Darvin ta’limotining mohiyati - Биология - Рефераты

Darvin ta’limotining mohiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4548.7861328125 KB

Darvin ta’limotining mohiyati Reja: Darvinning yirik asarlari  Sun’iy tanlash  Ongsiz tanlash.  Ongli tanlash.

Darvinning yirik asarlari. Darvin dunyo safaridan qaytgach, to‘plangan materiallar ustida Angliyaning ko‘zga ko‘ringan tabiatshunos olimlari bilan hamkorlikda shug‘ullana boshladi. Shu bilan bir qatorda yangi hayvon zotlari, o‘simlik navlarini chiqa rish tajribasini o‘rgandi hamda ilgari o‘tgan va o‘zi bilan zamondosh bo‘lgan tabiatshunos olimlarning asarlari bilan tan isha boshladi. Shularga asoslanib, u organik olam evolutsiyasi haqida dastlab 1842-yili ilmiy asar yozdi va uni yana 15 yil davomida kengaytirdi, chuqurlashtirdi, ishonchli dalillar bilan boyitdi. Va nihoyat Darvin 1859-yili «Tur larning paydo bo‘lishi» degan mashhur asarni nashr ettirdi. U «Xonak ilashtirilgan hayvon, madaniy o‘simliklarning o‘zgaruvchanligi» (1868), «Odamning paydo bo‘lishi va jinsiy tanlanish» (1871), «O‘simliklar dunyosida chetdan va o‘zo‘zidan changlan ishning ta’siri» (1876) kabi asarlar ham yozdi. Bu asarlarda olim organik olam evolutsiyasiga oid ko‘plab dalillarni keltiradi va o‘zidan oldin o‘tgan va ayni paytdagi zamondoshlarining bu sohadagi tadqiqot natijalari, fikrmulohaz alarini bayon etadi. Olim organik olam evolutsiyasining harakatlantiruvchi kuchlari: irsiyat, o‘zgaruvchanlik, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish ekanligini e’tirof etdi. Ch. Darvin 1882-yili vafot etdi (38-rasm). Sun’iy tanlash Dunyo bo‘ylab safardan Darvin tashqi muhit ta’sirida turlar o‘zgarishi mumkin ekanligiga ishonch bilan qaytdi. Geologiya, paleontologiya, so lishtirma anatomiya, embriologiya fan dalillari turlar turg‘un emas, balki o‘zgaruvchan ekanligidan dalolat bera- 38-rasm. Charlz Darvin di. Shunga qaramay o‘sha davrdagi hukmron dunyoqarash ta’sirida bo‘lgan ko‘p tabiatshunos olimlar bir turning boshqa turga aylanganligini ko‘rmaganliklarini ro‘kach qilib, organik olam evolutsiyasini tan olmas edilar. Shu bois yosh Darvin o‘z faoliyatini evolutsion

