математик-статистик метод билан тахлил қилинганлиги; 4. Тадқиқот натижаларини хулосалаб, ирсият қонунларини ихтиро қилинганлиги. Мендел ирсият қонунларини дурагайлаш методи асосида кашф этди. Ирсият қонунларини тахлил қилишни Мендель монодурагай чатиштиришдан-ирсий жиҳатдан фақат бир жуфт белгиси билан қарқ қиладиган ота-она формаларни чатиштиришдан бошлади. Унинг тажрибаларини бирида дони сариқ ва яшил бўлган нўхат ўсимликлари чатиштирилди. Чатиштириш натижасида олинган барча дурагай ўсимликлар дони сариқ рангда эканлиги маълум бўлди. Бошқа тажрибада нўхат ўсимлигининг гули қизил ва оқ формалари чатиштирилган эди, дурагайларнинг гули бир хил қизил рангда эканлиги аниқланди. Дурагайларнинг биринчи авлодида ривожланган белгиларни доминант (ғолиб, устун), ривожланмагани эса рецессив (яширин) белги деб номланди. Ота-она организмлардаги белгиларнинг дурагагайларнинг биринчи авлодида бирини иккинчиси устидан доминантлик қилиши Мендел томонидан кашф

www.arxiv.uz этилган ирсиятнинг биринчи қонунидир. Мазкур қонунни баъзан дурагай организмларда белгиларнинг бир хиллик қонуни деб ҳам юритилади. Дурагайлаш методидан фойдаланганда тубандаги рамзий белгиларни билиш зарур. Чатиштиршда қатнашаётган ота-она организми олдига “ Р ” ҳарфи қўйилади. У лотин тилидаги parentale – ота-она сўзининг бош ҳарфидир. Дурагай организмлар олдига “ Ғ ” ҳарфи қўйилади , у лотинча fileale (фарзандлар) сўзининг бош ҳарфини ифодалайди. Дурагай авлодига қараб улар ёнига рақам яъни Ғ 1 , Ғ 2 , Ғ 3 билан белгиланади. Чатиштириш белгиси “Х” ҳисобланади. Дурагайларни ота ёки она организми билан қайта чатиштиришдан олинган индивидлар беккросс деб аталгани сабабли F b белгиси қўйилади. Ғ 1 дурагайларни ўз-ўзига чатиштириб олинган иккинчи авлод дурагайларда дон ранги ёки гул ранги бўйича хилма-хиллик кузатилган. Юқорида келтирилган дурагай организмлар ота-она белгиларига ўхшаш дони сариқ ва яшил, гули қизил ва оқ рангли ўсимликлар борлиги ва уларнинг ўзаро миқдори 3:1 нисбатда бўлганлиги аниқланди. Бу жараённи хулосалаб Мендел иккинчи ирсият қонуни яъни иккинчи авлод дурагайларда ота-она белгиларининг ажралиши ва уларнинг нисбатини 3:1 ҳолатда бўлишини ихтиро қилди. Гаметалар софлик фарази. Мендел нима сабабдан ота-онанинг қарама-қарши белгилардан Ғ 1 авлодда фақат бири ривожланган ҳолда, дурагайларнинг иккинчи авлодида иккала белги ҳам ривожланади, бироқ рецессив белгили ўсимликларнинг сони доминант белгили ўсимликлар сонига қараганда уч ҳисса кам бўлади деган муаммони ечиш мақсадида гаметалар софлик фаразини илгари сурди. Мазкур фаразга кўра ўсимликларда уларнинг белги ва хоссаларини авлоддан-авлодга ўтказувчи ирсий омиллар мавжуд. Мендел бундай ирсий омилларни лотин алифбосининг ҳарфлари билан ифодалаш лозимлигини қайд қилди. Бунда доминант белгининг ирсий омили бош ҳарф, рецессив белгининг ирсий омили кичик ҳарф билан ифодалаш кераклигини уқтирди. Масалан, нўхат

www.arxiv.uz донининг сариқ белгисининг ирсий омилини “А”, яшил белгисининг ирсий омилини “а” билан ифодаланади. Модомики шундай экан, у ҳолда чатиштиришда қатнашган сариқ донли нўхатнинг ирсий омили АА, яшил нўхатнинг ирсий омили эса аа кўринишида бўлади. Табиий равишда нўхат сариқ донларининг гаметаларида “А” омили, яшил нўхатнинг гаметаларида “а” омили учрайди. Чатиштириш чоғида ота-она гаметаларидаги А ва а омиллари қўшилганлиги сабабли Ғ 1 дурагайида ирсий омиллар Аа кўринишида намоён бўлади. Ғ 1 организм ривожланиш даврида уларда етишган жинсий ҳужайралар – гаметаларни бирида А, иккинчисида эса а ирсий омили учрайди. Агар Ғ 1 авлод дурагайлари ўз-ўзи билан чатиштирилса, у ҳолда она ўсимлиги А ва а ирсий омилга, ота ўсимлик ҳам А ва а ирсий омилга эга гаметаларни ҳосил қилади. Уруғланиш содир бўлганда гаметалардаги ирсий омиллар тубандаги тартибда ўзаро қўшилади: Ғ 2 даги ажралишни статистик усулда текшириш – х 2 . Юқорида тўлиқ ирсийланишга эга организмларнинг Ғ 2 бўғинини анализ қилганда улар фенотип жиҳатдан 3:1 ёки 1:2:1 нисбатда, таҳлилий чатиштиришда эса 1:1 нисбатда ажралганлигини кўрдик. Биологик ҳодисаларни сон жиҳатдан ўрганиш фаразлар яратишни, сўнг улар қанчалик тўғри эканлигини статистик йўл билан текширишни тақозо қилади. Фаразни текшириш учун тажрибада олинган натижа билан назарий жиҳатдан кутилган натижа ўзаро таққосланади. Агар тажрибада олинган маълумотлар назарий жиҳатдан кутилган натижага мос бўлса, у ҳолда яратилган фараз тўғри деб топилади. Мабодо, тажрибада олинган маълумотлар назарий жиҳатдан кутилган натижага мос келмаса, у ҳолда яратилган фараз нотўғри деб топилади ва ундан кейинчалик фойдаланилмайди. Тажрибада олинган маълумотлар билан назарий жиҳатдан кутилган натижа орасида фарқ турли даражада намоён бўлиши мумкин. Баъзи ҳолларда бу фарқ жуда кичик ва тасодифий бўлса, бошқа ҳолларда у анча катта ва муқаррар бўлади. Шу сабабдан тажрибада олинган ва кутилган маълумотларни статистик баҳолаш керак, деган масала келиб чиқади. Қайд қилинган масалани ёритишда

