Suyaklarning tuzilishi, shakllari, tarkibi, birikishi - Астрономия - Рефераты

Suyaklarning tuzilishi, shakllari, tarkibi, birikishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53.18359375 KB

S uyaklarning tuzilishi, shakllari, tarkibi, birikishi Reja: 1.Tayanch-harakatlanish tizimining ahamiyati 2.Suyaklarning shakllari 3.Suyaklarning tuzilishi, kimyoviy tarkibi 4.Suyaklarning fizik xossalari 5.Suyaklarning birikishi 6.Suyaklarning‘ o‘sishi 7.Suyaklarning yoshga bog‘liq xususiyatlari 8.Odam va hayvonlar skeletidagi o‘xshashlik.

Tayanch-harakatlanish tizimining ahamiyati. Oldingi mavzuda qayd etilganidek, odam organizmining hayoti doimo tashqi muhit bilan chambarchas bog‘liq. Bu bog‘lanishda tayanch - harakatlanish tizimi muhim rol o‘ynaydi. Harakatlanish tufayli odam ish bajaradi, atrofdagi odamlar bilan muloqotda bo‘ladi (og‘zaki va yozma nutq orqali), jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanadi. Odamning harakatlari juda xilma - xil va turli maqsadga qaratilgan bo‘lib, bola o‘sib - ulg‘aygan sari bu harakatlar rivojlanib, tobora mukammallashib boradi. Bu tizim suyak, muskul va nervlarni o‘z ichiga oladi. Suyaklar odam skeletini tashkil qilib, uning funksiyasi ko‘p qirrali. Eng muhimi tayanch va himoya vazifasini bajaradi. Skeletning tayanch funksiyasi tufayli odam o‘z qomatini to‘g‘ri tutadi. Skelet ichki a’zolarni, qon tomirlari va nerv tizimini himoya qilish vazifasini ham o‘taydi. Masalan, bosh miya kalla suyagi qopqog‘i ichida, orqa miya umurtqa pog‘onasining kanalida, o‘pkalar, traxeya va broxlar, yurak va yirik qon tomirlar ko‘krak qafasida joylashganligi tufayli tashqi muhitning noqulay ta’siridan himoyalangan. Suyaklarning ko‘mik qismida qonning shaklli elementlari (eritrotsitlar, leykotsitlar, trombotsitlar) ishlab chiqariladi. Bundan tashqari, suyaklar mineral tuzlar deposi (to‘planadigan joyi) bo‘lib xizmat qiladi. Suyaklarning tuzilishi, shakllari. Suyaklar murakkab tuzilgan bo‘lib, ular tarkibiga barcha epiteliy, biriktiruvchi, muskul va nerv to‘qimalari kiradi. Suyak tarkibining asosini suyak hujayralari (osteoblastlar) tashkil etadi. Bu hujayralar suyaklarning organik qismi bo‘lgan ossein (oraliq oqsil modda)ni sintez qiladi va uning mineral moddalar bilan birikishini ta’minlaydi. Suyaklar ikki qavatdan iborat bo‘lib, ustki qavati qattiq, zich, plastinkasimon, ichki qavati g‘ovaksimon tuzilishga ega. Ichki qavatida ko‘plab ingichka kanalchalar bo‘lib, ularda qon tomirlari joylashadi. Suyaklarning yuzasi pishiq yupqa parda (periost) - suyak usti pardasi bilan qoplangan. Bu parda biriktiruvchi to‘qimadan iborat bo‘lib, unda juda ko‘p mayda qon va limfa tomirlari, nerv tolalari bo‘ladi. Suyak usti pardasi suyakni oziq moddalar bilan ta’minlashda, uning o‘sishida, singanda, yezilganda, jarohatning bitishida katta