jarayon mexanizmlarini aniqlashdan boshladi. Avvalo xonaki hayvon, madaniy o‘simlik navlarining xilma-xilligi sabablarini o‘rgandi. Ongsiz tanlash. Arxeologiya ma’lumotlarining ko‘rsatishicha, odam paydo bo‘lmasdan ilgari yer yuzida madaniy o‘simliklar, xonaki hayvonlar bo‘lmagan. Ibtidoiy odamlar yovvoyi hayvonlarni ovlash, tabiatda yovvoyi holda o‘suvchi o‘simliklarning urug‘larini, mevalarini va boshqa qismlarini iste’mol qilish bilan hayot kechirganlar. Bundan 9—10 ming yil oldin yovvoyi hayvon bolalarini qo‘lga o‘rgatish, yovvoyi o‘simliklar orasidan oziqabop xillarini o‘z kulbalari atrofiga ekish rasm-rusum tusini olgan va bu tajriba avloddan avlodga berila borgan. Insonlar har gal qo‘l ostidagi hayvonlar, o‘simliklar orasidan ko‘p mahsulot beradigan xillarini saralab, boshqalarini o‘z ehti- yojlari uchun ishlatganlar. Bunday saralash ko‘p ming yillar mobaynida davom ettirilgan. Oqibatda odam xohishidan tashqari yovvoyi o‘simlik, hayvonlardan foydali belgi xossalari bilan birmuncha farq qilgan mahalliy hayvon zotlari, o‘simlik navlari paydo bo‘lgan. Insonlarning bunday faoliyatida yangi nav, zot chiqarish asosiy maqsad qilib olinmaganligini e’tiborga olib, Dar vin bunday ibtidoiy tanlashni ongsiz tanlash deb nomladi. Sun’iy tanlashning ongsiz shakli hozirgi vaqtda ham rivojlanishi qoloq bo‘lgan qabilalarda, dehqon xo‘jalikiarda qo‘llanib kelinmoqda. Masalan Ch. Darvin «Bigl» kemasidagi safari chog‘ida Janubiy Amerikaning Olovli Yerida yashovchi qabilalar ochar- chilik paytda vidra ovlashda unchalik ko‘mak bermaydigan it hamda mushuklarni yeb, ko‘mak beruvchi itlarni saqlab qolgan- lar ini ko‘rgan. Markaziy Osiyoda ongsiz tanlash tufayli bug‘ doyning doni to‘kilmaydigan, poliz ekinlarining, mevali daraxtlarning dastlabki mahalliy navlari chiqarilgan. Ongsiz tanlash yo‘li bilan nav, zot chiqarish ishlari uzoq muddatni talab etgan. Ongli tanlash. Keyinchalik odam ongining o‘sishi, fan va texnikaning rivojlanishi tufayli odamlarning oziq-ovqati, kiy imkechagi, dori-darmonga bo‘lgan talabining ortishi bilan ongli tanlash nav, zot chiqarish ishida asosiy o‘rinni egallagan. Bunda yaratilmoqchi bo‘lgan o‘simlik navi, hayvon zoti qanday ijobiy belgi-xossalarga ega bo‘lishi oldindan rejalashtirilgan. So‘ngra ana shu reja

asosida sun’iy tanlash olib borilgan. Bu esa yangi zot, navlar chiqarish muddatining qisqarishiga va tanlash natijasining ko‘p jihatdan samarali bo‘lishiga imkon bergan (8—10jadvallar). 8-jadval Sun’iy tanlash natijasida g‘o‘zada xo‘jalik uchun qimmatli belgilarning o‘zgarishi Yilla r Har gektardan Ko‘sa kning Tolani ng Tola olingan hosil vazni (g) uzunli gi chiqish i sentnerda (mm) % 1923 10,8 4,8 27 30 1940 15,0 5,2 32,2 33,4 1950 20,3 5,5 34,4 34,4 1960 20,4 6,2 32 34,7 1970 25,3 6,3 32,5 34,8 1980 29,7 6,3 34,7 36,7 9-jadval Simmental qoramol zotida sut miqdorinining o‘zgarishi Yilla r Har bosh sigirdan olingan sut miqdori (litr) 1870—1875 2500 1880—1885 2950 1890—1910 4000 10- jadval Qandlavlagida qand miqdorining o‘zgarishi Yilla r Qand miqdori % Yillar Qand miqdori % 1808 6,0 1888 13,7 1838 8,5 1898 19,2 1848 9,8 1908 18,6 1858 10,1 1929 20,1 1878 11,7 1954 22,3 CHO‘GARISARIQ HANDALAK BOSVOLDI ZARMITON BO‘RIKALLA ARAVAKASH

