Қуёш – энг яқин юлдуз .( Куёш - энг якин юлдуз ) - Астрономия - Рефераты

Қуёш – энг яқин юлдуз .( Куёш - энг якин юлдуз )

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

www.arxiv.uz Қуёш – энг яқин юлдуз Режа : 1. Қуёш фотосфераси: донадорлик ва машъаллар 2. Қуёш доғлари - магнит ороллари 3. Протуберанеöлар - аланга «тил»лари 4. Қуёш чақнашлари

www.arxiv.uz Қуёшнинг кундалик кўринма ҳаракатига биз шу қадар кўникиб қолганмизки, гўё у абадийдек туюлади. Ҳақиқатан шундайми, Қуёш сўнмайдиган осмон жисмими? Қуёш қисқа вақтда ғойиб бўлса планетамизда қандай ўзгаришлар рўй берган бўлар эди? Бунда зум ўтмай ерни қоронғулик қоларди, чунки Қуёшнинг ёруғлигини қайтариш ҳисобига кўринадиган Ой ва планеталар ҳам осмонда кўринмай қолиб, фақат юлдузларгина хира шуълалари билан Ерни ёритарди, холос. Шунингдек, бутун Ер юзини изғирин совуқ “исканжасига” оларди. Бир ҳафтага қолмай тропиклар қор билан қопланар дарёлар оқишдан тўхтаб, денгиз ва океанлар секин-аста тубигача музлар, шамол ҳам “увуллаш”ини бас қиларди. Ҳуллас, ҳаммаёқни ваҳимали қоронғулик ва қаҳратон совуқ эгалларди. Бундай шароитда одамзод запас ёқилғилар ҳисобига умрини бир оз чўзса-да, бироқ у ҳалокатдан қочиб қутула олмас эди. Шунинг учун ҳам ҳаётимизнинг манбай бўлмиш Қуёш ҳар жиҳатдан диққатга сазовор осмон жисми ҳисобланади. Қадимда атроф-муҳитни илмий тушунтиришга ожиз бўлган одамлар табиат кучлари олдида тиз чўкишган, унда сиғинишга. Бундан Қуёш истисно эмас эди. Мисрликлар Қуёшга, иссиқлик ва ҳаёт инъом қилувчи Ра худоси номини бериб сиғинишганда, грек ва римликлар Қуёшни нур, музика ва поэзия худолари-Феба, Гелиос ва Аполлон сифатида сиғинишди. Кейинги йилларда Қуёшнинг массаси, ҳарорати ва физик табиатини ўрганиш борасида йиғилган маълумотлар, Қуёш тўғрисида етарли даражада аниқ тасаввур ҳосил қилиш имконини берди. Ердаги кўпгина физик ва биологик ҳодисалпр Қуёш таъсири туфайли содир бўлар экан. Гарчи оддий кўз билан қараганда, Қуёш сокин осмон жисмидек кўринса-