rol o‘ynaydi. Odam skeleti 200 dan ortiq suyaklardan tashkil topgan bo‘lnb, 4 xil shaklda bo‘ladi. Naysimon suyaklar - bular o‘z iavbatida ikki xil bo‘ladi. Uzun naysimon suyaklar (yyelka, bilak, son, boldir suyaklari), kalta naysimon suyaklar (qo‘l va oyoqning kaft va barmoq suyaklari). G‘ovak suyaklar - ham ikki xil - uzun g‘ovaksimon (qovurg‘alar, to‘sh, o‘mrov), kalta g‘ovaksimon (umurtqa, qo‘l va oyoqning kaft-ust) suyaklar bo‘ladi. Yassi suyaklar - bosh suyagidagi tepa, ensa, yuz, kurak va chanoq suyaklari. G‘alvirsimon suyaklar - yuqorigi jag‘, peshona, bosh suyagining pastki asos qismidagi ponasimon va g‘alvirsimon suyaklar. Suyaklarning kimyoviy tarkibi. Suyaklar kimyoviy tarkibining 1/3 qismini organik moddalar - osseinlar (kollagen tolalar) va 2/3 qismini anoranik moddalar tashkil etadi. Suyaklarning anorganik moddalari tarkibida D. I. Mendeleyyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasidagi elementlarning ko‘pchiligi uchraydi. Shulardan eng ko‘pi fosfat tuzlari 60% ni, kalsiy karbonat tuzi 5,9 % ini tashkil etadi. Suyaklarning fizik xossalari. Suyklarning mustahkam bo‘lishi uning tarkibidagi mineral va organik moddalarning nisbati me’yorida bo‘lishiga bog‘liq. Agar yosh organizm suyagida kalsiy tuzlari kamaysa uning suyagi egiluvchan bo‘lib qiyshayib qolishi, ya’ni qomatida buzilish bo‘lishi mumkin. Keksalar suyagining tarkibida mineral tuzlarning ko‘payishi esa suyakning mo‘rtlashuviga, tez sinuvchan bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Shunday qilib suyakning fizik xususiyatlari uning kimyoviy tarkibi bilan bog‘liqdir. Suyaklariing birikishi. Odam tanasidagi 200 dan ortiq suyakning hammasi bir - biri bilan ikki xil: harakatsiz va harakatli birikadi, Suyaklarning harakatsiz (oraliqsiz, uzluksiz} birikishiga bosh, umurtqa va

chanoq suyaklarining bir - biri bilan tutashuvi misol bo‘ladi. Ular boylamlar, tog‘aylar, suyak choklari yordamida bir - biriga birikadi. Bosh suyagi peshona, tepa, chakka, ensa kabi alohida suyaklardan iborat bo‘lib, bola o‘sgan sari ular chok yordamida bir - biriga birikib, yaxlit bosh suyagini hosil qiladi. Bu suyaklar bir - biriga uzluksiz - zich birikkanligi uchun ular harakatsiz bo‘ladi. Harakatli, ya’ni bo‘g‘im hosil qilib birikishga qo‘l va oyoqlarning‘ bo‘g‘imlari kiradi: yyelka, tirsak, kaft ust, son - chanoq, tizza, boldir tovon hamda qo‘l va oyoq panja suyaklarining bir - biri bilan bo‘g‘im hosil qilib birikishi bunga misol bo‘ladi. Bo‘g‘im hosil qilib birikuvchi ikkita suyakdan birining uchi qavariq, silliq, ikkinchisiniig uchi esa botiqroq bo‘ladi. Bo‘g‘im uch qismdan: bo‘g‘im xaltachasi, suyaklarning birikish yuzasi va bo‘g‘im bo‘shlig‘idan iborat. Bo‘g‘im xaltachasi ikki qavat - tashqi ( pishiq fibroz), ichki - silliq yumshoq pardalardan tashkil topgan. Ichki sinoviy qavatning pardasidan moysimon sinoviy suyuqlik ( bo‘g‘im moyi ) ishlab chiqariladi. Bu suyuqlik suyaklarning bo‘g‘im yuzasini moylab, ular harakatini qulaylashtiradi. Bo‘g‘im tashqi tomondan paylar bilan o‘ralib, uning mustahkamligini ta’minlaydi. Bo‘g‘im yuzalarining tuzilishiga qarab sharsimon, ellipssimon, egarsimon, silindrsimon, g‘altaksimon bo‘g‘imlar bo‘ladi. Masalan, kurak va yelka suyaklari birikib, sharsimon tuzilishga ega bo‘lgan bo‘g‘imni hosil qiladi va bu bo‘g‘imda xilma -xil (oldinga, orqaga, yuqoriga, pastga, aylanma) harakatlar bajariladi. Suyaklarning o‘sishi. Yangi tug‘ilgan chaqaloqning bo‘yi o‘rtacha 50 sm bo‘ladi. Bir yoshgacha u har oyda 2 sm dan o‘sib boradi. Birinchi yoshi oxirida bo‘yi 74 - 75 sm ga yyetadi. Undan keyin har yili uning o‘sishi 5 - 7 sm ni tashkil etadi. Bolalikning ayrim davrlarida bo‘yga o‘sish tezlashadi. Masalan, 3 yoshg‘acha, 5 - 7 yoshgacha va 12 - 16 yoshgacha. O‘sish 20 - 25 yoshgacha davom etadi (uning asosiy qismi, ya’ni 90 % i 15 - 16 yoshgacha va qolgan 10 % i 20 - 25 yoshgacha). 25 - 50 yosh o‘rtasida bo‘yning uzunligi deyarli bir xil