www.arxiv.uz генетикада кўпроқ х 2 усулидан кенг фойдаланилади. Бу усулни 1900 йили инглиз математиги К.Пирсон таклиф этган. Хромосомалар тўплами диплоид ҳолатда бўлганда организмлар генотипида бир геннинг икки аллели бўлади. Лекин бундан ҳар бир геннинг икки аллели бўлар экан деган хулосага келмаслик керак. Айрим вақтларда мутация оқибатида бир геннинг кўп аллели пайдо бўлиши мумкин. Бунга мисол қилиб қуёнларда тери – мўйна рангини ҳосил этувчи С=с геннинг уч хил аллели мавжуд, булар с ch , c h , c a . Одатда c + c + c + c h c + c h c + c a генотипли қуёнлар кулранг, c h c h генотиплилар чипор, c h c h c h с а – оч чипор, c h с а генотиплилар ҳимолай, с а с а генотиплилар оқ юнгли бўладилар. Ҳимолай қуёнларнинг мўйнаси оқ бўлса тананинг бўртиб чиққан қисмлари: қулоқлари, оёқлари, тумшуғи қора рангда бўлади. Бунда С=с + ёввойи тип бўлиб, у қуён юнгининг тўқ кулрангини белгилайди. У бошқа барча аллелларга нисбатан доминант ҳисобланади. c ch аллели эса c h ва с а аллеллар устидан чала доминантлик қилади. Шу сабабли бундай c ch c a ва c ch c h генотипга эга қуёнларда юнг ранги бошқаларга нисбатан очиқроқ бўлади. c h аллели с а генига нисбатан доминантдир. Табиатда кўп томонлама аллелизм кенг тарқалган. Чунончи оқ ранг беда – йўнғичқада барглардаги тасвирлар бир қанча аллелларнинг гетерозигота ҳолатига кўра ҳар хил кўринишлар бўлади. Улар . . расмда тасвирланган. Генларнинг кўп томонлама аллелизми одамларда ҳам кузатилади. Одамларда тўрт хил қон гурухи борлиги ХХ асрнинг бошида австриялик олим К.Ландштейнер томонидан исботланганлиги маълум. Қоннинг биринчи гурухида эритроцитларда агглютиногенлар бўлмайди, қон плазмасида эса аглютинин а ва в учрайди. Иккинчи қон гурух эритроцитларида агглютиноген А, плазмада эса агглютинин в бўлади. Учинчи қон гуруҳида эритроцит В агглютиногенга эга, қон плазмасида эса агглютинин а учрайди. Тўртинчи қон гурухи эритроцитларида А ва В агглютиногенлар бўлиб, плазмада агглютинин учрамайди. Тадқиқотлардан маълум бўлишича А, В, i О агглютиногенлар битта геннинг учта А, В, I аллеллари иштирокида

www.arxiv.uz синтезланади. А ва В аллеллари i аллелига нисбатан доминант, лекин А аллели В га, В аллели А аллелига нисбатан кодоминант саналади. Одатда учта аллел комбинацияси олтита генотипни ҳосил қилиши мумкин. Лекин рецессив i аллели туфайли 4 та қон гуруҳи ҳосил бўлади.

www.arxiv.uz Ф ойдаланиладиган адабиётлар 1. Лобашев М.Е. Генетика. Изд-во ЛГУ , 1967, 751с. 2. Лобашев М.Е., Ватти К.В., Тихомирова М.М. Генетика с основами селекции. М. Просвещение, 1970. 432с. 3. Гершензон С.М. Основы современной генетики. 2-е изд., Киев, Наукова думка, 1983, 558с. 4. Айала Ф., Кайгер Дж. Современная генетика. I - II том, Москва, Мир, 1987 г. 5. Инге-Вечтомов С.Г. Генетика с основами селекции. М., Высшая школа, 1989, 592с. 6. Сингер М., Берг П. Гены и геномы. I том. Москва, Изд-во Мир, 1998. 364 c . 7. Медицинская генетика. Под редакцией. Бочкова Н.П. М., Изд-во Мастерство, 2002. 192с. 8. Мусаев Д. А. и др. Генетический анализ признаков хлопчатника. Ташкент, Национальный Университет Узбекистана им. М.Улугбека. 2005, 121с.

Похожие

Бириккан ҳолда ирсийланиш

Генетика фанининг предмети ва вазифалари

Дигибрид ва полигибрид чатиштириш

Ирсият конунлари

Ирсиятнинг молекуляр асослари