www.arxiv.uz да, аслида у йирик ва қувватли физик жараёнларни “бошидан кечираётган“ юлдузлардан бири ҳисобланади. Шу туфайли Қуёшни ўрганиш, ҳар жиҳатдан барча табииёт фанлари учун, айниқса физика фани жуда катта аҳамият касб этади. Қуёш миллиардлаб юлдузларнинг бир вакили, катталиги ва ҳароратига кўра ўртача юлдуздир. Бироқ планетамиз-Ер бошқа юлдузларга нисбатан Қуёшга миллионлаб марта яқин бўлганидан, юлдузлардан фарқ қилиб, у каттагина бурчакк (32) остида кўринади. Ер ҳам башқа сайёралар (Меркурий, Венера, Марс, Юпитер ва Сатурнлар) қаторда Қуёш атрофида айланма ҳаракат қилади. Астрономияда Ердан Қуёшгача бўлган масофа ((149,5 миллион километр) узунлик ўлчови бирлиги сифатида қабул қилинган ва бир астрономик бирлик (1а.б.) деб юритилади. Нур бу масофани салкам 8,5 минутда босиб ўтади. Қуёшнинг диаметри миллион 400 минг километр бўлиб, Ер диаметридан тахминан 110 марта катта. Бошқача айтганда, Қуёш ҳажмига 1 миллион 300 мингдан ортиқ  ҳажмидаги жисм сиғади. Қуёш сиртидаги ҳарорат 5800 атрофида бўлиб бу ҳарорат марказга томон ортиб боради ва у ерда тахминан 16 миллион градусга етади. Қуёш чиқараётган нурланиш энергияси миқдорининг қанчалик катталигини қуйидаги мисолдан яққол кўриш мумкин. Қуёшнинг 1 секунд давомида чиқараётган энергияси миқдорининг қанчалик катталигини қуйидаги мисолдан яққол кўриш мумкин. Қуёшнинг 1 секунд давомида чиқараётган энергияси, 12 минг триллион тонна кўмирни ёққанда ажраладиган энергия миқдорига тенгдир. Гарчи унинг Ерга тушаётган энергиясининг миқдори ҳам кам бўлмаса-да, у Қуёшдан ажралаёетган бутун энергиянинг атиги 2 миллиарддан бир қисминигина ташкил қилади. Қуёш улкан ҳароратли олов шардан иборат бўлиб, уни ташкил қилган газ, оддий газларга нисбатан ўз хусусиятлари билан кескин фарқ

www.arxiv.uz қилади ва плазма деб юритилади. Плазма ҳолатида модда ионлашган атомлар ва эркин электронлардан иборат бўлади. Бундай моддада нейтрал атомларнинг кўп ёки камлиги унинг температурасига боғлиқ. Қуёш фотосфераси: донадорлик ва машъаллар Асосан кўзнинг кўриш чегарасида ётувчи тўлқин узунлигидаги нурларни чиқарувчи Қуёш атмосферасининг остки қатлами фотосфера деб аталади. Фотосфера телескоплар ёрдамида кузатилганда, у оддий кўз билан кузатиладиган равшан дисқдан катта фарқ қилади. Йирик телескоплар ёрдамида олинган Қуёш тасвирида кўзга яққол ташланадиган нарса, унинг сиртидаги асарлари уясини эслатувчи донадорликдир (60- расм). Бундай донадорлик фанда гранулаöия деб аталади («гранула» - майда дона демакдир). Кейинги йилларда донардорликнинг аниқ расмлари махсус баллонлар ёрдамида стратосферага учирилган Қуёш телескоплари ёрдамида олинди. Бу расмлар ёрдамида гранулаларнинг равшанлиги, «яшаш» даври ва спектрал ўрганишга доир кўп янги маълумотлар олинди. Гранулаларнинг ўртача катталиги 500 километрча бўлиб, аслида 200 километрдан 700-800 километргача катталикдагилари учрайди. Фотосфера гранулалардан ташқари занжирсимон шуълали соҳалар ҳам телескопларда ҳосил бўлган Қ уёш тасвирида кўзга ташланади (61- расм). Бундай соҳалар маъаллар деб аталади. Машъалар, асосан, Қуёш доғлари билан биргалиқда учрайди. Машъаллар фақат Қуёш дискининг чеккаларида бўлиб, унинг марказий қисмида кўринмайди. Бундан чиқадиган хулоса шуки,

