Yulduzlarning kichik atlaslari. Osmondagi turli ob'yektlar

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

241.5 KB

Скачать

Yulduzlarning kichik atlaslari. Osmondagi turli ob`yektlar Reja: 1. Quyosh, Oy va sayyoralarning ekvatoryal koordinatalari 2. Kuzatish mashg`ulotlarida 3. Osmon sferasining modeli 4. Ko`rinma yoritgichlarning osmondagi vaziyati (ekvatorial koordinatlar)

Yulduzlarning kichik atlaslari osmondagi turli obyektlarni o`rganish uchun mo`ljallangan qo`llanma hisoblanadi. Bunday qo`llanmalardan biri A.A.Mexailovning “ Звёздный атлас ”i to`rtta xaritadan iborat. Bu qo`llanma qurollanmagan ko`z bilan ko`rib bo`ladigan (5,5 yulduz kattaligigacha bo`lgan) osmoning shimoliy yarim sferasidagi hamma yulduzlarning tasviri tushirilgan . U M.M.Dugayevning “ Лабараторный практикум по курсу астрономии ” kitobida batafsil tasvirlangan. Biz bu yerda A.D.Marlenskiy tuzgan atlas bilan tanishamiz. A.D.Marlenskiyning atlasi 20 ta xaritadan iborat bo`lib, osmonning shimoliy va janubiy yarim sharlarida oddiy ko`z bilan ko`rinadigan (5,75 yulduz kattaligigacha bo`lgan), yulduzlarni va kichik teleskoplarni, jumladan (bnoklda) kuzatiladigan, astronomlar uchun qiziqarli bo`lgan obyektlarni o`z ichiga oladi. Bunday obyektlarning rasmlari va fotosuratlari atlas xaritalarida beriladi. 1-xaritada yulduzlarning δ=70 ο og`ishdan δ=+90˚ bo`lgan soxasi ifodalangan, 2-7 xaritalarda og`ishlari δ=+20˚ og`ishdan δ=+70˚ og`ishgacha bo`lgan sohalar ko`rsatilgan. 8-13 xaritada og`ishlari δ=-20˚ dan δ=+20˚ gacha bo`lgan ekvator sohasidagi yulduzlar, 14-19-xaritalarda og`ishlarda δ=-20˚ dan δ= -70˚ gacha bo`lgan sohadagi yulduzlar va oxirgi 20 xaritada og`ishlari δ= -70˚ dan δ= -90˚ gacha janubiy qutbgacha bo`lgan sohadagi yulduzlar va boshqa obyektlar ko`rsatilgan. 1-xarita markazi olamning shimoliy qutbi (δ=+90˚), radial to`g`ri chiziqlar og`ish aylanmalari, konsentrik aylanalar esa sutkalik parallellarini ifodalaydi. Xaritani chegaralab turuvchi (δ=+70˚) bo`ylab radial chiziqlar yonida yozilgan raqamlar (0,1,2,3,...,23) mazkur raqam og`ishlarining soatlarda ifodalaydigan α=to`g`ri chiziqlarini bildiradi. 0-soatlik og`ish aylanasi bo`ylab yozilgan raqamlar (70˚,80˚,90˚) esa mazkur osmon parallellarini graduslarda ifodalangan og`ishlarni ko`rsatadi. Olamning janubiy qutbini ifodalovchi 20 xaritaning tuzilishi xuddi 1-xarita tuzilishi kabidir.

