Koinot nurlari fizikasining asosiy tushunchalari - Астрономия - Рефераты

Koinot nurlari fizikasining asosiy tushunchalari

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

272.5 KB

Koinot nurlari fizikasining asosiy tushunchalari Reja: 1. Zarrachaning magnit qattiqligi . 2. Yerning magnit maydoni . 3. Shtyermer nazariyasi . 4. Kenglik va azimutal effek t lar . 5. Shtermer . 6. Yerning geomagnit ekvatori .

Koinot nurlarininig korpuskulyar tabiati birin chi marotaba magnit maydoniga joylashtirilgan Vil son kamerasida kuzatilgan. B magnit maydonidagi Ze zaryadli zarracha harakat tenglamasi      s Ze dt m d ) ( kabi ifodalanadi. B u biz bilgan Lorens kuchi ifodasidir. Bu yerda, 2 2 0 / 1 / s m m   —zarracha massasi,  — tezligi s — yorug`lik tezligi. Zarrachaga ta`sir qiluvchi kuch uning tezli yo`nalishiga perpendikulyar, shu sababli uning tezligi, massasi o`zgarmaydi, faqat tezlik yo`nalishi o`zgaradi. Ya`nu      s Ze dt d m Tezlikni B X  va B X   tashkil etuvchilarga ajratamiz. Parallel tashkil etuvchi const Y  bo`lganligi uchun zarracha X hisobiga R radiusli spiral bo`ylab harakatlanadi. Lore ns kuchi va markazdan qochma kuchlar tengligi shartidan, ya ` ni R m B s Ze x x x 2 )ˆ sin(      bu yerda 1 )ˆ sin(  x , R P R m B s Ze x x   dan BR Ze c Px  bo`ladi. Bu yerda B Px   vektorga perpendikulyar tyekislikdagi impuls proyeksiyasi. Shunday qilib, zarracha magnit maydonida shu maydon yo`nalishida spiral shaklida harakat qiladi.  Ze Pc kattalik zarracha birlik zaryadiga to`gri keluvchi energiya bo`lib, zarrachaning magnit qattiqligi deyiladi. va u voltlarda o`lchanadi. Bir xil magnit qattiqlikka ega zarralar magnit maydonida bir xil trayektoriya bo`ylab harakatlanadi. Lekin h isoblarda BR Z Pc 300   formuladan foydalanish qulay, bu ho lda Rs — elektronvoltda, — gaussda, R — santimetrda, Z — elektron zaryadlarida ifodalanadi. Shu usul bilan zarrachalar impulslari magnit maydonidagi Vilson kamerasi yoki magnit spektrometrlarida o`lchanadi.

Endi Yerning magnit maydonini qaraymiz. Barcha planetalar, Quyosh va Galaktika magnit maydonlariga ega. Bu magnit maydonlari zarralar harakatiga ta`sir qilib, koinotdagi jarayonlarga katta ta`sir qiladi. Yerning magnit maydoni 40 Gev energiyagacha bo`lgan birlamchi zaryadlangan zarrachalar analizatori bo`lib xizmat qiladi. Yerning magnit maydoni doimiy bo`lmay o`zgarib turadi va h ar 5 yilda magnit kartasi qaytadan tuziladi. Birinchi yaqinlashishda Yer magnit maydonini 3 25 10 1.8 sm Gs   momentli magnit dipoli deb h isoblash mumkin va uning markazi Yerning markazidan 340 km masofada joylashgan. Dipol o`qi Yer sirtini kesib o`tgan nuqta Yerning geomagnit qutbi deyiladi. 1965 yili Yer magnit qutblarining koordinatalari quyidagicha bo`lgan: 1 036 75 shimoliy kenglik, 101° g`arbiy uzoqlik, ya`ni Kanada shimolida, hamda 66 0 18` janubiy kenglik, 141° sharqiy uzoqlik, ya`ni Antarktidada. Demak, geomagnit qutblar geografik qutblar bilan mos tushmaydi. Sharqiy yarim sharda geomagnit ekvator geografik ekvatordan shimolroqda joylashgan. Dipolning magnit maydoni B=M/R 3 kabi ifodalanadi. Bu yerda M— dipol magnit momenti, R —masofa. Kuch chiziqlari magnit meridian tyekisligida joylashgan bo`lib, 2 cosER R  kabi ifodalanadi. Bunda R Э ekvatordagi kuch chiziqlarigacha bo`lgan masofa,  - magnit kenglik. Kuch chiziqlari bo`ylab, magnit maydon kuchlanganligi    6 2 3 cos/ cos3 4 ) / ( ) (   э R M B kabi o`zgaradi. Shu sababli q utbga yaqinlashgan sayin magnit maydon kuchlanganlig i oshib boradi. Zaryadlangan zarralarning Yer magnit maydonidagi harakati Shtyer m er nazariyasi orqali aniqlanadi. Cheksizlikdan kelayotgan har qanday zarra ham Yerga yetib kelmaydi. Agar zarra impulsi kichik bo`lsa, u Yer magnit maydoni tasirida og`ib ketadi.

