Ернинг ва Ойнинг ҳаракати - Астрономия - Рефераты

Ернинг ва Ойнинг ҳаракати

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

Ернинг ва Ойнинг ҳаракати Режа: 1. Ернинг Қуёш атрофида айланиши. Аберрация 2. Йил фаслларининг ўзгариши 3. Ернинг ўз ўқи атрофида айланиши. Прецессия ва нутация 4. Ер қутбининг ҳаракати. Халқаро кенглик хизмати 5. Китоб кенглик станцияси 6. Ойнинг ҳаракати ва фазалари 7. Қуёш тутилиши ва унинг шартлари 8. Ой тутилиши ва унинг шартлари 9. Ойнинг ҳаракати ва фазалари

1. Йиллик параллакс. Ер Қуёш атрофида айланаётганда, Ер билан бирга унинг сиртидаги кузатувчи ҳам фазо бўйлаб кўчиши туфайли, у қараётган ва нисбатан яқинроқ жойлашган юлдузнинг  узоқдаги юлдузлар фонига проекцияланган ўрни ҳам силжиб боради. Оқибатда, бу юлдузнинг йил давомида қолдирган «изи», унинг Ер орбитаси текислигига қандай бурчак остида ётганига кўра, айлана (эслатилган бурчак тўғри бўлса), эллипс (бурчак 0  дан катта 90  дан кичик бўлса) ёки ёй (бурчак 0 га тенг бўлса, яъни юлдуз эклиптика текислигида ётган бўлса) кўринишда бўлади. Нисбатан яқин юлдузларнинг йил давомида, узоқдаги юлдузлар фонида бундай кўринма силжишлари йиллик параллакс дейилиб, бу ҳодисанинг мавжудлиги Ернинг Қуёш атрофида айланишининг исботидир. Ёритгичларнинг йиллик параллакс ҳодисаси 1838-1839 йиллари бир- бирларидан бехабар ҳолда Россияда В.Я.Струве ва Германияда Ф.Бессель томонидан очилди. 2. Юлдузларнинг аберрацияси. Ернинг Қуёш атрофида айланишининг иккинчи исботи, инглиз астрономи Брадлей томонидан Аждахо юлдуз туркумининг  юлдузини йиллик параллаксини аниқлаш пайтида кашф этган аберрация ҳодисаси ҳисобланади. Аберрация ҳодисасининг моҳияти шундаки, бунда Ер билан фазода ҳаракатланаётган кузатувчи ёритгични ўзининг ҳақиқий ўрнида (кузатувчи ҳаракатсиз бўганда кузатадиган ўрнидан) силжиган ҳолда кўради. Шунинг аберрация деб, кузатувчидан ёритгичнинг ҳақиқий ва кўринма ўринларига тортилган йўналишлар орасидаги бурчакка ҳам айтилади. Аберрация ҳодисаси, юлдуздан келаётган нурнинг ҳаракати билан Ернинг орбита бўйлаб ҳаракатларининг қўшилишидан келиб чиқади. Бу ҳодисани қуйидаги ҳол учун курайлик. Фараз қилайлик, С D йўналиш бўйлаб ҳаракатланаётган Ернинг К нуқтасидаги кузатувчи эклиптика қутбида ётган М юлдузни кузатаётган бўсин. бунда С D га тик жойлашган телескопни куриш майдони шу қадар кичикки, унга фақат битта юлдуз сиғади деб ҳам фараз қилайлик. У ҳолда