2-7 xaritalardagi og`ish aylanalari va parallellari mos xolda vertikal va gorizontal yo`nalishda o`tkazilgan chiziqlar bilan ko`rsatilgan. Og`ish aylanalari yonida (Xaritalarning ustki va pastki chegaralari bo`ylab) yozilgan raqamlar, (Masalan, 2-xaritada:1,2,3,4,) yoritkichlarning α-to`g`ri chizishlarini, parallellar yonida (Xaritaning o`ng va chap chegarasi bo`ylab) yozilgan (2- xaritada: 20˚,30˚,40˚,50˚,60˚,70˚) sonlar ularning δ-og`ishlarini ko`rsatadi. (α,δ) ifodalovchi bu raqamlar oralig`i bir necha teng bo`laklarga bo`lingan. Bu maydaroq bo`laklarning qiymatini baholash uchun ikkita qush og`ish yoki sutkalik parallel aylanalariga mos soat yoki graduslar farqini shu oraliqdagi bo`lakchalar soniga bo`lish kerak. Masalan,2-xaritada 3 h va 4 h lik og`ish aylanalarining soat o`lchovi farqi α=4 h –3 h =1 h =60 m : bu oraliq teng 6 bo`lakka bo`lingan . Demak har bir bo`lakning α bo`yicha bahosi , ya`ni xaritaning α bo`yicha aniqligi α/6=60 M /6=10 m bo`ladi. Xaritaning ikkita qushni parallellari orasidagi (burchak o`lchovidagi) farqni , shu oraliqdagi bo`laklari soniga bo`lsak, xaritaning δ boyicha aniqligi topiladi. Masalan, 10˚ va 20˚ lik parallelligining burchak o`lchovidagi farqi δ=20˚-10˚=10˚ teng. Bu oraliq 10 bo`lakka bo`lingan. Demak, 2-xaritaning δ bo`yicha aniqligi -δ/10=10/10=1˚ ekan. Yulduzlarning atlasidagi xaritalar yonida (o`ng tomondagi ) turli obyektlarning shartli belgilari ko`rsatilgan. Ular quyidagicha ifodalangan: • • · Yulduzlarning (ularning ko`rinma kattaliklari 0,76 dan 1,76 gachalari 1 deb, 1,26 dan 1,76 gachalari 1,5 deb, 1,76 dan 2,26 gachalari 2 deb va hokazo deb qabul qilingan). - Qo`shaloq va karrali yulduzlar: doirachaning diametri qo`shaloq yulduzni tashkil etuvchilarning ko`rinma yulduz kattaliklari yig`idisini ifodalaydi. - Spektral qo`shaloq yulduzlar. - O`zgaruvchan yulduzlar: bo`yalgan ichki doiracha ravshanlik minimumidagi yulduz kattaligiga mos keladi. - Yangi yulduzlar: xaritalarda bu belgi yonida yangi yulduz chaqnash yili ko`rsatilgan.

- Metior oqimlarining radianti. - Yulduzlarning tarqoq to`dalari. - Sharsimon to`dalar. - Planetar tumanliklar. - Diffuz tumanliklar. - Gallaktikalar. Xarita ustida ko`k rang bilan bo`yalgan polosa (yo`l) Somon Yo`lini ifodalaydi. Xaritaning chap tomonidagi turli kattalikdagi qora doirachalar yonidagi sonlar yulduz kattaligini ifodalaydi. Yulduz kattaliklari m=0,5 aniqlik bilan berilgan. Biror yulduzning yulduz kattaligini aniqlash uchun yulduzning xaritadagi kattaligini etalon doirachalar bilan taqqoslanadi. Masalan, 3-xaritada tasvirlangan Savr (1-jadvalga qarang) yulduz turkumining α yulduzi (Aldebaran) ning yulduz kattaligi m=1, Aravakashning α-si uchun m=2,5 deb olish mumkin. Xaritada m=5,5 gacha bo`lgan yulduzlar tasvirlangan. Atlasdagi har bir xaritaning chap tomonidagi betlarda yorug` yulduzlar va boshqa kosmik obyektlar haqida ma`lumotlar keltirilgan. Bu ma`lumotlar asosan Bechvar katalogidan olingan va tubandagi jadval ko` rinishida beriladi. YULDUZLARNING

