Bog'dod astronomiya maktabi va uning faoliyati - Астрономия - Рефераты

Bog'dod astronomiya maktabi va uning faoliyati

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

38.5 KB

Bog`dod astronomiya maktabi va uning faoliyati Reja: 1. Arab xalifaligining Bagdodga qo`shilishi. 2. Hind va grek astronomiyasi manba`larining tarjimalari. 3. «Donishmandlar uyi» («Baytul hikma») ning ochilishi. 4. Unda ishlashga jalb etilgan olimlar. 5. Mavjud rasadxonalar. 6. O`rta Osiyolik olimlarning Bagdod akademiyasidagi faoliyati.

Ummoidlar sulolasi tomonidan arab xalifati boshqarilgan davrda (661-750 y.y.) uning markazi Madinadan Damashqqa ko`chirildi. Abbosidlar sulolasi taxtga o`tirgach, 762 yili xalifatning markazi mazkur sulolaning ikkinchi xalifi Al-Mansur tomonidan poytaxt Damashqdan Bog`dodga ko`chirildi. Bog`dod poytaxt sifatida asos solingin kundan boshlab olimlar uning rivojlanishida aktiv rol o`ynadilar: shahar xududidagi geodezik o`lchashlar va qurilishlarni planlashtirish ishlarini al-Mansur saroyining taniqli olimlaridan forsiy Naubaxt, yahudiy Manassiy (keyinchalik arabcha Mashalloh nomi bilan tanilgan), astronom Umar ibn al-Farruxan at-Taboriy (tabaristonlik) aktiv faoliyat ko`rsatdilar. Ayni davrda xalifat saroyiga hindistonlik Kanaka ismli olim tashrif buyurib, xalifga hind astronomlari bergan risolalarni – siddxantlarni sovg`a qildi. Bu risolalar ichida eng nodiri mashhur hind astronomi Braxmaguptaning (VI asr) "Braxmaspuxuta-siddxant" asari ham bor edi. Bu asar mashhur olimlar Ibrohim al- Fazoriy va Yoqub ibn Tariq tomonidan tarjima qilinib, uning arabchalashtirishgan nusxasi "Sindhind" tayyorlandi. Shuningdek, Yoqub ibn Tariq Braxmaguptaning "Kxandakxadyaka" asarini ham ishlab chiqdi. K¢p ¢tmay al-Mansurning nevarasi (Maxdiy ismli ¢g`lining ¢gli) Xorun ar-Rashid (786-809 yillari xalifalik qilgan) davrida uning saroyida al-Fazoriyning ¢gli Muhammad ibn Ibrohim al-Fazoriy va Naubaxtning ¢g`li al-Fadl ibn Naubaxtlar ishladilar. Al-Fadl astronomik asarlarni fors tilidan arabchaga tarjima qildi. Xalifning bosh kutubxonasiga mudirlik qildi. Xorun ar-Rashid buyrug`iga k¢ra olim al- Ќ ajjoj ibn Yusuf al-Matar tomonidan Evklidning "Boshlanish" va Ptolemeyning "Megale sintaksis" asarlari tarjima qilindi. Xalif saroyida ishlagan Jabir al-Xayyan (725-815) meditsinadan talay asarlar yozdi va Evklidning "Boshlanish" hamda Ptolemeyning "Al-Majistiy"siga sharhlar bitdi. Xorun ar-Rashid zamonida Bag`dodda tashkil topgan "Donishmandlar uyi"ga Abu Ќ asan va Salmon olimlar rahbarlik qildi. "Donishmandlar uyi" ning shakllanishida ar-Rashidning vaziri Yaxya ibn Xomid ibn Birman (736-805y.) katta rol ¢ynadi.