Ернинг тезлиги сезиларли катта бўлганда, телескопнинг N объективига тушган юлдуздан келаётган нур, телескоп тубусини t вақтда ўтгунга қадар К кузатувчи силжиб K  нуқтага келиб қолади ва окуляр орқали қараб юлдузни кўрмайди. Бинобарин, юлдузни кўриш учун телескопни окуляр жойлашган қисмини K K  га тенг KL кесма катталигича орқага суриш керак бўлади. Шунда N объективдан ўтган нур окулярга етиб келгунча, кузатувчи ҳам L нуқтадан К га етиб келади. Натижада биз юлдузни унинг ҳақиқий ўрни М да эмас, балки М I нуқтада кўрамиз. Бошқача айтганда,у Ер ҳаракатининг тезлик-вектори йўналган ва апекс деб юритиладиган осмон сферасининг А нуқтаси томон силжиган ҳолда кўринади. Ер йиллик ҳаракатининг апексини Қуёшга нисбатан осон аниқлаш мумкин. Ернинг тезлик вектори унинг орбитасига ўринма бўлганидан, ихтиёрий моментда у Қуёш –Ер йўналишига тик бўлиб, шимолий ярим шардаги кузатувчи учун соат стрелкаси йўналишига қарама-қарши йўналган бўлади. Бошқача айтганда, апекс эклиптикада Қуёшдан 90  орқада (ғарб томонда) ётади. Энди аберрация туфайли юлдуз ўз ўрнидан ғарбга қандай ёй катталигига силжишини аниқлайлик. Бунинг учун Ернинг тезлигини  , ёруғлик тезлигини эса с деб белгиласак, у ҳолда  LNK дан t c t      sin sin ёки     sin sin c бўлади. Бу ерда  -юлдузнинг кўринма ўрнига йўналишнинг апексдан оғмалиги,  -ёй секундларида ўлчанадиган жуда кичик бурчак бўганидан:   sin1sin c II ёки      sin 206265c

Ернинг орбитал тезлиги c км / 78, 29   , ёруғликнинг тезлиги эса c км c / 2999792  лигини эътиборга олсак,        sin 05, 20 sin 6 49, 20 бу ерда 20,50  -аберрация доимийси дейилади. Ернинг (кузатувчининг) апекси йил давомида эклиптика бўйлаб 360  га силжишини эътиборга олсак, у ҳолда эклиптика қутбида жойлашган юлдуз (  =90  ; бу ерда  -юлдузнинг эклиптикал кенгламаси) ўрни атрофида 20,50  радиус билан кичик айлана чизишини тушуниш қийин эмас. Ихтиёрий  - эклиптикал кенгламадаги юлдузлар эса, ярим ўқлари  a 20,50  ва  b 20,50  sin  бўлган эллипсни чизади. Борди-ю юлдуз эклиптика текислигида ётса (  =0), у ҳолда катта ўқи нолга тенг ( sin  =0) бўлган эллипсга, яъни узунлиги 41  ли ёй кесмасига айланади. Йиллик аберрация, йиллик параллаксдан фарқ қилиб, юлдузларнинг узоқлигига боғлиқ бўлмайди. Бинобарин, йиллик аберрация, йиллик параллаксдан тубдан фарқ қилувчи ҳодиса бўлиб, мустақил равишда Ернинг Қуёш атрофида айланишини исботлайди. 2. Йил фаслларининг ўзгариши Маълумки, Ер ўқининг орбита текислигига оғмалиги 66 0 34ў бўлиб, Ер Қуёш атрофида айланаётганда, у фазода ўз йўналишини ўзгартирмайди. Шунга кўра, Ернинг маълум қисмига, йилнинг турли даврларида, Қуёш нурлари турлича бурчак остида тушиб, йил фаслларини вужудга келтиради. Бу ҳол билан яқиндан танишайлик. Физика курсидан маълумки, сиртга тушаётган ёруғлик оқими Ф, унга ўтказилган нормаль билан ёруғлик нурлари йўналиши орасидаги бурчакнинг косинусига пропорционал, яъни

