Биосферада биокимёвий жараёнлар ва моддаларнинг айланиши - Биология - Рефераты

Биосферада биокимёвий жараёнлар ва моддаларнинг айланиши

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

63 KB

Биосферада биокимёвий жараёнлар ва моддаларнинг айланиши Тирик организмларнинг чўкма жинсларни ҳосил бўлишидаги аҳамияти. Чўкма жинсларнинг ҳосил бўлишининг дастлабки босқичи тоғ жинсларининг ҳарорат, сув, шамол таъсирида емирилшидан иборат. Қоялар ёриғидан оқиб чиқадиган сув улар таркибида минерал элементлар ва қум зарраларини оқизиб кетади. Организмлар тоғ жинсларига бевосита таъсир кўрсатиши ҳам мумкин. Масалан, ўсимликлар илдизи ёриқларга кириб уларни кенгайтириши ва сув кириб ювилишини тезлатиши мумкин. Қоялар устида ўсган лишайниклар ажратиб чиқарадиган органик кислоталар уларни кимёвий йўл билан емира бошлайди. Шу йўл билан тоғ жинслари майдаланиб, чўкма жинс (қум) ни ҳосил қилади. Тирик организмларнинг ўзи ҳам бевосита чўкма жинсларни ҳосил бўлишида иштирок этади. Бир қанча сувда яшовчи организмлар ўз танасида кальций тузларини тўплаш хусусиятига эга. Ҳар йили планетамиз сув ҳавзалари тубида 10 8 т кальций оҳактош шаклида тўпланади. Бу ишни денгизларда бир хужайралилардан бир хужайрали фораминифералар, коралл полиплар, моллюскалар ва бошқа организмлар бажаради. Организмлар ҳаёт даврида кальций уларнинг скелети, чиғоноғи, тана қоплоғичида тўпланади. Ҳалок бўлгандан сўнг улар скелети сув тубига чўкади. Кремний моддасини асосан, бир хужайрали диатом сув ўтлари ва бир хужайрали ҳайвонлардан нурлилар, кўп ҳужайралилар, айрим ғовак таналилар тўплайди. Бу организмларнинг скелети диатом ёки радиаляриятлай лой деб аталади. Бундай лой денгиз тубининг катта қисмини қоплаб олган. Тирик организмларнинг тупроқ ҳосил бўлишидаги аҳамияти. Тупроқ ер пўстлоғининг ўзига хос ғовак сиртқи қобиғи ҳисобланади. Унинг ҳосилдорлиги тирик организмларга боғлиқ.

Тупроқ тирик организмлар таъсирида тоғ жинсларининг емирилиши натижасида ҳосил бўлади. Яъни ўсимликлар атмосферадан карбонат ангидридни, тупроқдан азот, калий ва бошқа элементларни олиб, мураккаб органик бирикмалар ҳосил қилади. Ўсимликлар ҳосил қилган биомассанинг бир қисмини ҳайвонлар ейди; кўп қисми қуриб қолади. Ўсимлик ва ҳайвонлар қолдиқлари тупроққа тушиб, микроорганизмлар ва бошқа чиритувчи организмлар учун озиқ бўлади. Микроорганизмлар таъсирида органик моддалар оксидланади. Улар карбонат ангидрид, сув, аммиак, органик кислоталар ва бошқа оддий бирикмаларга айланади. Минераллаштиришнинг биринчи босқичида ҳосил бўлган органик бирикмалар кейинги босқичда иштирок этадиган микроорганизмлар учун энергия манбаи бўлади. Кўп босқичли минераллашиш жараёни ана шундай боради. Микроорганизмларнинг ўзи ҳам вақт ўтиши билан ҳалок бўлади. Уларнинг танаси тўлиқ минераллашади ёки азотли бирикмаларга парчаланади. Бундай бирикмалардан ва бошқа оралиқ моддалардан тупроқнинг ўзига хос органик бирикмаси-гумус (чиринди) ҳосил бўлади. Гумус қанча кўп бўлса, тупроқ шунча унумдор бўлади. Гумус ҳам вақт ўтиши билан микроорганизмлар таъсирида минераллашиб, ундаги моддалар тупроққа ўтади ва ўсимликлар томонидан ўзлаштирилади. Тирик организмлар тупроқ таркибига кириб; ундаги содир бўладиган жараёнларни бошқариб туради. Биосферада моддалар айланиши . Биосфераранинг асосий функцияси атмосфера, тупроқ, гидросфера ва тирик организмлар ўртасида бўладиган моддалар айланишини таъминлашдан иборат. Бу жараёнда сув, карбон, азот, водород, кислород, фосфор, олтингугурт ва бошқа элементлар иштирок этади. Сувнинг айланиши . Сув, тирик организмлар танаси, тупроқдан, сув ҳавзалари юзасидан буғланиб, ҳаво оқими орқали узоқ масофага тарқалади. Ёғин ҳолида қуруқлик юзасига ёғиб тоғ жинсларининг емирилишига олиб келади, тупроқнинг устки қаватини ювиб, эриган кимёвий бирикмалар ва