Xorun ar-Rashidning ¢g`li al-Ma`mun xalifligida (813-833y.) Bag`dodda yanada yirik ilmiy maktab shakllandi. Xaliflik lavozimiga ¢tirgunga qadar Xurosonga hokim b¢lgan va Marvda yashagan Ma`mun ¢z atrofiga taniqli olimlarni t¢pladi. Uning vaziri Abul Abbos al-Fadl ibn Saxl as-Saraxsiy (818 yilda ¢lgan) va keyinroq uning ukasi al-Fadl al- Ќ asan as-Saraxsiy uning saroyida ishladi. Shuningdek, Saraxsiy xizmatida zoroastr astronom Feruzanning ¢g`li Bizist ishlardi. As-Saraxsiy vafotidan s¢ng xalif Ma`mun Bizistni ¢z saroyiga ishga olib islomga kiritdi va unga Yahyo ibn Abi Mansur deb nom berdi. Yahyo ibn Abi Mansur Bag`doddagi Shamassiya rasadxonasida ishlay boshladi. Bu davrda astronomik rasadxonaning boshlig`i Abu Toyib Sanad ibn Ali ismli taniqli olim edi. Mazkur rasadxona Kanis (cherkov yoki ehrom degani) deyilib, aftidan Vavilonning osmon xudolariga sig`inuvchilarning ehromi b¢lgan. Ayni paytda Xurosonning Marvarrudiy shahridan b¢lgan Xolid ar- Marvarudiy Damashq yaqinidagi Kasiyun tog`ida xristianlarning monastiri Dayr- Murronda kuzatishlarni boshladi. Yahyo ibn Mansur, Sanad ibn Ali, Xolid ar- Marvarudiy hamda al-Abbos al-Javhariylar hamkorlikda Ma`munga bag`ishlab astronomiyaga oid "Tekshirilgan Ma`mun ziji"ni yozib tugallashdi. Bu astronomik rasadxonalarda olib borilgan kuzatishlarda al-Xorazmiy ham ishtirok qilganligi haqida Beruniy ¢zining "Geodeziya" asarida ma`lumot beradi. Al-Xorazmiy "Sind- Ќ ind"ni ishlovi va ¢z kuzatishlari asosida ¢zining "Zij al- Ma`muniy" asarini yaratdi. bu asar shuningdek, samanidlarning s¢nggi avlodi Yezdigerd III (Eron shohi 632-651) pahlaviy tilida yozilgan va Yezdigerdning otasi Shahriyorga bag`ishlanib yozilgan "Shahriyor ziji" ga asoslangan. Ma`munning farmoniga k¢ra Al-Abbos al-Javhariy (janubiy Qozog`istonning Javhartepa, oldingi Forob degan tog` yaqinida) al-Marvarudiy va uning ¢quvchisi Ali ibn Isay al-Xarroniy al-Asturlabi bilan birgalikda Sinjar ch¢lida Yer meridianining uzunligini ¢lchashdi. Bu davrda Bag`dodda Xutrallik (Tojikistonning markaziy rayonidan) Abd-al- Xamid ibn Vosiq ("Turk ¢g`li" nomi bilan mashhur olim) ham ishlardi. Uning ham Xorazmiyniki kabi "Al-Jabr va al-muqobala kitobi" asari mavjud. IX asrning

ikkinchi yarmida astronomiya va aniq fanlar sohasida uch aka-uka olimlarning xizmatlari e`tiborga sazovor. Ular muhammad (873 yilda vafot qilgan), Ahmad va al- Ќ asanlar b¢lib, Ma`mun saroyi xodimi Muso ibn Shokirning ¢g`illari b¢lgan ("Bani Musa ibn Shokir"). Ularning tarbiyasi, bilimi bilan Yahyo ibn Abu Mansur shug`ullangan. Aka-ukalarning qoldirgan ilmiy meroslari ichida "Tekis va sferik figuralarning ¢lchash haqida kitob", "Mexanika kitobi" mashhur asarlardan sanaladi. Shuningdek, ular Appoloniyni "Konus kesimlari" asarini ishlab chiqdilar. Bu davrda boshqa bir yirik olim al-Kindiy b¢lib (874 yilda vafot etgan) "arablarning faylasufi" nomi bilan mashhur b¢lgan. U 270 dan ortiq falsafa, mantiq, astronomiya va matematikaga oid asarlar yozgan.

ADABIYOT 1. A.PANNEKUK, ISTROIYA ASTRONOMII, M., "NAUKA" 1966. 2. G.MATVIYEVSKAYA, B.ROZENFELD, MATEMATIKI I ASTRONOMI MUSULMANSKOGO SREDNEVEKOVYA I IX TRUDI (VIII-XVII VV), I-III T., M., "NAUKA" 1983. 3. P.G.BULGAKOV, JIZN I TRUDI BERUNI, T., "FAN" 1972. 4. G.MAMEDBEYLI, NASRIDDIN TUSI – OSNOVATEL MARAGINSKOY OBSERVATORII, BAKU, 1963. 5. T.N.KARI-NIYAZOV, ASTRONOMICHESKAYA SHKOLA ULEGBEKA, M.L. IZD. AN SSSR, 1950. 6. S.X.SIROJIDDINOV, G.MATVIYEVSKAYA, AL-XAREZMI–ASTRONOM I MATEMATIK, T., "FAN" 1978. 7. AL-BERUNIY, QONUNI MAS’UDIY, V T., 1-2 KITOB, T., "FAN" 1976. 8. Y.G.PEREL, RAVITIYE PREDSTAVLENIY O VSELENNOY, M., "NAUKA" 1958. 9. M.MAMADAZIMOV, ULUG‘BEK VA UNING RASADXONASI, T., "O‘ZBEKISTON" 1994. 10. G.ROJANSKAYA I DR., ELEMENTI ASTRONOMII AXMADA AL- FERGANI, M., "NAUKA" 1999.

Похожие

Astronomiya fanining predmeti va asosiy vazifalari

Ahmad Farg`oniyning astronomiya sohasidagi ishlari

Astronomiyaga kirish

Oy orbitasi va uning g’alayonlari, uning fazalari va aylanish davrlari

Qadim dunyo kosmologiyasi