   сos 0б у ерда Ф 0 – сиртга тик тушаётган ёруғ оқими миқдорини характерлайди. Шу асосда Ернинг турли географик к енгламалар и да, йилнинг турли фаслларида Ф 0 нинг қ ийматига к ў ра , ер сиртига тушаётган Қ уёшнинг ёруғлик о қ ими ми қ дори қ андай ў згаришини к ў райлик . – р асмда баҳорги ва кузги тенгкунлик кунлари ( а ) , ёзги (б) ва қиш ги қуёштуриши кунлари (в) Қуёш нурлари Ер сиртга қандай тушиши кўрсатилган. Расмдан кўринишича, баҳорги тенгкунлик кунлари турли кенгламаларга тушаётган ёруғлик оқими, жойнинг кенгламасига ( j ) боғлиқ равишда j сos 0   ифода билан, ёзги қуёштуриш куни эса ) ( 0  j    сos ифода билан аниқланади, бу ерда  -эклиптиканинг осмон экватор и га оғмалигини характерлаб, 23 0 26 ў ни ташкил қилди. Қишки Қуёш туриши куни эса , ер сиртига тушаётган ёруғлик оқимининг миқдори ) ( 0  j    сos ифода орқали топилади. Умумий ҳолда, Қуёшнинг оғиши d га кўра, турли географик кенгламаларда тушаётган ёруғлик оқимининг миқдори ) ( 0 d j    сos ифода ёрдамида аниқланади. Бундан кўринадики , Ер шимолий ярим шарида ер сирти баҳор ва ёз пайтларида (21 мартдан 23 сентябргача) куз ва қиш пайтлардагига (23 сентябрдан 21 мартгача) нисбатан бирмунчи марта кўп иссиқлик олади;

Жанубий ярим шарда эса , бунинг акси бўлиб, 23 сентябрдан келгуси йилнинг 21 мартига қадар ер сирти олган иссиқлик миқдори 21 мартдан 23 сентябргача олинганидан бир неча марта кўп бўлади. 3. Ернинг ўз ўқи атрофида айланиши. Прецессия ва нутация Планетамиз — Ернинг шакли шардан фарқ қилиб (қутблари сиқиқлиги туфайли), унинг экватор зонасида -жойлашган сферадан (радиуси Ернинг қутбий радиусига тенг) ортиқча қисмининг массасига Ой ва Қуёшнинг таъсири туфайли Ер ўқи эклиптикага оғмалигини ўзгартмаган ҳолда фазода 26000 йиллик давр билан конус сирт чизади. Бу ҳодиса прецессия деб юритилади. Олам ўқи Ер ўқи билан бир тўғри чизиқда ётганидан, бу ўқнинг осмон сфераси билан кесишган нуқтаси олам қутби ҳам вақт ўтиши билан юлдузлар ичида силжиб боради. Натижада олам қутби Аждаҳо юлдуз туркумида жойлашган эклиптика қутби ( а = 18 h , d = 66 0 33') атрофида радиуси 23 0 26 ёйга тенг бўлган айлана чизади. Прецессия ҳодисаси туфайли баҳорги тенгкунлик нуқтаси ҳам эклиптика бўйлаб Қуёшнинг йиллик кўринма ҳаракатига тескари йўналишда ҳаракатда бўлиб, унинг силжиш тезлиги йилига 50",26 ни ташкил қилади. Баҳорги тенгкунлик нуқтаси иккинчи экваториал ҳамда эклиптик координаталар системасида саноқ боши эканлигини эътиборга олсак, юлдузларнинг эклиптик кенгламалари ўзгармагани ҳолда узунламалари йилига 50",26 га ортиб боришини кўриш мумкин. Иккинчи экваториал координаталар системасининг ҳар иккала координатаси (тўғри чиқиш ва оғиш) ҳам прецессия туфайли ўзгариб боради. Бу ўзгаришларни ҳисобга олиб бориш учун махсус жадваллар тузилади. Ернинг Қуёш атрофида юлдузларга нисбатан тўла айланиб чиқиш даври юлдуз ёки сидерик йил деб аталиб, у 365,2564 суткага тенг. Қуёш марказининг икки марта кетма-кет баҳорги тенгкунлик нуқтасн орқали —