obyektni ng belgisi obyektni ng nomi ekvatoryal kordinatla riK o`rinm a yulduz kattaligi Spektral sinfi Tem peraturasi Y orqinligi Radiusi (Rο=1) Y illik parallaksi Y orug`lik yilida o`lchangan uzoqligi N uriy tezligi X ususiy harakati Q o`shim cha m a`lum otlar Birinchi,”obyektning belgisi” grafasida yulduzlarni yulduz turkumida belgilovchi harflar va yulduz to`dalari , tumanlar va gallaktikalar kabi obyektlarning nomerlari berilad. Quyosh, Oy va sayyoralarning ekvatoryal koordinatalari to`xtovsiz o`zgarib turganliklaridan , ular xaritalarda ko`rsatilmagan. Aslida, hatto xaritada ko`rsatilgan obyektlarning ekvatoryal koordinatalari ham asta-sekin (asosan protsessiya tufayli) o`zgarib boradi. Shuning uchun xaritalar setkasi va koordinatalar ma`lum epoxa uchun tuziladi. A.A.Mixaylov va A.D.Marlenskiy kichik atlaslaridagi xaritalar epoxasi uchun 1950 yilning boshi olingan. Yulduz turkumlarining gorizontga nisbatan ko`rinishini o`rganishda va ulardan orientir sifatida foydalanishda yulduzlar osmoning surilma xaritasi (bundan kiyin surilma xarita deb aytamiz) asosiy qo`llanma bo`la oladi (I-rasm). Surilma xarita ikki qismdan: yulduzlar xaritasi va bu xaritaga qoplangan qoplama doiradan iborat. Yulduzlar xarotasi qismidan osmonning δ =45 0 og`ishdan δ =+90 0 gacha bo`lgan sohasi ifodalangan. Unda nisbatan yorug` ( ko`rinma yulduz kattaligi 4 gacha bo`lgan) yulduzlar va boshqa kosmik ob`ektlar ko`rsatilgan.

Bu erda olamning shimoliy qutbini ifodalaydigan P nuqtadan chiquvchi radial to`g`ri chiziqlar og`ish aylanalarini, har 30 0 li oraliqda chizilgan kontsentrik aylanalar osmon parallellarini ifodalaydi. Xarita chetida bu to`g`ri chiziqlar yonida yozilgan (o h dan 24 h gacha ) soat o`lchovidagi raqamlar mos ravishda mazkur og`ish aylanalariga tegishli to`g`ri chiqishlarni korsatadi. Osmon parallellari yonida (o h lik og`ish aylanasi bo`ylab) yozilgan graduslar o`chovidagi raqamlar (-45 0 dan 90 0 gacha) mazkur osmon parallellariga mos og`ishlarni ko`rsatadi. (Markazdan uchinchi aylana osmon ekvatori bo`lib, uning og`ishi δ=0 0 ). Ekliptika ekvator bilan γ = bahorgi tengkunlik nuqtasi (α = 0 h , δ=0 0 ) va Ώ= kuzgi tengkunlik nuqtasi (a=12 h , б =0 o ) da erishuvchi ekssentrik doira bilan ifodalangan. Xaritaning osmon ekvatorini ifodalovchi konsentrik aylana ichida joylashgan (0 0 ≤ ≤+90 0 ) qismi- shimoliy yarim sferasni, qolgan qismi ( ekvatordan δ =-45 0 lik parallelgacha bo`lgan qismi) janubiy yarim sharga qarshilik sohani ifodalaydi. Janubiy yarim sfera parallellari ekvatordan kattaroq radiusli aylanalar bilan ifodalangan. Shuning uchun bu qismda yulduz turkumlari haqiqiy tasavvuriga nisbatan biroz yoyilgan ko`rinishda b`ladi. Xaritani chegaralab turadigan datalar limbasi deb ataluvchi tashqi aylana bo`ylab calendar yilining ma`lum kun va oylari qo`yilgan.

