Koinot. Quyosh sistemasi - Астрономия - Рефераты

Koinot. Quyosh sistemasi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

92.5 KB

Koinot. Quyosh sistemasi Режа : 1. Koinot. Kosmik galaktikalar. Yulduzlar. 2. Quyosh va uning tuzilishi. 3. Quyosh sistemasi. Quyosh sistemasidagi sayyoralar va ularning tuzilishi. 4. Kometalar. Meteroitlar. Asteroidlar.

Koinot behisob kosmik jismlar: yulduzlar, sayyora (planeta) lar, yer va uning yo’ldoshlari, kichik planeta (asteroid)lar kometalar va boshqalar majmuidan iborat. Ularning barchasi aylanadi. Koinotda son-sanoqsiz bir-biridan juda katta yorug’lik yili (10 va hatto 100 yorug’lik yili) bilan ajralib turadigan ko’plab galaktikalar mavjud. Aniqlanishicha, galaktikalar to’plami o’z navbatida metagalaktikani (grekcha -galaktikadan tashqarida) tashkil etib, ular galaktikadan nihoyatda uzoq joylashgan va juda katta yuzaga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Masalan, Magellan nomi bilan yuritiladigan galaktikaning uzoqligi 80 ming yorug’lik yiliga teng bo’lsa, Andromeda galaktikasi 700 ming yorug’lik yiliga teng. Yer qurrasidan eng uzoq bo’lgan galaktika o’rtasidagi masofa 1 mlrd.yorug’lik yiliga teng. Shunday ekan, koinot (olam, falak) nihoyatda turli- tumanligi va cheksizligi - poyoni yo’qligi bilan xarakterlanadi. Koinotda mavjud yulduzlarning yer qurrasiga eng yaqini Alfa tsentavr hisoblanadi. Oydan bizga qadar yetib keladigan yorug’lik nurining 4 yil 3 oyda yetib kelishi, Alfa tsentavrning bizdan qancha uzoqda joylashganligini ko’rsatadigan dalil desa bo’ladi. Galaktikaning ximiyaviy tarkibiga keladigan bo’lsak, uning 86,7% ini vodorod, 13,2% ini geliy tashkil etib, uning umumiy massasini 0,y% ini qolgan element (uglerod, azot, alyuminiy, ftor, litiy, berilliy, magniy, temir va boshqa)lar tashkil etadi. Galaktika (Somon yo’li) - quyosh sistemasi va 150 mliard.yulduzlardan iborat sistema sifatida qaraladi. Yulduzlar o’zidan issiqlik va yorug’lik ajratadi, ular alohida olinganda har biri hajmi, massasi va zichligiga ko’ra bir-biridan tegishli darajada farq qiladi. Ularning ba‘zi biri, masalan, qizil yulduz o’z hajmiga ko’ra quyoshdan milliard marta katta bo’lib, ulkan (gigant) yulduz deb yuritiladi. Ba‘zilari esa quyoshdan ancha kichik va rangi bilan ham farq qiladi. Masalan, mitti yulduz oq rangli, quyoshdan ancha kichik va issiq ham emas. Odatda yulduzlar yuzasining harorati 3.0000 dan 30.0000 gacha bo’lib, tarkibida vodorod va geliy