UMRBOQI 39-rasm. Qovun navlari. Insonlar sun’iy tanlash o‘tkazar ekan, birinchi navbatda o‘z ehtiyojlarini qondirishni asosiy maqsad qilib qo‘yadilar. In- son ehtiyojlari esa turlicha: iqtisodiy, xo‘jalik, estetik talablarni qondirish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Chunonchi bir odam tovuqning ko‘p go‘sht beradigan, ikkinchisi ko‘p tuxum beradigan, uchinchisi urishqoq, to‘rtinchisi esa dum patlari uzun, chiroyli zotini chiqarishni maqsad qilib qo‘ygan va o‘z maqsadiga asta-sekin erisha borgan. Sun’iy tanlashni turlicha yo‘nalishda olib borish barcha organizmlarga taalluqlidir. Qovunlarning ertapishar (handalaklar) yozgi yupqa va qalin po‘choqli hamda kuzgi, qishki navlarini (39-rasm), qo‘ylarning qorako‘l, hisor, otlarning axaltaqa qora bayir zotlari yaratilganligi bunga yorqin misoldir. Markaziy Osiyoda faqat qovunlarning emas, balki kalta poya li bug‘doy, no‘xat, sabzi, o‘rik, xandon pista, shaftoli, anor, anjir, uzum, yong‘oq, olma va boshqa o‘simliklarning turlituman navlari yaratilgan. Sun’iy tanlash jarayonida inson o‘zi uchun foydali belgixossalarini mumkin qadar keskin o‘zgartirishga harakat qilgan. Bo‘rdoqi qo‘y, cho‘chqa zotlari, urug‘ bermaydigan o‘simlik navlari, itlarning junsiz, kaptarlarning shamolga qarshi ucha olmaydigan tovus kaptar zotlari chiqarilganligi yuqoridagi fikrni tasdiqlovchi dalillardir. Ba’zi madaniy o‘simlik navlari, hayvon zotlarining yovvoyi ajdodlari bir tur, boshqalariniki esa ikki-uch tur hisoblanadi. Masalan, har xil it zotlari chiyabo‘ri va bo‘ridan, qo‘ylar arxar, muflan, argali kabi yovvoyi ajdod xillaridan, tovuq zotlari esa yovvoyi bankiv tovug‘idan, kaptar, yovvoyi ko‘k qoya kaptar turidan (40-rasm), qoramol zotlari dasht va o‘rmon yovvoyi qoramol turidan, karam navlari yovvoyi karam turidan keltirib chiqarilgan. Darvin yuqoridagi mulohazalarning asosli ekanligini bir qancha dalillar bilan isbotlagan. Chunonchi, Hindiston va Janubi Sharqiy Osiyo chakalakzorlarida tarqalgan bankiv yovvoyi tur tovuqlari odamdan unchalik hurkmaydi, kechalari daraxt, buta shoxlarida uxlaydi va xonaki tovuqlar bilan chatish- tirilsa normal nasl BARGI

beradi. Bularning hammasi xonaki tovuqlar bankiv yovvoyi tovuqlardan kelib chiqqanligini isbotlovchi dalillar sanaladi (41-rasm). Mana shunday usul bilan Darvin boshqa xonakilashtirilgan hayvon zotlari, madaniy o‘simlik navlari qaysi yovvoyi turlardan kelib chiqqanligini asoslagan. Darvin sun’iy tanlash bilan yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish mumkinligini tajriba orqali isbotlash imkoniyatiga ega bo‘lmagan. XX asrning ikkinchi yarmida akademik D. K. Be lyayev sun’iy tanlash yo‘li bilan yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirish mumkinligini tajriba orqali isbotlab berdi. U kumushsimon qora tulkilar ustida kuzatish ishlarini olib borib, ularning odamga nisbatan xatti-harakati har xil ekanligini aniqladi. Tulkilarning bir guruhi odamga tashlanuvchan, o‘ta tajovuzkor, ikkinchi guruhi odamga tashlanishga qo‘rqib turadigan, lekin POCHTA KAPTARI 40-rasm. Kaptar zotlari va ularning yovvoyi ajdodi. unga tashlanishni xohlaydigan, uchinchi guruhi esa xotirjam izlanuvchi instinktli tulkilar ekanligi ma’lum bo‘ldi. K.D. Be- lyayev uchinchi guruhga mansub erkak va urg‘ochi tulkilarni ajratib, alohida urchita boshladi. Nasllar orasidan olim yana odamga tez ko‘nikuvchi tulkilarni tanlab bordi. Bunday tulkilar- ning bir necha avlodida sun’iy tanlash o‘tkazish natijasida xuddi xonaki itlarga o‘xshash, ya’ni odamga tez o‘rganadigan, erkalaganda xursand bo‘ladigan tulkilar chiqarildi. BUQOQ KAPTAR YAKOBIN KAPTAR KO‘K QORA YOVVOYI KAPTAR TOVUS KAPTAR