Surilma xaritaning qoplama doira qismi ish jarayonida yulduzlar xaritasi ustiga qo`yiladi. Qoplama doirani chegeralab turuvchi aylanaga soatlar limbasi deyiladi. U 24 qismga (soatga) bo`lingan. Soatlarni ifodalovchi raqmlar oralig`i maydaroq teng 6 bolakka bo`lingan bo`lib, ularning har biri 10 munitga teng oraliqqa mos keladi.Soatlar limbasidagi vaqtlar o`rtacha Quyosh vaqtida berlgan. Qoplama doiraning o`rtasi kuzatuvchi yashayotgan shaharning φ =kenglamasiga mos ( yoki unga yaqin kenglamaga mos) ko`rsatilgan aylnalarning biri bo`ylab qirqib olinishi zarur. Masalan, Farg`ona kenglamasini φ = 40 0 deb hisoblab, surilma qism 40 0 li oval aylana bo`ylab qirqilsa, qirqilgan doira chegarasi Farg`ona gorizontini, gorizontdagi to`rtta asosiy nuqtalarini bilgilaydi. Shimoliy janubga tomon ip o`tkazilsa, bu ip osmon meridianini, ip o`rtasi taxminan Farg`ona zenitini ifodalaydi. Yulduzlar osmonining surilma xaritasi yordamida yulduzlarning istagan bir paytidagi (kuzatuvchi gorizontiga nisbatan) viziyatini, shu paytda yulduz turkumlarning qaysi birlari chiqayotganini, botayotganini yoki yuqori

kul`minasiyada turganligini, shuningdek, osmon sferasining sutkalik va Quyoshning yillik harakatlari tufayli gorizont ustida ko`rinadigan yulduz turkumlarining almashinib turishlari va hokozalarini ko`rsatish mumkin bo`lgan kosmik obektlarning vaziyatlarini aniqlash va kuzatish programmasini tuzish imkonini beradi. Surilma xarita bilan ishlashni quyidagi tartibda olib borish qulay: Surilma xaritani dars o`tayotgan paytda ( kun va soatga ) to`g`rilanadi. Masalan, I- rasmda u 15 sentyabrning 21 soatiga to`g`rilangan. Ya`ni soatlar limbasining 21 raqami, datalar limbasining sentyabr 15 raqami ro`parasiga olib kelingan. Qoplama doira qirqimi ichida, shu paytda, Farg`ona gorizonti ustida ko`rinadigan yulduz turkumlari paydo bo`ladi. 1. Kuzatish vaqtida masalan, 15 sentyabrning 21 soatida surilma xaritada ifodalangan gorizontga mos aylana ichida ko`rinayotgan yulduz turkumlariga taqqoslanadi. Buning uchun surilma xaritani boshimiz ustiga tutib, uning “ shimol” deb yozilgan chetini gorizontning shimol nuqtasiga yo`naltiriladi. Kuzatish paytida chiqayotgan, botayotgan va yuqori kul`minasiyada turgan yulduz turkumlarining nomini atash, ularni osmonda izlab topish tavsiya qilinadi. Sentyabrning 15 kuni kechki soat 9 da yulduz turkumlari: Hamalning chiqayotganinini, Oqqush va Jaddining yuqori kul`minasiyada turganini, Xo`kizboqarning botib borayotganini ko`ramiz (I-rasm). Bu mashg`ulotda Katta va Kichik Ayiq, Kursi, Stefey, Oqqush, Asad, Pegas, Ho`kizboqar, Orion yulduz turkumlarining ko`rinishlari va joylanishlariga alohida ahamiyat berish zarur. Chunki bular bizning kenglamalarimizda, O`zbekiston shaharlari kenglamalarida, ko`rinadigan eng harakterli yulduz turkumlaridir. 2. Surulma xaritaning soatlari limbasidan, masalan, 0,6,12,18 soatlarni, datalar limbasidagi kuzatish kuniga tog`irlab (masalan, 15 noyabrga), Katta va Kichik Ayiq, Kursi, Orion, Oqqush yulduz turkumlarining gorizontga nisbatan qaerda ko`rinishlarini aniqlab olinadi. Kuzatish paytida bu turkumlarning xaritada va osmon sferasida egallagan holatlari, solishtiriladi va ularning sutka mobaynida (0,6,12,18 soatlarda) turgan o`rniga qarab, osmon sferasida chizib o`tadigan