муаллақ органик заррачалар билан бирга кўл, денгиз ва океанларга бориб қуйилади. Ана шу жараён туфайли литосфера аста-секин ювилиб, унинг таркибий қисмлари океан ва денгизларга келиб тушади. Денгиз ва океанлар билан қуруқлик ўртасида сувнинг алмашиб туриши ҳаёт мавжуд бўлишининг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Карбоннинг айланиши . Карбон тирик организмлар учун хос бўлган барча органик бирикмалар таркибига киради. Яшил ўсимликлар фотосинтез жараёнида атмосферадаги карбонат ангидрид ва сув водородидан органик моддаларни синтезлашда фойдаланади. Бу жараёнда ҳосил бўлган кислород атмосферага чиқарилади. Ҳайвонлар ва ўсимликлар кислород билан нафас олиб, карбонат ангидридни ҳавога чиқаради. Бундан ташқари кислород органик моддалар (масалан, нефть, газ, кўмир, ёғоч) ёнганида ҳам сарф бўлади. Бу жараёнда карбонат ангидрид гази, сув, аммиак каби бирикмалар ҳам атмосферага ажралиб чиқади. Азотнинг айланиши . Атмосфера азоти азот фиксацияловчи бактерия ва сув ўтлари фаолияти натижасида моддалар айланиш даврасига киради. Бу микроорганизмлар атмосфера азотини ўсимликлар ўзлаштира оладиган нитратларга айлантиради. Атмосферада яшин чақнаганида ҳам азот фиксация қилинади. Азот бирикмалари тупроқдан ўсимлик танасига ўтади ва оқсил синтезида фойдаланилади. Тирик организмлар нобуд бўлгандан сўнг чиритувчи бактериялар органик қолдиқларни аммиакка парчалайди. Хемосинтезловчи бактериялар аммиакни сувда эрийдиган азот кислота тузларигача қайтаради. Аммонификаци я NH + 4NH 3CO(NH 2 ) 2 NH - 2

6-расм. Азотнинг кичик биологик давра бўйлаб айланиши NH - 2 – ўсимлик ва ҳайвонларининг органик азоти CO ( NH 2 ) 2 – мочевина NH 3 – аммиак NH Қ 4 – аммоний иони NO 2 – нитритлар NO - 3 – нитратлар N 2 O – азот оксиди N 2 – соф азот Азотнинг бир қисми денитрификация бактериялар фаолияти туфайли ҳавога қўшилади. Азотнинг яна бир қисми чуқур сувларнинг тубига чўкиб, узоқ вақт моддалар айланишидан чиқиб кетади. Йўқотилган азотнинг ўрни вулқон газларидаги азот ҳисобидан тўлдирилади. Фосфорнинг айланиши . Фосфор қадимги геологик даврларда ҳосил бўлган чўкмаларда тўпланиб қолган. Бу чўкмалардан фосфор аста-секин ювилиб туриши ёки қазиб олиб, ўғит сифатида тупроққа солиниши туфайли моддалар айланиши даврасига яна қайтади. Ўсимликлар ерга солинган фосфорнинг бир қисмини ўзлаштиради. Унинг кўп қисми дарёлар суви билан денгизларга боради ва яна чўкма ҳолида тўпланади. Фиксация N 2Ассимиляция N 2 ONO - 3Нитрификация NO 2Нитрификация Денитрификация

Ҳар йили 1-2 млн. тонна фосфорли жинслар қазиб олинади. Балиқ маҳсулотларини истеъмол қилиниши орқали таҳминан 60 000 тонна фосфор табиатга қайтарилади. Нима учун шундай бўлади? Амударё заминимизнинг энг йирик дарёларидан бири. Унинг узунлиги 2540 км бўлиб, Афғонистдаги Ҳиндиқуш тоғларининг шимолий ёнбағридаги 4950 м баландликдаги музликдан бошланади. Бу ерда уни Воҳондарё дейилади. Воҳондарё Помирдаги Заркўлдан чиқиб келадиган Помир дарёси билан қўшилгандан сўнг Панж деб аталади. Панж ва бошқа кичикроқ дарёлар ва ниҳоят энг йирик серсув ирмоғи-Вахш дарёси қўшилгандан сўнг Амударё номини олади. Бу қисмида унга яна Қундуздарё, Кофирнихон, Сурхондарё қўшилади. Бундан кейин Орол денгизига етгунча 1200 км масофада унга бошқа ирмоқ қўшилмайди. Юқори оқимида Амударё жуда тез оқади; унинг суви тиниқ, туби ҳарсанг тошлар, Панж ва Вахш дарёлари қўшиладиган жойларда эса шағал билан қопланган. Амударёнинг ўрта ва қуйи оқимларида суви лойқа, туби балчиқдан иборат. Амударё сувида ҳарсанг тошлар, шағал ва лойқанинг ҳосил бўлишини қандай тушунтириш мумкин?

Адабиётлар : 1. Аметов М.Б., Сапарниязов Ж.С. Пустўни Каракалпакии Нукус , 1995 . 2. Аметов М.Б. Редкие и исчезаюшие видў животнўх Каракалпакстана. Нукус, 2002. 3. Бахиев А. Экология и смена растительнўх сообҳеств низовьев Амударьи. Т . , 1985 . 4. Бекназов Р.У., Новиков В. Охрана природў. Т., 1995 . 5. Беляев Д. К., Воронцов Н.Н., Дўмшиц Г.М. Обшая биология. Учебник для 10-11 классов. М.: «Просвеҳение», 1998. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

МИКРООРГАНИЗМЛАР ИШТИРОКИДА БОРАДИГАН БИОКИМЁВИЙ ЖАРАЁНЛАР

Биосфера ва жамият

Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши, ривожланиш эралари

Биологик жараёнлар кинетикаси. Ҳужайравий жараёнлар биофизикаси

Биологик жараёнлар кинетикаси