Xatti-harakatiga qarab o‘tkazilgan sun’iy tanlash natijasida tulkilarning morfologik va fiziologik belgilari ham o‘zgardi. Tajribada tashqi 41-rasm. Tovuq zotlari va ularning yovvoyi ajdodi. quloq suprasi osilgan, dumini esa gajak holda egib turadigan tulkilar olindi. Yovvoyi tulkilar odatda yilda bir marta aprelda urchisa, xonakilashtirilganlar esa ikki marotaba dekabr-yanvar va mart-aprel oylarida urchiganlar. Inson sun’iy tanlashni olib borar ekan o‘simlik, hayvonlar- ning barcha belgi- xossalarini emas, balki o‘zi uchun ahamiyatli belgi-xossalarini o‘zgartirishni maqsad qilib qo‘yadi. Shunga ko‘ra tanlangan organizmlarning inson ehtiyojiga mos bo‘lmagan belgi-xossalari sun’iy tanlash natijasida o‘zgarmay qoladi yoki korre lyatsiya qonuniga binoan birmuncha o‘zgaradi. Masalan, g‘o‘zan ing turli navlari tezpisharligi, hosildorligi, tolasining texnologik sifatlari bilan bir-birlaridan farq qilsalar ham, ularning barchasida gul, ildiz tuzilishi o‘zaro o‘xshash bo‘ladi. Kapalakgulda aksincha gullari xilma-xil bo‘lib, barglari o‘zaro o‘xshashdir. Chunki kapalakgulda inson o‘zining estetik ehtiyojiga mos gul tuzilishiga ahamiyat bergan. Bunday holatni hayvonlarda ham ko‘rish BANKIV YOVVOYI TOVUG‘I RUS OQ TOVUG‘I PERVOMAY ZOTI LIVEN ZOTI ROD AYLEND URISHQOQ ZOTI

mumkin. Jundor qo‘ylarning juni yuqori baholanadi. Shu bois har xil qo‘y zotlarining juni birbiridan keskin farq qiladi. Qoramollarda esa bunday emas. Darvin sun’iy tanlashining muvaffaqiyatli chiqishida quyida gilarga: 1. Tanlash uchun olingan organizmlarning son jihatdanko‘pligiga. 2. Ulardagi individual o‘zgaruvchanlikka. 3. Seleksionerning tajribasi, sinchkovligiga. 4. Tanlash olib borilayotgan organizmlarning nazoratsizchatishmasligiga. 5. Tanlash ta’sirini irsiy o‘zgaruvchanlik tufayli to‘plana borishiga bog‘liq ekanligiga o‘z e’tiborini qaratdi. Muxtasar qilib aytganda yangi zot va navlarni yaratish metodi hisoblangan sun’iy tanlash o‘zida bir-birini to‘ldiruvchi uch hodisani: — ko‘zlangan maqsadga mos organizmlarni tanlash va saqlashni; — inson talablariga mos bo‘lmagan organizmlarni yaroqsizga chiqarishni; — chatishtirish uchun zarur bo‘lgan ota-ona formalarini sa- ra lash hamda ulardan yangi-yangi nasl olishni mujassamlashtiradi. Binobarin, yangi nav va zot chiqarishda asosiy omil bo‘lib irsiy o‘zgaruvchanlik sun’iy tanlash hisoblanadi. Darvin zamoniga nisbatan hozirgi vaqtda yangi nav, zot chiqarish metodlari takomillashgan. Yangi nav va zotlarni chiqarishda sistematik va ekologik jihatdan uzoq ota-ona organizmlarini chatishtirish, kimyoviy, fizikaviy omillar yordamida mutant organizmlar olish, har xil turga mansub organizmlar hujayralarini duragaylash, bir hujayra genini, xromosomasini, yadrosini boshqa hujayraga ko‘chirib o‘tkazish, alohida hujayrani sun’iy muhitda ko‘paytirish kabi usullardan keng foydalaniladi.

Adabiyotlar 1. G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Fotosintyezning mohiyati va ahamiyati

Yashash uchun kurash va tabiiy tanlanish

Evolyutsion g’oyalar, ularning paydo bo’lishi. irsiyat va o’zgaruvchanlik

Evolutsion ta’limotning tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-iqtisodiy asoslari

Tur — evolutsiyaning asosiy bosqichi