saqlanadi. Undan keyin har o‘n yilda 1-2 sm dan kamayib boradi, buning sababi shundaki, umurtqalar orasidagi tog‘aydan iborat disklarning zichlashishi va yupqalashuvi hamda odamning jismoniy harakatlari kamayishi natijasida suyak - muskul to‘qimalarining hajmi kichrayadi. Odam bo‘yining uzunligi, asosan uzun naysimon va umurtqa pog‘onasi suyaklarining o‘sishiga bog‘liq. Bo‘y o‘sishning ko‘p qismi bolalik va o‘smirlik (16 yoshgacha) davrlariga to‘g‘ri keladi. Suyaklar aynan shu davrlarda tez o‘sadi. Suyaklarning o‘sishi murakkab jarayon bo‘lib, bunda suyak moddalarini sintezlovchi hujayralar (osteoblastlar) va yemiruvchi hujayralar (osteoklastlar) baravariga ishtirok etadi. Suyaklarning ustki tog‘ay qismida mineral tuzlar to‘planishidan suyak qattiqlashib - suyakka aylanib, ichki tomonidan yyemirilib boradi. Bolalar suyagida osteoblastlar ko‘p bo‘lib, ular o‘sishniig tezlashishini ta’minlaydi. Suyaklarning yoshga bog‘liq xususiyatlari . Suyaklar odamning yoshiga qarab o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bola tug‘ilganda uning tanasidagi suyaklarning ko‘p qismi tog‘aydan iborat bo‘ladi. Shuning uchun yosh bolalarning suyaklari yumshoq, egiluvchan xususiyatga ega. Bola o‘sgan sari suyaklarning tog‘ay qismi suyakka aylana boradi. Bu jarayon odam skeletining turli qismlarida har xil kechadi. Yangi tug‘ilgan bolalarda bosh suyagi o‘zaro birikmagan bir nechta suyakdan iborat bo‘ladi. Shuning uchun bosh suyagining qopqog‘ida, ya’ni o‘zaro birikmagan suyaklar o‘rtasida yumshoq joylar (bo‘shliqlar) bo‘lib, ular liqildoq deb ataladi. Katta liqildoq peshona va tepa suyaklari o‘rtasida joylashgan bo‘lib, uning bo‘yi 3, 5 sm, eni 2, 5 sm bo‘ladi. Bu liqildoq bola 1 yoshga to‘lib, ikkinchi yoshga o‘tganda bitadi. Tepa va ensa suyaklari o‘rtasida kichik liqildoq va tepa - chakka suyaklari o‘rtasida 2 tadan, jami 4 ta yon liqildoqlar bo‘lib, bolaning 2 - 3 oyligidan ular suyakka aylana boradi. Bosh suyagi bolaning 3 - 4, 6 - 8 va 11-15 yoshlik davrida, ayniqsa tez o‘sadi. Uning o‘sishi va shakllanishi 20 - 25 yoshgacha davom etadi.