yo`llari ko`rsatiladi. Shu bilan yulduzlar osmoni sutka mobaynida sharqdan g`arbga tomon, Qutb yulduzi atrofida to`la aylana chizib chiishlariga ishonch hosil qilinadi. Osmon sferasining bu xildagi harakati faqat ko`rinma harakat bo`lib, aslida Erning g`arbdan sharqqa tomon bir sutkada bir marta aylanib chiqishining oqibati ekanligi talabalarga eslatiladi. 3. Yuqori eslatilgan yulduz turkumlarining umumiy ko`rinishlarini va undagi yorug` yulduzlarning yulduz turkumidagi o`rinlarini esda qoldirish tavsiya qilinadi. Ravshan yulduzlar jadvalidan (I-jadval) Altair, Al`debaran, Vega, Deneb va boshqa yulduzlarning qaysi yulduz turkumiga kirishlari, ularning ekvatorial koordinatalari (α, δ ) aniqlanadi va shu yulduzlar ma`lum vaqtda, masalan, 20 soat- y 30 minutda, yuqori kul`minatsiyada bo`lgan datalar xaritadan topiladi. Buning uchun tanlab olingan yulduzlarni birin-ketin yuqori kul`minatsiyaga, meridianni ifodalovchi faraziy ipga (rasmda 0-12 soatlardan o`tuvchi chiziq) gorizontning janub tomonidan olib kelinadi. Soatlar limbasidagi 20 soatu 30 minutga mos shtrix to`g`risidagi datalar limbasidan kerakli oyning chislosi olinadi. Masalan, Oqqush yulduz turkumining α si (Deneb yulduzi) 20 soatu 30 minutda 23 sentyabrda yuqori kul`minatsiyadan o`tar ekan (rasmda 20 soatu 30 minutni ifodalovchi shtrix ro`parasida taxminan 28 sentyabr turibdi). 4. Xuddi yuqorida ko`rsatilgan usul bilan aks masalani, ya`ni ma`lum kunda, masalan, 21 mart, 22 iyun, 23 sentyabr, 22dekabr kunlarida, berilgan yulduzlarning sutkaning qaysi soatida chiqqanligi, yuqori kul`minatsiyadan o`tganligi va botganligini aniqlash mumkin. Buning uchun yulduzni chiqish holatiga (shaklda sharq tomondan gorizont chizig`i ostiga), yuqori kul`minatsiyaga (ip ostiga) va botish holatiga (gorizontning g`arb tomoniga) olib kelinib, 21 mart, 22 iyun, 23 sentyabr, 22 dekabr kunlarini ifodalovchi shtrixlar to`g`isidagi soatlar limbasidan yulduzlarning chiqish ko`l`minatsiya va botish vaqtlariga tegishli soat, minitlar hisobi olinadi. Masalan, Oqqush yulduz turkumi 21 mart kuni soat 8 dan 40 minut o`tganda, 22 iyunda 2 dan 40 minut o`tganda, 23 sentyabrda soat 20 dan 40 minut o`tganda, 22 dekabrda 14 dan 40 minut o`tganda yuqori kul`minatsiyada bo`lar ekan.