ўтиши учун зарур бўлган вақт оралиғи тропик йил деб аталиб, у 365, 2422 суткага тенг. Шунингдек, Ер орбитасининг катта ярим ўқи ҳам юлдузларга нисбатан жуда секинлик билан айланади. Шунга кўра Ернинг перигелийдан икки марта кетма-кет ўтиши учун зарур бўлган вақт оралиғи аномалистик йил деб аталиб, у 365, 2596 суткага тенг бўлади. Ер ўқи эклиптика ўқи атрофида айланиши давомида жуда кичик тебранишларда иштирок этади. Бу тебранишлар олам ўқининг маълум ўртача ҳолати атрофида системали кузатилади. Бундай тебранма ҳаракат нутация дейилиб, у Қуёш ва Ой таъсири туфайли содир бўладиган Ер ўқини бурувчи кучлар катталикларининг ўзгариб туриши туфайли содир бўлади. Қуёш ва Ой осмон экватора текислигида ётганда бу кучларнинг катталиги нолга Куёш ва Oй экватор текислигидан энг катта бурчак масофага узоқлашганда бу кучларнинг катталиги максимумга эришади. Ер ўқининг асосий нутацион. тебраниш даври Oй орбитаси тугунларининг айланиш даврига тенг бўлиб, 18,6 йилни ташкил қилади. Натижада Ер ўқининг давомлари (яъни олам ўқининг давомлари) осмонда катта ўқи 18",42 га ва кнчик ўқи 13",72 гa тенг бўлган эллипслар чизади. 4. Ер қутбининг ҳаракати. Халқаро кенглик хизмати 5. Китоб кенглик станцияси 6. Ойнинг ҳаракати ва фазалари Ойнинг ҳаракати ва фазалари Ой Ернинг табиий йўлдоши бўлиб, унинг атрофида 27,.32 суткалик давр билан айланади. Бу давр Ойнинг сидерик даври ёки юлдуз даври деб

юритилади. Ойнинг Ер атрофида айланиш йўналиши, юлдузларнинг кўринма айланишига қарама-қарши бўлиб, у ғарбдан шарққа (яъни Ернинг ўз ўқи атрофида айланиш йўналиши билан бир хил йўналишда) ҳаракат қилади. Ойнинг ўз орбитаси бўйлаб ҳаракат тезлиги 1,02 км/c ни ташкил қилиб, юлдузларга нисбатан ҳар суткада тахминан 13 градус силжиб боради. Ой орбитасининг текислиги, Ернинг Қуёш атрофида айланиш йўли (эклиптика) текислиги билан 5  9  ни ташкил қилади (33-расм). Қизиғи шундаки, Ой ўз ўқи атрофида ҳам 27,32 суткалик давр билан айланади. Ойнинг ўз ўқи атрофида ва Ер атрофида айланиш даврлари ўзаро тенг бўлганидан Ой, Ердан қараганда, ҳар доим бир томони билан кўринади. Ой, Ер атрофида айланаётганда, Қуёш нурларини қайтариши натижасида бизга кўринади. Бу кўриниш айни ўша пайтда Ойнинг Қуёшга нисбатан қандай жойлашишига кўра турлича бўлади. Ой фазаларининг алмашиниши, унинг Ер ва Қуёшга нисбатан вазиятига боғлиқлиги 34-расмда келтирилган. Чизмада Қуёш нурлари чап томондан параллел даста кўринишида тушаётганда, Ой бошида бу ҳол астрономик янгиой деб юритилади, тўлиной пайтида ҳамда биринчи ва охирги чорак фазаларида, Ойнинг Ер атрофидаги вазиятлари, рақамлар билан кўрсатилган. Чизма тепасида эса, Ойнинг рақамлар билан кўрсатилган ҳолатларида, Ердан қараганда, унинг қандай кўринишларда бўлиши акс эттирилган. Чизмадан кўринишича, Қуёш ҳар доим Ойнинг ярим сферасини ёритади, Бироқ унинг бу ёритилган ярим сфераси, Ердан бутунлай кўринмаслиги (ой бошида 1-ҳолатда) ёки тўла кўриниши (тўлин ойда 5- ҳолатда) ёки қисман кўриниши (бошқа ҳолатларда) мумкин экан. 7. Қуёш тутилиши ва унинг шартлари 8. Ой тутилиши ва унинг шартлари

