Taqvimlar - Астрономия - Рефераты

Taqvimlar

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Taqvimlar Reja: 1. Quyosh taqvimlari. 2. Oy taqvimlari 3. Oy - Quyosh taqvimlari. 4. Yulian kunlari

1. Quyosh taqvimlari Uzoq vaqtlarni ma’lum davrlarga bo’lib (yil, oy, kunlarga) o’lchash sistemasiga taqvim deyiladi. Insoniyat tarixida juda ko’p taqvimlar ishlatilgan bo’lib, ularni uchta guruhga, Quyosh taqvimlari, Oy taqvimlari va Oy - Quyosh taqvimlariga ajratish mumkin. Quyosh taqvimi asosida tropik yil davomiyligi, Oy taqvimi asosida sinodik Oy davomiyligi yotib, Oy - Quyosh taqvimi esa shu ikkala davrga asoslangandir. Hozirgi paytda ko’p mamlakatlarda qabul qilingan taqvim Quyosh taqvimidir. Quyosh taqvimida Quyoshning ikki marta ketma-ket  nuqtada bo’lishi orasidagi vaqt tropik yil davomiyligi (365,2422 sutka) asos qilib olingan. Yil davomiyligini tropik yil davomiyligiga yaqin qilib olish va undagi sutkalar sonini butun qilib olish zaruriyati bir necha taqvimlarni keltirib chiqarilgan. Miloddan avval 46 yilda ishlab chiqilgan Yulian taqvimida har to’rt yilning uch yili 365 sutkadan iborat bo’lib, to’rtinchi yili 366 kun deb hisoblanadi, Bu taqvimda o’rta hisobda yilning davomiyligi 365,25 kunga teng bo’lib, bu tropik yil davomiyligidan 0,0078 sutkaga ortiq. Bu taqvimda 365 kunlik yillar oddiy, 366 sutkalik yillar esa qabisa yillari deyiladi. Qabisa yillarida fevral 29 kun yulian taqvimida nomerlari 4 ga bo’linadigan hamma yillar qabisa yillardir. Yulian yilining tropik yilidan farqi 400 yilda (0,0078  400)=3,12 sutkani tashkil etadi. XVI asrda bu farq 10 sutkani tashkil etadi va xristian cherkovining yil sanashiga noqulaylik tug’dirdi. Shuning uchun Papa Grigoriy Yulian taqvimiga 1582 yili yangi reforma kiritadi. Grigorian taqvimida 1582 yilning 4 oktyabridan keyingi kun, ilgarigi to’plangan 10 kunlik xato to’g’rilanib 15 oktyabr deb hisoblanadi. Kelajakda yuz yilliklardan yuzlar soni 4 ga qoldiq bilan bo’linadigan yillarni (1700,1800,1900,2100 ya’ni 17,18,19,21 yuzinchi yillarni) qobisa yillari deb hisoblamaslik taklif etiladi. Grigoriy taqvimi Rossiyada faqatgina 1918 yildagina kiritildi. 1918 yili chiqarilgan dekretga ko’ra 1918 yili 1 fevral o’rniga 14 fevral deb hisoblash

kiritildi. Chunki XX asrga kelib Yulian va Grigoriy taqvimlari orasidagi farq 13 kunga tengdir. Shunday qilib, hozirgi vaqtda Yulian taqvimi bilan bizda qo’llanilayotgan Grigorian taqvimi orasida 13 sutka farq bor. Yillar hisobining boshlanish vaqti - taqvim erasi shartli qabul qilingan tushuncha. Qadimgi misrda yillarni fir’avnlarning taxtga chiqish paytidan boshlab hisoblaganlar. Rimliklar ko’p vaqtlargacha Rim shahrining qurilgan yili deb hisoblangan vaqtdan yil hisobini boshlaganlar. 2. Oy taqvimlari Oyning turli shakllarga ega bo’lib ko’rinishiga Oy fazalari deyiladi. Yangi Oy, birinchi chorak, to’linoy va oxirgi chorak Oyning to’rtta asosiy fazasi hisoblanadi. Bu fazalar bir-biridan taxminan bir hafta bilan farqlanadi. Ikkita bir xil fazada Oy ko’rinishi orasidagi vaqt mobayniga sinodik Oy deyiladi. Sinodik Oy davomiyligi, Oy taqvimiga asos qilib olingan, Sinodik Oy 29,53 o’rtacha Quyosh sutkasiga tengdir. Oy taqvimi hisobida yil davomiyligi 29,53x12=354 sutkaga tengdir. Bu taqvimda toq son oylar (1,3,5,7,9,11) 30 sutkadan, juft son oylar (2,4,6,8,10,12) 29 sutkadan iboratdir. Aslida, bir sinodik oyning davomiyligi 29,53059 o’rtacha Quyosh sutkasiga va yil davomiyligi 29,53059x12=354, 36706 o’rtacha Quyosh sutkasiga tengdir. Shuning uchun Oy boshi har bir taqvim yilida 0,3670 sutkaga siljib 10 yilda 3,67 sutkaga oldinroq sanalarga o’tadi. Oy taqvimida yil va oy yangi oy fazasidan boshlanishi shart. Bunday shart ba’zi yillarda qo’shimcha kunlar kiritilishi bilan bajariladi. Bunday 355 kunlik yillarga qabisa yillari deyiladi. Qabisa yillarni ajratib olishda 8 yillik turkiy sikl va 30 yillik arabiy sikl qo’llaniladi. Turkiy siklda har bir 8 yillik davrning 2,5,7 yillari kabisa hisoblanadi. Bu 8 yillik davr ichida butun son haftalar bo’lib, davr oxirida Oy boshi yana haftaning ilgarigi kunlariga to’g’ri keladi. Bu esa abadiy taqvimini tuzish imkonini beradi. Arabiy siklda 30 oy yilining 19 tasi oddiy (354 sutkalik) 11 tasi kabisa (355 sutkalik) yillar hisoblanadi. Bunda Oy va yilning birinchi kuni Oy boshiga to’g’ri