www.arxiv.uz машъаллар юқори қисми фотосферага нисбатан равшанроқ бўлиб, остки қисми фотосферадан совуқроқ бўлган объектлардир. Машъалларнинг юқори қисмида кузатиладиган равшанлик, ундаги ҳарорат фотосфераникига нисбатан 100-200 градусга иссиқроқ эканлигидан дарак беради. Машъаллар ниҳоятда улканлиги билан эътиборни жалб этади. Айрим машъаллар эгаллаган майдон - кўндалангига- бир неча юз минг километргача етади. Қуёш доғлари - магнит ороллари Қуёш фотосферасида кузатиладиган, физик табиатни жиҳатидан жумбоқларга бой объектлар – доғлардир (62-расм). Қуёш доғларининг катталиги турлича бўлиб, бир неча минг километрдан бир неча юз минг километргача етади. 1858 йилда кузатилган қуёш доғи – энг йирик доғлардан биридир. Унинг диаметри 230 минг километр бўлиб  диаметридан 19 мартача катта бўлган. Агар Қуёш доғларининг катталиги 40 минг километрдан ортиқ бўлса бундай доғларни Қуёш чидаш оддий кўз билан телескопсиз ёки бошқа бир кузатиш асбобисиз бемаҳал кузатиш мумкин. Шунинг учун у ҳам кўпгина қадимий қўлёзмаларда Қуёш миртида доғлар кузатилганлиги ҳикоя қилинади. Бирок қадимда ҳеч бир кузатувчи бу доғларнинг бевосита Қуёшга тегишли эканлигига ишонмаган. Биринчи бўлиб, 1609 йилда доғлар Қуёшнинг ўзига тегишли эканлигини Падуе университетининг профессори Галилео Галилей ўзи ясаган телескоп ёрдамида кузатиб аниқлади. Шундан буён ўтган салкам 4 аср вақт давомида Қуёшни ўрганиш, Қуёш доғларига тегишли кўп муаммоларни, жумладан  уларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши, физик табиатларига доир қатор муаммоларни тўла бўлмаса-да ҳалқ қилди. Одатда, Қуёшда доғлар якка ҳолда жуда кам учрайди. Улар гуруҳ- гуруҳ

www.arxiv.uz ҳолида кўпроқ кузатилади. Малуи гуруҳда битта кўпинча иккита йирик доғдан ташқари бир неча майда доғлар бўлади. Қуёш доғларининг яшаш даври турлича бўлиб бир неча кундан бир неча ойгача давом этади. Бир неча ой давомида яшай оладиган (яъни Қуёшнинг бир неча айланишида йўқолмай турадиган) доғлар кўп учрамайди. Қуёш физикасининг йирик муаммоларидан бири, ундаги доғлар сонининг йиллар мобайнида системали ўзгариб туришидир. Қуёш доғлари сонига тегишли қарийб 100 йиллик материални йиғиб ва бир неча ўн йил кўп ҳаваскор астраномлар орасида системали кузатишни йўлга қўйган швейöариялик олим Рудольф Вольф Қуёш доғлари сони ўзгаришнинг ўртача даврини 11,1 йилга тенг деб топди. Қуёш доғлари, Қуёшдаги энг актив жараёнлардан эканлиги ва Қуёш атмосфераси қатламларида учрайдиган барча бошқа актив ҳодисалар билан генетик боғланишда бўлганлиги туфайли, Қуёш доғлари сонининг 11,1 йиллик даври - Қуёш активлиги даври сифатида қабул қилинади. Протуберанеöлар - аланга «тил»лари Протуберанеöлар Қуёшда содир бўладиган энг чиройли ҳодисалардан, деса муболаға бўлмайди ( 6 3-расм). Œрта аср қўлёзмаларида, Қуёш тўла тутилганда, протуберанеöларнинг кузатилганлиги ҳақида маълумотлар учрайди. Бироқ, ўтган асрнинг ўрталарига қадар протуберанеöлар - ой сиртидан кўтарилувчи вулқонлар деб қаралиб, унинг табиати тўғрисида ҳақиқатга яқин фикрлар йўқ эди. Қуёшдаги бу объектлар ташқи кўриниши билан гулхан алангасининг «тили»ни эслата-ди. Алангали «тил»ларнинг спектри, уларда газ босими ҳарорати ва ҳаракати каттали-гини аниқлашга имкон беради. Айниқса, 1920 йилда франöуз олими Е. Петит таклиф қилган ва