Ой Ернинг атрофида айланаётиб, баъзан Қуёшни биздан тўсиб ўтади (36-расм). Бундай ҳол Қуёш тутилиши дейилади. Бу ҳар доим астрономик янгиой ҳолатида рўй беради. Бунда Ердаги кузатувчи Ойнинг сояси ичида қолса, у Қуёшни бир неча дақиқа бутунлай курмайди, яъни Қуёш тўла тутилади. Агар Ердаги кузатувчи ярим соянинг ичида қолса, унда у Қуёшнинг бир қисмини тўсилган ҳолда кўради, яъни Қуёш қисман тутилаётган бўлади. Қуёш тутилиши рўй бериши учун қуйидаги шартлар бажарилиши лозим: 1) Ой янгиой фазасида бўлиши шарт. 2) Янгиой пайтида Қуёш маркази Ой тугунларининг биридан 16  ,5 дан кичик бурчак масофада бўлиши шарт (Ой тугунлари деб, Ой орбитаси ва эклиптиканинг кесишган нуқталарига айтилади. Ой Ернинг атрофида айланаётиб, баъзан Ернинг сояси орқали ўтади. Бундай ҳодиса Ой тутилиши дейилади (37- расм). Агар бунда Ой Ернинг сояси ичидан ўтса, унда тўла тутилади. Бордию ярим соя ичидан ўтса, у ҳолда уни ярим сояли тутилиш дейилади. Ой тутилаётганда, у ҳар доим тўлиной фазасида бўлади. Ернинг маълум бир жойида, Қуёш тутилишига нисбатан Ой тутилиши кўпроқ кузатилади. Чунки Қуёш тутилишлари, Ернинг Ой сояси тушган ва унча катта бўлмаган майдонидагина кузатилади. Ой тутилиши эса, Ернинг Қуёшга қарама-қарши ярим шарининг ҳамма қисмида кўринади. Ой тутилиши учун қуйидаги шартлар бажарилиши лозим: 1) Ой- тўлиной фазасида бўлиши шарт; 2) Тўлиной пайтида Қуёш маркази Ой тугунларининг биридан 10  ,6 дан кичик ёй масофада бўлиши шарт. Қуёш тўла тутилиши, осмонда жуда чиройли манзарани ҳосил қилади. Бунда кузатувчи осмонда қоп-қора Қуёш гардищи атрофида Қуёш “тожи” деб аталувчи нозик кумушранг шуъла товланаётганини кўради (38-расм).

Шунингдек, бу пайтда кундузи бўлишига қарамай, осмонда ёруғ юлдузлар ва планеталар чарақлаб кўриниб туради. Ойнинг тўла тутилишида эса (яъни, у Ернинг соясига бутунлай кирганда), Ой кўздан бутунлай ғойиб бўлмай, тўқ қизил рангда жилоланади. Бунинг сабаби, бу пайтда Ойнинг, Ер атмосферасида сочилган ва синган Қуёш нурлари билан ёритилишидир. Бунда Ер атмосфераси кўк ва ҳаворанг нурларни кескин сочиб юбориб, Ой томонга асосан қизил нурларни синдириб ўтказади ва Ой айнан шу нурлар билан ёритилади ва қизариб кўринади. Қадимда Қуёш ва Ой тутилишида, уларнинг юқорида баён қилинган кўринишлари кишиларда қўрқинч ва ваҳима туғдирган. Энди эса Қуёш ва Ой тутилишларининг сири тўла фош этилган бўлиб, у ҳеч кимда ваҳима туғдирмайди. Олимлар Қуёш ва Ой тутилишларининг бўлиш вақтини бир неча йил олдиндан аниқ ҳисоблаб бериш методларини ишлаб чиқишган. Тутилишларни кузатиб астрономлар Қуёшнинг физик табиати, Ер атмосферасининг тузилиши ва Ойнинг ҳаракатига доир қимматли маълумотларни қўлга киритиш имконига эга бўлдилар.

Адабиётлар руйхати: 1. Умумий астрономия. Маърузалар матни 2. http :// ziyonet . uz 3. www . nur . uz

Похожие

Қуёш системаси жисмларининг массаларини ҳисоблаш

Koinot tarkibi va joylashish tartibi

Куёш системаси жисмларининг ўлчамлари. Уларгача бўлган масофаларни аниклаш

Олам тузилиши хақидаги тасаввурлар. Осмон механикасининг элементлари

Кадим дунё космологияси Кадим дунё космологияси (Qadim dunyo kosmologiyasi )