kelishi uchun 2,5,7,10,13,16,18,21,24,26,29 yillarni qabisa deb hisoblash maqsadga muvofiq deb topilgan. 3. Oy - Quyosh taqvimlari Musulmon mamlakatlarida Quyosh taqvimi bilan, Oy taqvim sistemasi qamariy yil hisoblashdan foydalanadilar. Qamariy yil hisobida 12 oy (muharram, Safar, Robi al-avval, Robi-all soni, Jumada-al-avval, Jumada-al soni, Rajab, Shabon, Ramadan, Shavval, Zu-al-kaada, Zu-al-xijja) bo’lib qabisa yillar turkiy yoki arabiy siklga muvofiq takrorlanadi. Qabisa yili Zu-al-Xijja oyiga bir kun kushiladi va u 30 kunli bo’ladi. Qamariy yil Quyosh taqvim yili Shamsiy yildan taxminan 11 sutkaga qisqa bo’lganidan, Qamariy yil hisobida yil boshi Muharram oyining birinchi kuni taxminan 11 sutkaga oldingi sanalarga siljib turadi. Musulmon mamlakatlarida Oy taqvimi buyicha yil hisoblash Muhammad payg’ambar boshlik musulmonlarning Makkadan Madinaga ko’chishi (Xijr) - dan boshlanadi. Shu sababli bu taqvim sistemasi Hijriy (x) deb ataladi. Boshlangich sana Grigorian taqvim (g) hisobida 622 yilning 16 iyuliga to’g’ri keladi. Shuning uchun Hijriy yil hisobidan Grigorian taqvimga o’tishda 33 622 x x Ã    aksincha o’tishda 32/) 622 ( 622     Ã Ã x taxminiy formulalardan foydalanish mumkin. Bunda 34 qamariy yil 34 Quyosh yiliga teng ekanligi, Oy taqvim hisob boshi 16 iyul 622 yil, yil davomida xijriy yil boshi siljib turishi hisobga olingan. Bu formulalardan foydalanganda bir yilga xato chiqishi mumkin. Chunki xijriy taqvim yilning boshlanishi Grigorian taqvim boshiga to’g’ri kelmaydi. Aniq o’tishlar uchun maxsus tuzilgan jadvallardan foydalaniladi. Quyosh taqvimi va Oy taqvimlaridan tashqari Oy - Quyosh taqvimlaridan ham foydalanadilar. Bunday taqvimga tropik yil va sinodik oy davomiyligi asos qilib olingan. Bunday taqvimda yil davomiyligi oddiy yillarda 12 oy (353,354,355 sutka) qabisa yillarda esa 13 oy (383,384,385 sutkadan) iboratdir.

4. Yulian kunlari Astronomiyada taqvimlar bilan birgalikda uzoq vaqtlarni hisoblashda Yulian kunlaridan foydalanadilar. Masalan, yulduzlar o’zgaruvchilarini o’rganishda. Bizning eramizgacha 1 yanvar 4713 yildan boshlab uzluksiz hisoblab kelayotgan kunlarga Yulian kunlari deyiladi. Har bir Yulian kunini boshi Grinvichni o’rtacha kunini tushiga mos keladi. Maxsus astronomiya jadvallarida Yulian kunlarini butun soni beriladi. Masalan 10 yanvar 1980 yili Grinvichni o’rtacha kunini tushi 2444249 yulian kuniga tengdir.

Похожие

Astronomiya fanining predmeti va asosiy vazifalari

Al-Forobiyning sferik astronomiyaga oid ilmiy ishlari

Ahmad Farg'oniy va yetti iqlim

Suyaklarning tuzilishi, shakllari, tarkibi, birikishi

Siydik – tanosil a'zolarining tuzilishi