Bu misoldan yaqqol ko`ramizki, har bir yulduzning yuqori kul`minatsiyaga kelishi, shuningdek, chiqish va botish vaqtlari I yil davomida o`zgarib turadi. Oqqush yulduz turkumi 21 martda yuqori kul`minatsiyada 8 soatdan 40 minut o`tganda tursa, 22 iyunda 2 soatdan 40 minut o`tganda bo`ladi. Ya`ni yuqori kul`minatsiyaga kelish vaqti 3 oyda 6 soatga, 6 oyda 12 soatga, 9 oyda 18 soatga va 12 oy – I yilda 24 soatga, ya`ni (I sutkaga) siljir ekan. Bu xodisaning asl sababi, Quyoshning ekliptika bo`ylab osmon sferasining sutkalik ko`rinma harakatiga teskari yo`nalishda yillik ko`rinma harakatlanishidandir. 5. Xaritadan ekliptika bo`yicha joylashgan zodiak yulduz turkumlarini topib, ularning ko`rinishi yil mobaynida o`zgarishini va bu o`zgarishlarning sababini payqash zarur. Berilgan oyda Quyosh Zodiak yulduz turkumlarining qaysi birida joylashganligi topish uchin 21 martda u bahorgi tengkunlik nuqtasida bo`lib, har oyda taxminan 30 0 lik yoydan o`tishini esda tutish zarur. Shuni unutmaslik kerakki, Quyosh turgan yulduz turkumidan 15 0 dan ziyodroqga sharqda va g`arbda joylashgan yulduzlarni ko`rib bo`lmaydi, chunki ular kechqurungi g`ira-shira va ertalabki tong shafag`iga qo`shilib ko`rinmaydi Osmon sferasining modeli va surilma xarita yordamida osmon sferasining asosiy elemetlarini o`rganish juda qulay. Kuzatuchini osmon sferasi modeli markazida O= nuqtada joylashgan deb faraz qilinadi, OZ –vertikal chiziqqa I- tekislik NS= matematik gorizont tekisligi; N dan S ga o`tkazilgan chiziq tush chizig`i, PP`= olam o`qiga ( uning atrofida osmon sferasi korinma aylanadi perpendikulyar tekislikdagi aylana QQ` = osmon ekvatorini ifodalaydi. Osmon ekvatori osmon sferasini shimoliy va janubiy yarim sferalarga bo`lib turadi.

Matematik gorizont ustidagi C,B, Ю , З nuqtalar mos holda, shimol, sharq, janub va g`arb nuqtalarini ifodalaydi. Zenet Z va nodir- Z` dan o`tuvchi katta aylanalarga vertikal aylanalar deb aytiladi. Tekisligi osmon meridiani tekisligiga bo`lib, sharq va garb nuqtalatridan o`tuvchi vertikal yarim aylanalarga birinchi vertikallar deyiladi. Tekisliklari matematik gorizont tekisligiga parallel aylanalarga almukantaratlar deyiladi. ﻉﻉ ` katta aylana ekliptikani ifodalaydi, u ekvatorga nisbatan ﻉ = 23 o 27` burchak ostida joylashadi. Ekliptika osmon ekvatori bilan bahorgi  va kuzgi Ω tengkunlik nuqtalarida kesishadi. PP′ dan o`tadigan katta yarim aylanalar og`ish aylanalarini ifodalaydi. Astronomiyada og`ish aylanasi ismi bilan to`la aylana emas, balki P qutbdan P′ qutbgacha o`tuvchi yarim aylanaga aytiladi. Og`ish aylanalari yordamida yoritgichlarning og`ishlari sutka mobaynida o`zgarmasliklarini, namoiyish qilish uchun judda qulay. Modeldagi zenitni ifodalovchi Z nuqtada, siljishi mumkin bo`lgan reyterga maxkamlangan, ( katta aylananing 4 I ga teng) sim- posilka o`rnatilgan, u temir