Magnit qattiqligi oshishi bilan ular Yer magnit maydoniga chuqurroq kirib borishadi va qandaydir min qiymatda Yer sirtiga yetib keladi. Ularning Yerga yetib kelish i  kenglik, zenit burchagi — Q va azimutal  — burchakka bog`liq. Shu sababli, Yer magnit maydonining ma`lum taqiqlanmagan zonalari mavjud. Undan tashqari Luivill teoremasini boshqacha talqin qilish ham mumkin: Agar birlamchi koinot nurlari izotrop bo`lsa, Yerning magnit maydoni uning intensivligi va burchak taqsimotini taqiqlanmagan zonalarda o`zgartira olmaydi. Taqiqlangan - zonalar esa Yerning magnit maydoni tomonidan ekranlanadi. Shu sababli taqiqlangan zonalarni aniqlash muhim. Bu masala Shtyermer, Lemetr va Valarta tomonidan hal qilingan. Ular har qanday R impulsli zarra uchun har bir kenglikda taqiqlanmagan yo`nalishlar mavjudligini ko`rsat ishdi. Faraz qilamiz, zarracha  -kenglik burchagi ostida Yerga tushayot gan bo`lsin. Bu yerda 3 25 10 1.8 sm Gs m    Yerning magnit momenti,  uzunlik  r R radius — vektor proyeksiyasi,  -zarra trayektoriyasi va meridianal tekislikka o`tkazilgan normal orasidagi burchak . U holda impulsning chegaraviy qiymatlari quyidagiga teng bo`lishi aniqlangan.   2 21 3 4 0 min )1 cos cos 1/( cos ) , (         R R (1)

Bu yerda 0R -заррачанинг boshlang`ich impulsi. Bu formulaga ko`ra, zarachaning  va  ga bog`liq impulsini topish mumkin. Agar )0, ( min  R R bo`lsa, ya`ni zarra impul`si )0, ( min  R impulsdan katta bo`lsa, bu zarra uchun barcha yo`nalishlar mumkin bo`ladi. Agar ),(min  RR bo`lsa, bunday zarra uchun barcha yo`nalishlar taqiqlangan bo`ladi. Endi vertikal yo`nalishda harakatlanayot gan )2 (    зарра uchun 4 cos )2 , ( 4 0    R R  bo`ladi. Bu formuladan kenglik  oshishi bilan impulsning chegaraviy qiymatlari kamayishi kelib chiqadi. Ya`ni, Yer sirtiga yetib keladigan zarralar soni ko`payadi. Yuqoridagi formulalardagi chegaraviy impulsning  -kenglikka bog`liqligi ya`ni, koinot nurlarining intyensivligining  ga bog`liqligi kelib chiqadi. Bunga kenglik effekti deyiladi. (1) — formulaga ko`ra, g`arb va sharq yo`nalishidagi zarralar chegaraviy impulslarining farqi azimutal effektga olib keladi. Gorizantal yo`nalishda ekvator tekisligida harakatlanayotgan zarralarni qarasak, g`arbdan kelayotgan zarra uchun   cos 1ga teng. Sharqdan kelayotgani uchun esa   cos -1 Hisoblashlar g`arbdan kelayotgan zarralar uchun Gev R 1.10)0,0 min(  )1 (cos   , sharqdan kelayot gan zarralar uchun esa Gev R 93.5 ) .0( min   )1 (cos   va vertikal yo`nalishdagi zarralar uchun Gev P 8. 14 )2 ,0( min   )0 (cos   bo`lishini ko`rsatadi. Bu o`rinda / 300 M S kattalik—shtermer deb ataluvchi birlikda o`lchanadi. S — kattalik  — zarra magnit qattiqligi bilan bog`langan bo`lib, birxil 5 — parametrli zarralar birxil trayektoriya bilan harakatlanadi deyish mumkin. 5 kattalik uzunlik o`lchoviga ega bo`lib, u dipol maydonidagi davriy orbita radiusiga teng. Endi (1) formulaga ko`ra, 0  da chegaraviy impuls minimal qiyma ga ega bo`lishini bilish mumkin. Koinot nurlari intyensivligi minimal bo`lgan chiziq Yerning geomagni t ekvatori deyiladi va unga 0  mos keladi. Demak, Yerning geomagnit ekvatorida kosmik nurlar intensivligi minimal bo`lar ekan. Shar qiy yarim sharda Yerning geomagnit ekvatori geografik ekvatordan shimolda yotadi.

Yerning markazi bilan uning magnit maydoni momenti markazi mos tushmasligi sababli, g`arbiy va sharqiy yarim sharda bir xil  - kenglik va Yer sirtidan bir xil balandlikda chegaraviy impulslar (yoki magnit qattiqligi) h ar xil. Shu sababli, koinot nurlari intensivligi nafaqat  bo`yicha, balkim uzunlik bo`yicha ham o`zgaradi. Bunga uzunlik effekti deyiladi. Bundan tashqari, birlamchi zarralar zaryadi ham tajribalar natijasida o`rganilgan. 1942 yili S.N.Vernov boshchiligidagi ekvatordagi ekspeditsiya atmosfera chegarasida asimmetriya koeffitsiyenti 1,0 7,0    ekanligini aniqladi. Bu farq asosan 10 km balandlikdan sezilib, atmosfera chegarasigacha oshib borgan. Shu bilan birlamchi koinot zarralarining asosan musbat zaryadlangani aniqlandi.

Adabiyotlar: 1. Мурзин В.С. Введение в физику космических лучей М:, Наука, 1989. 2. Хаякова С. Физика космических лучей М:, Наука, 1975. 3. Физика космоса. Эн ци клопедия. М:, Мир, 1986. 4. Астрофизика космических лучей. М:, Наука 1984. Ginzburg V.L. ta h riri ostida. 5. Лонгрей М. Астрофизика в ыс оких энергий М:, Мир, 1984. 6. www.education.uz

Похожие

Koinot nurlari xarakteristikalari

Galaktika koinot nurlari. Koinot zarralari

Koinot nurlari kelib chiqishi va tezlanish mexanizmlari

Koinot. Quyosh sistemasi

Koinot tarkibi va joylashish tartibi