www.arxiv.uz қўлланилган усул хросфера спектрининг махсус чизиқларида уларни катта тез-лик билан кинога олиш (секун-дига 16 кадр) тез ўзгарадиган протуберанеöларнинг эволюöиясини ўрганиш учун жуда қўл келди. Проту-беранеöлар ҳам хромосферанинг каби водороднинг қизил (Н - тўлқин узунлиги 6562 А) чизиғида кучли нурланали. Шунинг учун ҳам у кўплаб обсерваторияларда (жумлада Тошкент обсерваториясида ҳам) шу чизик тўлқин узунлигига тўғри келган нурли ўтказувчи монохроматик фильтрлар билан қуролланган телескопларда ўрганилади. Протуберанеöларнинг ривожланишида магнит майдонининг роли катта. Уларга тегишли магнит майдонинг кучланганлигини ўлчаш бундай экспериментнинг бир оз бўлсада мураккаблиги туфайли фақат 60 – йиллардагина йўлга қўйилди. Протубераниöлар атрофи хромосферага нисбатан ва зич плазма булут (ҳарорати 5000-10000 бўлиб, зичлиги-1 куб сантиметрда 10 + 10 заррага келади) дан иборот бўлиб, қарийб юз марта иссиқроқ, қуёш тожи билан ўралган. Протуберанеöлар Қуёш гардиши четида тепалик, пичан ғарами, сиртмоқсимон ва воронка каби турли қурилишларда бўлади. Улар активлигича бир-биридан фарқланувчи сокин, актив ва эруптив группаларга ажратиб ўрганилади. Қуёш чақнашлари Қуёшда кузатиладиган энг кучли жараёнлардан бири хромосфера чақнашларидир (6 4 -расм). Бир неча минут давом этган чақнашдан ажраладигвн энергия миқдори-соатига 100 триллиондан минг квадриллион киловатт (10 - 10 кВт) гача етади.Бу деган сўз, битта кучли Куёш чақнаши давомида ажралаётган энергия, Ердаги бутун ёқилғи запасларининг ёнишидан ажралган энергияга миқдорига тенг демақдир.

www.arxiv.uz Ҳромосфера чақнашлари Қуёш доғлари билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, асосан Қуёшнинг доғли соҳалари яқинида учрайди. Бу жараён пайтида, водород ёки бошқа атомларнинг маълум бир спектрал чизиғи тўлқин узунлигида кузатиладиган хромосферада, бу соҳа равшанлиги ва майдонининг кескин ошуви кузатилади. Шунингдек, Қуёшнинг рентген нурланиши, турли радиодиапозонда радиосигналларнинг кескин интенсивлашуви ҳамда ҳамма диапозонда Қуёшнинг нурланиш ҳодисалари кузатилишининг сабаби ҳам хромосфера чақнашларидандир. Баъзан қувватли хромосфера чақнашлари, жуда катта тезликдан протонлар оқимини вужудга келтиради. Бу протонлар энергияси 10-100 мегаэлетронвольт (МэВ) гача етиб, космонавтлар ҳаёти учун катта хавф туғдиради. ×унки бундай қувватли протонлар космик кема девори билан тўқнашганда, кема ичига бемалол кира оладиган ва тирик организм учун катта хавф туғдирадиган ҳамма нурларини вужудга келтиради. ×ақнашдаги газ ҳаракатини спектрал чизиқлар орқали ўрганиш, корпускуляр заррачаларнинг Қуёшдан ташқарига отилиш тезлиги- секундига 500 дан 1000 километргача етишини маълум қилди. Қуёшдан кўтарилган сийрак корпускуляр заррачаларнинг оқими-Қуёш шамоли деб юритилади. Бундай «шамол» 1,5-2 кунда Ер орбитасигача етиб келади. Ерга етиб Қуёш шамоли, турли геофизик ҳодисаларга сабаб бўлади ва сезиларли даражада биосферага ҳам таъсир қилади. Бу тўғрида кейинроқ батафсилроқ тўхтаймиз. Қуёш “тожи” Қуёш тўла тутилаётганда, яъни Ой тўгараги уни биздан бутунлай тўсганда Қуёш атрофида осмоннинг қора фонида 1-2 Қуёш радиуси