Gavda suyaklarida yoshga bog‘liq quyidagi xususiyatlar mavjud. Umurtqa suyaklari 17 - 25 yosh orasida suyakka aylanib bo‘ladi. Lekin umurtqa pog‘onasi dum qismining suyakka aylanishi 30 yoshgacha davom etadi. Yuqorida aytilganidek, to‘sh suyagining uchta qismi bolalarda alohida suyaklardan iborat bo‘lib, 20 - 25 yoshda ular bir - biriga qo‘shilib, yaxlit to‘sh suyagiga aylanadi. Kurak, o‘mrov, yyelka, bilak, tirsak suyaklarining suyakka aylanishi 20 - 25 yoshgacha davom etadi. qo‘l kaftining suyakka aylanishi 15 - 16 yoshgacha, barmoqlarning suyakka aylanishi 16 - 20 yoshgacha davom etadi. Suyaklanish jarayonining normal borishi ko‘p jihatdan ovqat tarkibiga, undagi oqsil moddasi, mineral tuzlar va vitaminlar yyetarli miqdorda bo‘lishiga hamda ochiq havoda quyoshning ultrabinafsha nurlaridan muntazam ravishda foydalanishga bog‘liq. Shuningdek, jismoniy tarbiya, sport mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanish suyaklanish jarayonining normal borishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aksincha, vitaminlarning, ayniqsa D vitaminining yyetishmasligi yoki quyosh nuridan yyetarli foydalanmaslik organizmda kalsiy va fosfor tuzlari almashinuvi buzilishiga sabab bo‘ladi va suyaklanish jarayoni sekinlashadi. Natijada raxit kasalligi kelib chiqadi. Bunday kasallika uchragan bolalarning suyagi yumshab, egiluvchan bo‘lib qoladi. Ayniqsa, oyoqlari, umurtqa pogonasi, ko‘krak qafasi, chanoq suyaklari egrilanib qolishi mumkin. Bu esa ularning qad - qomati normal shakllanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Odam va hayvonlar skeletidagi o‘xshashlik . Evolyutsion rivojlanish jarayonida ibtidoiy odam tik yurishi va mehnat faoliyati tufayli uning skeletida sut emizuvchi hayvonlarning skeletidan farq qiladigan o‘zgarishlar paydo bo‘ladi. Odam bosh miyasining yuksak darajada rivojlanganligi uning bosh skeleti miya qismining yuz qismiga nisbatan katta bo‘lishiga olib keldi. Hayvonlar bosh skeletining yuz qismi esa miya qismiga nisbatan yaxshi rivojlangan. Chunki, ular dag‘al, qattiq oziq bilan oziqlanadi. Bundan tashqari, ularning jag‘i hujum va himoya a’zolari vazifasini ham bajaradi. Odam skeletining o‘ziga xos belgilaridan biri asosiy mehnat organi bo‘lgan qo‘llarining tuzilishidir. Qo‘lning yyelka, tirsak - bilak, kaft usti

va panja bo‘g‘imlarida xilma - xil murakkab va nozik harakatlar bajariladi. Masalan, sportchi, raqqosa, zargar, soatsoz, rassom, haykaltarosh kabi mutaxassislarning qo‘l bilan bajaradigan ishlarini eslash kifoya. Bunday murakkab va nozik harakatlarni bajarishda, ayniqsa, qo‘l bosh barmog‘ining roli nihoyatda katta bo‘ladi. Odam tik yurishi uning chanoq suyaklari va chanoq bo‘shlig‘ining kattalashuviga sabab bo‘lgan, shu tufayli chanoqda ko‘pgina ichki a’zolar joylashadi va himoya qilinadi. Odamning oyoq suyaklari hayvonlarning orqa oyoqlariga nisbatan kuchli rivojlangan va baquvvatdir. Bunga sabab odam tik yurishi tufayli tana massasining ikki oyoqqa turishidir. Bundan tashqari, odam oyoqlari bilan xilma - xil va murakkab harakatlarni bajaradi.

Похожие

Olamning tuzilishi

Koinot tarkibi va joylashish tartibi

Siydik – tanosil a'zolarining tuzilishi

Sayyoralarning ko’rinma harakati. Ptolomeyning dunyo tuzilishi to’g’risidagi sistemasi. Kopernikning dunyo tuzilishi to’g’risidagi sitemasi

Galaktikamizning tuzilishi. Galaktika obyektlari. Galaktikada yulduzlarning taqsimlanishi. Yulduz to'dalari va tumanliklar