ko’p va ularning reaktsiyasi tufayli vodorod geliyga aylanadi, natijada energiya va nur ajraladi. Olib borilgan tekshirishlarda aniqlanishicha, galaktika diametri 100.000 yorug’lik nuri yiliga teng bo’lib, uning tarkibiga kiruvchi yulduzlar to’plamining yuzasi qabariq yasmik shaklida. Uning markazida zich joylashgan galaktika yadrosi mavjud. Quyosh galaktikasi shoxobchalari ichida galaktika markazidan 10 kiloparsek uzoqlikda (1 kiloparsek 1000 parsek, 1 parsek 30,81012 km,) bu o’z navbatida 3,26 yorug’lik yiliga teng. Galaktika tarkibidagi barcha yulduzlar undan o’tadigan va unga tik joylashgan o’q atrofida aylanadi. Quyosh o’z navbatida galaktika markazida 25 ming yorug’lik yiliga teng bo’lgan uzoqlikda joylashgan va sekundiga 250 km tezlik bilan harakat qiladi. Galaktika atrofini quyosh 200 mln. yorug’lik yilida bir marta aylanadi va bu galaktika yili deb yuritiladi. Quyoshning tuzilishi . Quyosh sathining kattaligi yer sathiga nisbatan 12 ming marta katta, hajmi esa yer hajmidan 1 mln. 300 ming marta ortiq. Barcha sayyoralarning umumiy massasini qo’shib hisoblaganda ham quyosh massasi undan 750 marta katta. Quyosh diametri yer diametridan 109 marta, zichligi esa yerning o’rtacha zichligidan 4 marta kam. Ammo quyoshning tortish kuchi yerning tortish kuchidan 25 marta ortiq. Yuqorida ta‘kidlanganidek, quyosh qizigan va erigan holdagi jism bo’lib, uning yuza harorati 57000 S ga, markaziy qismida esa haroart 20 mln.darajaga teng ekanligi ma‘lum. Quyosh nuri 8 minut 18 sekundda yerga yetib keladi. Yerdan uchgan tovush tezligidagi samolyot to’xtovsiz uchganda quyoshga 14 yilda yetib borishi mumkin ekan. Quyosh tarkibida 66 ximiyaviy element mavjud bo’lib, ularning asosiy qismini vodorod (54 %) va geliy (45%) tashkil etadi. Shu bilan bir qatorda quyosh tarkibida kislorod, karbonat angidrid, azot, magniy, natriy, kaliy kabi elementlar ham bor. Quyosh harorati 20 mln. daraja bo’lganda, uning ichki qismi (markazi)da termoyadro reaktsiyasi sidirg’a ravishda sodir bo’lib turishi oqibatida vodorod geliyga aylanadi va juda katta miqdorda energiya ajraladi. Quyoshda bunday

termoyadro reaktsiyasi doimo sodir bo’lib turganligi tufayli yorug’lik, issiqlik va elektromagnit energiyasi to’xtovsiz ravishda ajralib turadi. Quyoshning o’ta qizigan notekis ust qismi gazsimon moddalardan iborat. Uning yorug’lik tarqatuvchi yuzasi fotosfera deb yuritilib, qalinligi 300 km, harorati 60000 S ga teng ekanligi aniqlangan. Fotosfera yuzasidan qizigan gazlar fontan singari otilib, alangasimon girdob hosil qilgan holda sekundiga 500-700 kilometr tezlik bilan 1,5 mln.km balandlikgacha ko’tariladi. Bu qatlamning ust tomonida xromosfera qatlami joylashgan. Uning harorati 50000 S ga teng va bu qatlam 18000 km balandlikka ko’tariladi. Xromosferaning yuqori tomoni - quyosh atmosferasining tashqi qatlamida quyosh toji joy olgan. Uning elektron va proton bilan zaryadlangan zarrachalari «Quyosh shamoli» nomi bilan yuritilib, sekundiga 80000 km tezlik bilan 5 mln.km masofaga tarqaladi. Quyosh aktivligi tsiklik xarakterda. Har 11 yilda quyosh yuzasida dog’lar ko’payib ketish natijasida haroratning pasayishi tufayli «Quyosh shamoli» kuchayib xromosferada portlash sodir bo’ladi va buning ta‘siri hatto yergacha yetib keladi. Bunday hollarda Yerda magniy bo’ronlari qutb shafaqlarining kuchayishi natijasida atmosfera tarkibidagi azon miqdori o’zgarib, quyosh energiyasini tegishli miqdordan ko’proq o’tkazishi atmosfera bosimini o’zgarishi kuzatiladi. Koinotda sodir bo’ladigan bu ijobiy hodisalar Yer qurrasining tirik qismiga ham o’z ta‘sirini ko’rsatadi. Quyosh sistemasi. Quyosh fazodagi son-sanoqsiz yulduzlarning biri bo’lib, yulduzlar to’plami - galaktika jismlaridan hisoblanadi. Olamda mavjud barcha koinot sistemalari singari quyosh sistemasi ham o’z doirasiga ega. U Quyosh va Merkuriy, Venera, Yer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton va ulardan bir necha o’n ming marta kichik sayyoralar (asteriod)dan, kometalar, meteor jismlardan tarkib topgan. Katta-kichikligi, Quyoshdan uzoq-yaqinligi, Quyosh atrofini bir marta aylanib chiqishga ketgan vaqt, ulardagi bir sutka qancha vaqt