www.arxiv.uz (баъзан ундан ортиқ) масофасигача чўзилган хира кумушсимон ёғду кузатилади. Қуёш тожи дейиладиган бу ҳодиса жуда қадимдан тўла тутилиш чоғларида кузатилган. Қадимий Миср обидларида акс эттирилган «қанотли Қуёш» расмлари фикримизнинг далили бўла олади. Бирор XIX асрга қадар «тож» бевосита қуёш атмосферадаги тегишли эканлиги ҳақидаги фикр шубҳа остида олиниб, бу ҳодиса Ер атмосферасининг ёки Ой тоғларининг «иши», баъзида эса, Ой атмосферасида Қуёш нурларининг сочилиши, деб нотўғри талқин қилиб келинган. Тожнинг умумий шакли Қуёшнинг активлик дара-жаси билан бевосита боғлик бўлиб, у доғлар сонининг максимумига эришган даври Қуёш атро- фини деярли бир хил баландликда ўрайди, мини-мум даврида эса, кумуш- ранг шуъла экватор текислигида энг катта баландликка кўтарилади (65- расм). Тождаги кузатиладиган ўзгаришлар ва структурасининг хусусиятлари, Қуёш атмосферасининг тож ости қатламаларидан бўладиган актив ҳодисалар билан боғланишда эканлигини кўрсатади. Қуёш тожининг энг ёруғ узун оқимлари асосан, фотосферадаги доғли ва машъали областлар тепасида учрайди. Қуёш тожини ташқил этувчи нурнинг асосий қисми унинг ўзига тегишли бўлмай, фотосфера нурларининг Қуёш атмосферасининг тож қисмида жойлашган заррачаларда сочилишидан ҳосил бўлади. Буни тож билан фотосфера спектрларини солиштириш ёрдамида билиш қийин эмас. Тож заррачаларида сочилган нурларнинг қутбланиш даражаси, бу заррачалар асосан эркин электронлардан иборатлигини тасдиқлайди. Ҳисоблашлар Қуёш тожида, ҳар куб сантиметрга 100 миллионга яқин электрон тўғри кўрсатади.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR 1. M.M.Dagaev, V.G.Demin, I.A.Klimishin, V.M.Charugin, Astranomiya. M., Prosveshenie, 1983. 2. P.I.Bakulin, E.B.Kononovich, V.I.Moroz, Курс общей астраномии. М., Nauk, 1983. 3. G.G.Mursalimova, A.Raximov, Umumiy astronomiya kursi. O’qituvchi, Toshkent 1976. 4. M.M.Dagaev, V.M.Charugin, Книга для чтения по астрономии, астрофизика. М., Просвещение, 1988. 5. B.A.Vorontsov ~ Velhyaminov, astronomiya. Toshkent, O’qituvchi, 1989. 6. Астрономический календарь. Постоянная часть, изд. 7-е, Наук, 1981. 7. Астрономический календарь. Постоянная часть. 8. Школьный Астрономический календарь, (выпускается на каждый учебный год) 9. Астрономический календарь ежегодник. 10. Rahmonqulov M.R. Sayyoralar quyosh sistemasidagi kichik jismlar. FDU 2005 yil. 11. Mirsalimova G.G., Qodirov A. Laboratoriya ishlari uchun metodik ko’rsatma. FDU 1997 yil.

Похожие

Юлдуз системаларини моделлаштириш

Юлдуз ичидаги жараёнларни моделлаштириш

Қуёш телескоплари ( Куёш телескоплари )

Қуёш хромосфераси ва қуёш тожи (куёш хромосфераси ва куёш тожи )

Қуёш энергиясининг манбаи. Қуёш активлиги. Қуёш- ер муаммоси ( Куёш энергиясининг манбаи )