To‘ldiruvchilarning asosiy xossalari va ularni sinash usullari - Архтектура - Рефераты

To‘ldiruvchilarning asosiy xossalari va ularni sinash usullari

Загружено в:

28.10.2022

Скачано:

0

Размер:

292.6201171875 KB

To‘ldiruvchilarning asosiy xossalari va ularni sinash usullari Reja: 1. To’ldiruvchilarning uyilma zichligi 2. To’ldiruvchilarning dona va modda zichligi 3. To’ldiruvchilarning bo’shliqligi 4. To’ldiruvchilarning dona g’ovakligi 5. To’ldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligi 6. To’ldiruvchilarning dona shakli 7. To’ldiruvchilarning donadorlik tarkibi 8. To’ldiruvchilarning strukturasi 9. To’ldiruvchilarning mustahkamligi

Beton uchun ishlatiladigan tuldiruvchilar fizik va mexanik xususiyatlari, texnik-iqtisodiy samaradorligi va ishlatilish soxasi bo’yicha ajralib turadi. Shu bilan birga, ular barchasi sochiluvchan zarrali materiallar bo’lib sifatining asosiy ko’rsatkichlari bo’yicha bir hil. 1. To’ldiruvchilarning uyilma zichligi To’ldiruvchilarning uyilma zichligi deb, to’ldiruvchi massasining u egallagan xajmga nisbatiga aytiladi (zarrachalar orasidagi bo’shliq xisobga olinadi). Uyilma zichlik quyidagi tartibda aniqlanadi. Doimiy massagacha quritilgan to’ldiruvchi tarozida tortilib, balandligi 100 mm bulgan silindr shaklidagi o’lchov idishiga, ustida ortiqcha konus shakli hosil bo’lguncha to’ldiriladi va ortiqchasi metal chizg’ich bilan sidirib tashlanadi. Keyin to’ldiruvchi to’ldirilgan o’lchov idishi torozida tortiladi va o’rtachasi arifmetik usulda aniqlanadi. Uyilma zichlik quyidagi formula bo’yicha xisoblanadi: m 2 - m 1 ρ у = , ( kg/m³) V bu erda: m 1 - o’lchov idishining massasi, kg m 2 - o’lchov idishining to’ldiruvchi bilan birgalikda massasi, kg V - o’lchov idishining hajmi, m³ Shuni ta’kidlash kerakki, to’ldiruvchilar uyilma zichligini aniqlash o’lchov idishi shakli va sig’imiga, o’lchov idishi o’lchamlariga, to’ldiruvchilar donalariga bog’liq. Berilgan yiriklikdagi to’ldiruvchilar donalari uchun, idish o’lchami qancha kerak bo’lsa, to’ldiruvchi xolati (darajasi) nisbatan donador material xajmi kichik bo’ladi. Shu sababli me’yor bo’yicha standart o’lchov idishlar g’ovak to’ldiruvchilar uchun qo’llaniladi (Uz RST). G’ovak to’ldiruvchining uyilma zichligi o’lchamli idishda aniklanadi, uning o’lchami to’ldiruvchining yirikligiga bog’liq ravishda 2.1-jadvaldan qabul qilinadi. To’ldiruvchilar yirikligi bo’yicha o’lchov idishlarining o’lchamlari 1-jadval

To’ldiruvchi donalarining eng katta yirikligi, (mm) O’lchov idishining sig’imi, (l) O’lchov idishining ichki o’lchamlari, mm Diametri Balandligi 5 va undan kam 10 20 40 1 2 5 10 108 137 185 234 108,5 136,5 186,5 233,8 Ta’kidlash lozimki, to’ldiruvchining uyilma zichligining aniqlash natijasi o’lchov idishning hajmi va sig’imi, idish va to’ldiruvchi zarralarining o’lchamlari nisbatiga bog’liq. Standart bo’yicha shag’al va shag’al (chaqiq tosh) uchun yirikligidan kelib chiqib 2-50 l sig’imli o’lchov idishlar, qum uchun 1litrli o’lchov idishi ishlatiladi. G’ovak to’ldiruvchilarning markasi ularning mos uyilma zichligi bo’yiga o’rnatiladi. To’ldiruvchilarning uyilma zichligini aniqlash to’ldiruvchilar massa ulushini xisoblashga (agar hajmi malum bo’lsa), korxona tarkibidagi omborlari sig’imini, bunkerlar sig’imini, beton tarkibini xisoblashda, to’ldiruvchilarni betonda to’g’ri taqsimlash (dazirovka)da zarurdir. 2. To’ldiruvchilarning dona va modda zichligi To’ldiruvchilar donalari zichligi, bu quruq shag’al yoki chaqiq tosh namunasi massasining uning donalari xajmi yig’indisiga nisbatan aytiladi. To’ldiruvchilar donalari hajmi, to’ldiruvchilardan olingan namunalarni suvda va havoda massasini o’lchashdagi farq bilan aniqlanadi. Buning uchun