davom etishi bilan ham bir-biridan farq qiladi. Buni quyidagi jadvalda ko’rishingiz mumkin: Sayyoraning nomi Quyoshdan o’rtacha uzoqligi Diametri Quyosh atrofida aylanish davri O’z o’qi atrofida aylanish davri Merkuriy 58 mln.km 4880 km 88 kun 176 kun Venera 108 mln.km 12100 km 225 kun 243 kun Yer 149,6 mln.km 12800 km 365 kun 24 soat Mars 228 mln.km 6775 km 687 kun 24,5 soat Yupiter 778 mln.km 138300 km 12 yil 10 soat Saturn 1427 mln.km 120800 km 30 yil 10 soat Uran 2870 mln.km 49000 km 84 yil 11 soat Neptun 4496 mln.km 50100 km 165 yil 16 soat Pluton 5929 mln.km 3700 km 248 yil 6,5 kun Sistema tarkibidagi barcha planetalar quyosh atrofida aylanadi. Quyosh o’z o’qi atrofida 24 soatda bir marta aylanadi. Sayyoralar va ularning yo’ldoshlarini quyosh atrofida aylanishi tabiatning umumiy qonuniyatlari asosida sodir bo’ladi. Quyosh gaz holidagi o’ta qizigan jismdan iborat bo’lib, uning diametri 1 mln. 391 ming kilometrga teng. Quyosh sistemasi tarkibiga kiradigan planetalar o’rtasida quyosh nihoyatda katta va u quyosh sistemasi umumiy massasini 99,86 foizini tashkil etadi. Sistema tarkibidagi eng katta sayyora Yupiter quyosh sistemasi umumiy massasining 0,093 foiziga to’g’ri keladi. Sayyorala r deb quyosh atrofida aylanadigan, undan keladigan nurlarni o’zida aks ettiradigan osmon (koinot) jismlariga aytiladi. Sayyoralarda o’ta qizigan jismlar bo’lmaganligi tufayli ularda termoyadro reaktsiyasi sodir bo’lmaydi va ular o’zidan nur chiqarmaydi. Quyosh sistemasidagi katta va kichik sayyoralar bir- biridan tafovut qilinadi. Sayyoralar o’z navbatida ichki sayyoralar Merkuriy, Venera, Yer, Mars va tashqi - Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton sayyoralariga bo’linadi. Merkuriy (lotin tilida simob ma‘nosini anglatadi) quyoshga eng yaqin joylashgan sayyora, uning massasi yerdan 20 marta kichik, oyga nisbatan bir qadar