yulduzchali to`g`ogichga ega. Bu temir polaska va yulduzcha yoritgichlarning astronomik koordinatalarni namoyish qilish uchun qulay. Tekisliklarni ekvatornikiga parallel bo`lib undan ± 23 0 27′ uzoqlikda o`rnatilgan aylana metal simlar ikkita sutkalikparallelni ifodalaydi. Ular Quyoshning quyoshturishi nuqtalaridagi sutkalik yo`li va yoritgichlarning chiqmaslik, botmaslik shartlarini namoyish qilishda juda qulay. 2- rasmda ular ﻉ ′ N va S ﻉ Aylanalar bilan ko`rsatilgan. Bu erda ε yozgi Quyoshturishi, έ – qishqi Quyoshturishi nuqtalarini ifodalaydi. Modelda og`ish aylanasiga mahkamlangan sariq sharcha Quyoshni belgilaydi. U, Quyoshning sutkalik va yillik harakatini va Quyosh bilan bog`liq vaqt sistemalari o`rganishda qulaylik yaratadi. Qutb va zenitdan o`tuvchi (2-rasmda PNQ ﻉ Z′P′S′Q′ ﻉ ′ Z Aylana osmon meridianini ifodalaydi. Osmon sferasining ko`rinma harakati tufayli har bir yoritgich osmon meridianini bir sutkada ikki marta kesib o`tadi. Modelning harakatlanuvchi qismini olam o`qi atrofida aylantarib, yoritgichni belgilovchi yulduzcha meridianni ( P) qutbdan janub tomonida kesib o`tganda, yoritgich yuqori kul`minasiyada bo`lgan holati. (P)ning shimolida kesib o`tganida esa uning quyi kul`minasiya yoritgichning zenitdan uzoqligi: Z=± ( φ- б ) quyi kul`minasiyada esa Z= 180 0 - ( б + φ ) ifoda bilan topiladi. Modelning pastki qismidagi K- vintini burab, olam o`qining matematik gorizont tekisligi bilan hosil qilgan burchagini ( h p = φni) o`zgartirish mumkin, ya`ni modelni turli geografik kenglama φ ga mos qilib o`rnatgach, K-vint maxkamlanib qo`yiladi. Modelni turli geografik kenglamalarga ( masalan φ=90 0 , 23 0 27′, 0 0 kenglamalarga) maslab. Φ o`zgarishi bilan yulduzlar osmonning ko`rinishi sutka davomida o`zgarib borishi namoyish qilish mumkin Ko`rinma yoritgichlarning osmondagi vaziyati (ekvatorial koordinatlar) yil mobaynida va yildan –yilga o`zgarib boradi. Bu vaziyatlarni nazariy astronimiya usullarini qo`llab oldindan hisoblash mumkin. Bizning mamlakatimizda osmon jismlariga tegishli barcha hisoblashlar, sobiq sovet Akademiyasiga qarashli maxss