katta bo’lib, quyosh atrofini 88 sutkada bir marta aylanadi. Merkuriy eng qaynoq sayyora, uning ichki qismida temir elementiga boy yadro mavjud bo’lib, unda magnit maydoni borligidan dalolat beradi. Ammo merkuriy sayyorasining magnit maydoni Yer qurrasi magnit maydoniga nisbatan 100 barobar kuchsiz. Merkuriyning bir sutkasi Yerning yarim yiliga, kunduzi va kechasining uzunligi esa Yerning uch oyiga teng. Merkuriy atmosferasi geliy, geon kabi gazlardan iborat bo’lib, Yer atmosferasiga nisbatan 100 marta siyrak. Bu sayyorada suv yo’q. Uning quyoshga qaragan tomoni juda issiq (150 0 S), teskari tomoni esa sovuq (-185 0 S) bo’lganligi tufayli tirik mavjudotlarni yashashi uchun sharoit yo’q deb qaraladi. Venera esa yorug’ sayyoralardan, uni kunduz kuni ham oddiy ko’z bilan ko’rish mumkin bo’lganligi sababli «Tong yulduzi», «Yorug’lik keltiruvchi» yulduz deb ataganlar. Uning atmosferasi tarkibida 0,1-1 foizgacha suv bug’i uchraydi. Ammo bu bug’ atmosferaning yuqori qatlamlarida ko’proq uchraydi. Venera yuzasiga deyarli tushmaydi. Havo bosimi sayyora sirtidan 30 km balandlikda 11 atm.ga teng. Bu balandlikda harorat 2350S. Sayyora sirtida esa bosim 90-95 atm, harorat esa 4850S issiq, magnit maydoni deyarli yo’q. Yer sutkasi hisobida 23 soat 56 minutda o’z o’qi atrofida bir marta aylanib chiqadi. Venera sayyorasi Quyoshdan uzoqligi bo’yicha ikkinchi o’rinda turadi va asosan karbonat angidrid ( С O 2 ) gazi bilan o’ralgan. Uning zichligi Yerdagi havo zichligidan 90 marta kata. Bu sayyora sirtidagi harorat 470 0 С gacha issiq bo’ladi. Yer hayot mavjud bo’lgan yagona sayyora. Yer uzoq davom etgan evolyutsiya natijasida shakllangan va uning geosferalari vujudga kelgan: havo qatlami-atmosfera, suv qatlami-gidrosfera, qattiq qatlam-litosfera. Bular bir-biri bilan o’zaro uzviy aloqada rivojlanib, taraqqiy etgan va hayot qobig’i-biosfera vujudga kelgan. Mars Yerga eng yaqin sayyoralardan. Uning bir yili 687 sutkaga, bir sutkasi 24,5 soatga yaqin, quyoshdan Yerga nisbatan ikki marta kam issiqlik oladi, magnit maydonini kuchsiz, orbita tekisligiga nisbatan 640 501 og’ishgan bo’lib, yil fasllari

mavjud bo’lib, tuprog’ida namlik borligi va daryo o’zanlari borligi haqida ma‘lumotlar bor. Mars sayyorasi siyrak karbonat angidrid ( С O 2 ) va boshqa gazlar bilan qoplangan. Marsda yillik o’rtacha harorat 60 0 С sovuq. Undagi sharoit boshqa sayyoralarga nisbatan hayot uchun birmuncha yaqin, shunday bo’lsada Marsda ham tirik mavjudotlar yo’qligi aniqlangan. Yo’ldoshlari – Fobos, Deymos. Olib borilgan tekshirishlarga ko’ra, marsda vulqonlar harakati tufayli gaz va suv ajralishi haqida ma‘lumotlar bor. Atmosferasi tarkibi 95 foizgacha is gazi, argan, azot kabi gazlardan iborat. Quyosh sistemasdagi ulkan sayyoralar - Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton quyoshdan juda uzoqda joylashgan harorati past, atmosfera tarkibida metan va ammiak ko’p, sayyora massasining 70-80 foizi vodoroddan iborat. Olib borilgan tadqiqot ishlari natijasi bu sayyoralarda hayotning yo’qligi haqida, haroratning nihoyatda past (Yupiterda -1450, Saturnda -1800)ligidan darak beradi. Ulkan planetalar . Quyosh atrofida bir tekislikda va bir qator ellipsik orbitada bir-biridan ancha uzoq joylashgan ulkan planetalar quyosh sistemasining asosiy a‘zolari hisoblanadi. Shunga ko’ra, planetalararo tortishuvi sust, davriy holda sodir bo’lishi sidirg’a davom etadi. Quyosh massasi muttasil o’zgarmas hollarda quyoshdan bir xil uzoqlikda bo’lib, bir xil nur qabul qilishi bilan xarakterlanadi. Quyosh sistemasida muttasil ravishda sodir bo’ladigan o’zgarmas hol organik olam mavjud bo’lgan planetalar uchun muhim. Yer qurrasi ko’rinishdagi planetalar Merkuriy, Venera, Yer, Mark o’z atmosfera bulutiga ega bo’lib, qattiq minerallardan shakllangan. Sirtqi planetalar - Yupiter, Saturn, Uran, Neptun va Pluton o’z o’qi atrofida nihoyatda tez aylanishi, zichligining pastligi, atmosfera qatlamining kengligi va massasini nisbatan kattaligi bilan ajralib turadi. Yupiter – sayyoralar ichida eng yirigi bo’lib, tortish kuchi Yerdagidan 2,5 marta ortiq. Teleskop bilan qaralganda uning sirtida ekvatorga parallel qora- qizg’ish kamarlar ko’rinadi. 1878 yil uzunligi 30 ming, eni 13 ming km ga

chcho’zilgan katta Qizil Dog’ topilgan. Yupiter atmosferasi vodorod, geliy, metan va ammiak gazlaridan tashkil topgan. Saturn – kattaligi jihatidan Yupiterdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. Uning atrofida eni 60 ming km gacha, qalinligi 10-15 km gacha yetadigan xalqasi borligi bilan farqlanadi. Saturn atmosferasi asosan vodorod va geliydan, qisman metan, ammiak, etan gazlaridan tashkil topgan. Uran - 1781 yilda kashf etilgan. Uran yuzasining harorati 1700 С bo’lib, atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. Neptun - 1846 yilda kashf etilgan. Neptun yuzasining harorati 2000 С bo’lib, atmosferasida vodorod va metan borligi aniqlangan. Pluton - 1930 yilda kashf etilgan. Pluton yuzasining harorati juda past, 2300 С bo’lib, atmosferasi asosan geon gazidan tuzilgan. Planetalarning fizik xossasi, uning massasining kattaligi bilan belgilanadi. O’z massasiga ko’ra yerdan 318 marta katta bo’lgan Yupiter 85 foiz vodorod, 10 foiz geliy va taxminan 5 foiz boshqa elementlardan va og’ir metallardan iborat. Shu jihatdan bu planeta boshqa planetalarga nisbatan quyoshga yaqin turadi. Uran atmosferasida vodorod geliyga nisbatan olganda ikkinchi o’rinda turadi. Yer qurrasi atmosferasining yuqori qatlamlarida vodorod 8-10 o’rinda bo’lsada, okean suvlarini hosil bo’lishi uchun yetarli. Nihoyat o’z massasi Yer qurrasiga nisbatan 10 marta kam bo’lgan Marsda vodorod shu qadar kamki, bu planetada hech qachon suv bo’lmagan va kelgusida bo’lmaydi ham. O’z massasiga ko’ra Yer planetasidan 40 marta kichik va quyoshga eng yaqin o’rinda bo’lgan Merkuriyda hech qanday atmosfera yo’q. Shunga ko’ra, bu planetada organik hayotning bo’lishi uchun tegishli sharoit bo’lmasligi aniq. Oy quyosh sistemasidagi yerga yaqin planetalardan biri bo’lib, ko’pgina olimlarning fikriga ko’ra Oy yerning doimiy yo’ldoshi hisoblanadi. Uning diametri Yer diametridan to’rt marta, massasi 81 marta kichik. Oy yer atrofidan 27,3 sutkada bir marta aylanib chiqadi. Oyda havo va suv yo’q. Osmon qorong’u, uning yuzasidan qaraganda hatto kunduz kuni ham yulduzlar ko’rinadi. Atmosferaning yo’qligi, kun va tunning uzoq davom etishi tufayli tun va kun harorati bir-biridan