nazariy astronomiya institute tomonidan olib boriladi. Bunday hisoblashlar asosida osmon yoritgichlarning kordinatalari ko`rsatilgan va ko`pgina osmon jismlariga tegishli boshqa ma`lumotlarni o`zida aks qilgan jadvallar 2-3 yil oldin tuzilib, astronomic har yilliklar (ejegodnik) lar knashr etiladi. “ Astronomicheskiy ejegodnik SSSR”- asosan observatoriyalar va astronomo- geodezik dala ishlari uchun mo`jallangan qo`llanmadir. Unda Quyosh, Oy, sayyoralar haqida kundalik kerekli ma`lumotlar, yulduzlarga doir turli ma`lumotlar keltiriladi, maxsus jadvallar beriladi. Osmon yoritgichlarining vaziyati bu jadvallarda 0",1 va 0"01gacha aniqlikda beriladi. Quyosh, oy, sayyoralar, yulduzlar va bishqa kosmik obektlar haqidagi ma`lumotlarni o`quv maqsadi uchun etarllik aniqlikda qo`llanmalardan topish mumkin. Bu qo`lllanmalar mazmuni jihatdan ikki turga b`linadi: birinchi turdagi kaledarlarda tez o`zgarmaydigan doimiy xarakterga ega ma`lumotlar beriladiIlobvalar qismidan esa, Oyva Mars relefi haqidagi ma`lmotlarni olish mumkin. Astronomiyani o`qitish praktikasida 14 a ,26, 28 a , 28 б jadvallar ayniqsa ko`p qo`llaniladi. 28 a jadvalda yulduz kattaligi m=4,50 dan yorug` bo`lgan o`rtacha o`rinlari 1975 yil epoxaci uchun berilgan. Bunda yulduzlar yulduz turkumlari bo`yicha emas, balki to`g`ri chiqishlarining ortib borishiga qarab joylashtirilgan. Jadvaldagi ustunlarda ko`rsatilgan sonlar chapdan o`nga tomon: yulduzning ro`yxatidagi nomerini, yulduz kattaligini, spektrini, to`g`ri chiqishini,  -ning bir yilda o`zgarishini, og`ishlarini, б - ning bir yida o`zgarishini va Bessel sonlari nomidagi kattaliklarni ifodalaydi. Jadvaldan ko`ramizki, yulduzlarning  - dari vaqt berliklarida: h-soat, m- munit, S- sekundlarda berilgan. Ba`zan  ey beliklarda ( 0 ′ " )larda ifodalangan ham bo`ladi. Yyoni vaqt birliklarida o`tkazishda 14 a jadvaldan foydalanish mumkin. Unda raqamlar ustunlari tepasiga yozilgan “ gradus, minut dugi sekunt dugi” so`zlarga alohida ahamiyat berish zarur. Chap ustunlaridagi raamlar burchakning bir sestemadagi qiymatlarini, ularning yonidagi ustunlar o`sha burchaklarning ikkinchi sestemadagi qiymatlarini ifodalaydi.

$Masalan, ekvatorial koordinatalari:  = 101 0 2′30" : б =-16 0 41′ bo`lgan yorug` yulduzning qaysi yulduz turkumiga kirishi va nomini aniqlash talab etilsin. Buning uchun, 14 a jadvaldan foydalanib,  =101 0 2′30"ni vaqt birliklarida quyidagicha ifodalaymiz. 100 0 -6 h 40 m 1 0 -0 h 04 m 2 ′- 0 m 08 s 30"- 02 s _____________________ 101 0 2 ′ 30 " - 6 h 44 m 10 s 28 a jadvaldan kordinatalari  = 6 h 44 m 10 s , б =-16 0 41′larga yaqin bo`lgan yulduz turkumidagi  - yulduzi ekanini aniqlaymiz. Shu qo`llanmaning I- jadvalidan, Katta Itning  si Sipius yulduzi ekanini ko`ramiz. 26 jadvaldan ushbu yulduzlar tukumining lotincha nomini, kvadrat graduzlarda ifodalangan kattaligini, undagi yorug` yulduzlar sonini aniqlash, 28 б yoki {14}dagi 50 jadvaldan topilgan yulduzning ravshanligi, spektri harakati haqida tassavur olish mumkin. Astronomik kalendarlarning ikkinchi turida nisbatan tez o`zgarib turadigan obektlar haqida ma`lumotlar beriladi, {12} shular jumlasidandir. “Astronomicheskiy calendar (peremennaya chast)”larda Quyosh, Oy va sayyoralarning vaziyati, chiqish va botish vaqtlari ko`rsatilgan jadvallar (efemeridalar), sayyoralarning ko`rinma harakati ifodalangan kartalar, tutilishlar, o`zgaruvchan yulduzlar va hokozolar haqida ma`lumotlar beriladi. Kitobning ilovalar qismida turli astronomic yangiliklar, Er suniy yo`doshlari, kosmik stansiyalar haqidagi materiallar keltiriladi. {12}da Quyosh va Oy efemeridalari taxminan 14 betdan boshlanib, “Solnse”, “Luna” sarlovhasidagi jadvallar ko`rinishida beriladi. Bundagi son ustunlari kuyidagilarni ifodaaydi.$

Yulduzlarning kichik atlaslari. Osmondagi turli ob'yektlar

12.09.2022

0

241.5 KB

Похожие