keskin farq qiladi. Oy ekvatorining quyoshga qaragan tomonida harorat +110 0 С , uning teskarisi tomonida esa -179 0 С sovuq. Aniqlanishicha Oy marganets, kremniy, kaltsiy, titan, temir, kobalt, dala shpati kabi jinslardan tarkib topgan. Astronavtlarning seysmografik ma‘lumotlariga ko’ra Oyda vaqti-vaqti bilan zilzila sodir bo’lib, buning natijasida vulqon kraterlaridan gaz ajralib chiqadi . Oy yuzasining relefi bir xil emas. Teleskopdan qaralganda Oyda qora va oqish dog’larni ko’rish mumkin. Qora dog’lar tog’larniki, oqishlari esa tekisliklarni aks ettiradi. Oydagi tog’larning balandligi bir necha kilometr bo’lib, ular tekisliklarni halqa shaklida o’rab turadi. Asteroidlar . Quyosh sistemasining Mars bilan Yupiter oralig’idagi bo’shliqda ko’pdan-ko’p. Nisbatan mayda doimiy harakatdagi sayyoralar Asteroidlar deb yuritiladi. Hozirgi kunga qadar koinotda 1700 ortiq asteroid borligi aniqlangan. Ular ba‘zi ma‘lumotlarga ko’ra Quyosh sistemasining Faeton deb ataluvchi sayyorasining holati tufayli uning parchalaridan bunyodga kelgan. Bular katta sayyoralardan muayyan shaklga ega emasligi bilan farq qiladi. Asteriodlar ham barcha ulkan sayyoralar singari quyosh atrofida aylanadi. Unda atmosfera yo’q va ularning ayrim ikar deb ataluvchi turi Quyoshga Yer va Marsga nisbatan 10 marta yaqin. Hozirgacha ulardan 2 mingdan ortig’i topilgan. Eng katta asteroid Serera 1801 yilda topilgan bo’lib, uning diametri 770 km. Kometa – «bosh» va unga ergashib yuruvchi «dum» dan iborat bo’lgan Quyosh sistemasidagi osmon jismidir. «Kometa» so’zi yunonchada «sochli» degan ma‘noni anglatadi. Kometalarning «dumi» gaz va changlardan, «boshi» esa Kattiq moddali yadrodan hamda uning atrofini o’rab olgan gaz va changlardan iborat. Ko’proq uchraydigan kometalar yadrosining diametri bir necha km bo’lsa, uning atrofidagi gaz va changlar bilan birgalikdagi «boshi»ning diametri bir necha million kilometrgacha bo’ladi. «Dumi»ning uzunligi esa bir necha yuz million kilometrgacha yetadi. Hozirgi vaqtgacha Quyosh atrofida aylanib yuruvchi 2 mingga yaqin kometa, ya‘ni «dumli yulduz» topilgan.

Meteor va meteoritlar . Quyosh atrofida aylanib yuruvchi asteroid va kometalar parchalanib turadi. Ularning parchalari bo’lgan «daydi toshlar» ba‘zida Yerga juda yaqinlashib qoladi. Bu mayda osmon jismlari Yerning havo qobig’iga juda kata tezlik bilan kirib keladi. Ular havoda yona boshlaydi va osmonda yorug’ iz qoldiradi. Yerga juda katta tezlik bilan yaqinlashib kelib, havoda yonib ketadigan mayda osmon jismlari meteorla r deyiladi. Uchib kelayotgan ba‘zi meteorlar havoda yonib tugamay kelib yerga urilishi mumkin. Bunday osmon jismlari meteoritlar deb ataladi. Ularning unchalik katta bo’lmaganlari Yerga qadar yetib kelmaydi va ular meteorlar deb, Yerga yetib kelganlari esa meteoritlar deb yuritiladi. Yer qurrasi yuzasiga har yili 2000 ga yaqin meteorit tushadi. Koinot (olam)da yagona quyosh sistemasiga kiradigan organik hayot mavjud, o’rta hisobda quyoshdan 149,9 mln.km uzoqlikda joylashgan Yer planetasi hisoblanadi. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Baratov P. Yer bilimi va o’lkashunoslik. Toshkent, 1990 y.

2. Bahromov A. va boshqalar. Tabiiyot. 5 sinf uchun darslik. Toshkent, 1995 y. 3. Mamatazimov M. Astronomiyadan o’qish kitobi. Toshkent, 1992 y. 4. Mamatazimov M. Astronomiya. 11 sinf darslik. Toshkent, 2005 y. 5. Hamdamov I.H. Tabiat ilmining zamonaviy konsepsiyasi. Ma‘ruza matni. Samarqand, 2000 y. 6. Hamdamov I.H. va boshqalar. Табиий фанлар zamonaviy konsepsiyasi. Тошкент , 2 00 7 y. 7. www.ziyonet.uz

Похожие

Galaktika koinot nurlari. Koinot zarralari

Koinot nurlari xarakteristikalari

Quyosh tizimi

Koinot tarkibi va joylashish tartibi

Koinot hosil bo’lishiga oid nazaryalar