to’ldiruvchilar namunasini suvda o’lchashda undagi g’ovaklar suv bilan to’ladi, shu sababli to’ldiruvchilar namunasi oldindan suvga solib qo’yiladi. To’ldiruvchilar donalari zichligi (g/sm³) quyidagi formula orqali aniqlanadi: bu erda: m 1 - to’ldiruvchi namunasining quruq holatdagi massasi, g m 2 - to’ldiruvchi namunasining suv shimgandan so’ng, xavoda o’lchangan massasi, g m 3 - to’ldiruvchi namunasining suv shimgandan so’ng, suvli muhitda o’lchangan massasi, g ρ suv – suvning zichligi, 1g/ sm³ ga teng. To’ldiruvchilarning dona zichligini aniqlashda, ishni qulay borishi uchun UzRST bo’yicha shag’al yoki chaqiq tosh namunasi 1l hajimdagi maxsus perforirlangan idishga joylashtiriladi, birgalikda barcha jaraënlar bajariladi. Konteyner bilan to’ldiruvchi namunasining massasini o’lchangandan so’ng, bo’sh konteynerni suv va xavoda aniqlangan massasi ayriladi. Keltirilgan izlanishlar olingan to’ldiruvchi namunasidagi donalarning o’rtacha zichligini aniqlash imkonini berdi. G’ovak to’ldiruvchilarning aloxida donalarini zichligini aniqlashda to’ldiruvchi donalari xajmiga nisbatan yuqori dispers sochiluvchan muxitda o’lchanadi. UzRST ga bo’yicha qizdirilgan kvars qumi ishlatiladi. Bunda qum idishga yuqorisigacha to’ldiriladi, so’ngra galma-gal to’ldiruvchi donasi qo’shiladi, idish yana qum bilan to’ldiriladi va qolgan suv xajmi o’lchanadi. Bu oxirgisi esa to’ldiruvchi donasi xajmiga mos keladi bunda qum va idishni zichlash mumkin emas. To’ldiruvchining suvli muhitdagi hajmi, uning qum yoki boshqa muhitdagi xajmidan farq qilishi mumkin. Beton tarkibini hisoblashda beton tarkibida to’ldiruvchi donasi egallagan xajmni bilish kerak. Ko’p to’ldiruvchilar uchun ayniqsa ochiq g’ovakli to’ldiruvchilar uchun bu hajm yuqorida keltirilgan usulda kam aniqlanadi, chunki dona ochiq g’ovaklari suv yoki sement bilan to’ladi.

Shu sababli UzRST ga ko’ra to’ldiruvchi donalarining zichligini sement qorishmada aniqlash yaxshi samara beradi. Quruq g’ovak to’ldiruvchi (shag’al yoki chaqiq tosh) 3,5 l xajmda, 1,7 kg sement va 3,4 kg kvars qumi olinadi. Beton qorishmasini aniq konsistensiyaga kelgunicha suv qo’shiladi. Aralashtirilgan beton qorishmasi 15 minut davomida ushlab turiladi. So’ngra barcha qorishma 5l sig’imli idishga solinadi va 30-60 sekund davomida zichlanadi (vibromaydonchada), beton qorishmasining zichligi aniqlanadi. Yirik to’ldiruvchining sement qorishmasidagi zichligi (g/sm³) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: bu erda: ρ sm – beton qorishma zichligi, kg/l m 3 – quruq g’ovak to’ldiruvchi massasi, kg M – aralashmadagi barcha materiallar sarfi, (suv xam inobatga olinadi), kg m s – aralashmadagi sement massasi, kg ρ s - siment chichligi, UzRST bo’yicha – 3,1 g/sm³ teng. m k – aralashmadagi kvars qumi massasi, kg ρ k - kvars qumi zichligi – 2,65 g/sm³ ga teng. m suv – aralashmadagi suv massasi, kg To’ldiruvchining modda zichligi boshqa qurilish materiallari singari namunani juda mayda kukun xolatida maydalab, so’ngra namuna kukunini absalyut xajmining kukunga kiritilgan suv yoki kerosin xajmiga nisbati pinometr yoki Le-Shatel’e asbobida aniqlanadi. 3. To’ldiruvchilarning bo’shliqligi To’ldiruvchi bo’shliqligi yoki donalar orasidagi bo’shliq, to’ldiruvchi erkin to’kilgandagi donalar orasidagi bo’shliqni umumiy xajmga bo’lgan nisbatiga aytiladi va % da aniqlanadi (zichlanmagan xolda). Agar uyilma zichlik – ρ u

(kg/m³) va uning zarrachalari zichligi– ρ 3 (g/sm³) malum bo’lsa, unda to’ldiruvchining donalari orasidagi bo’shliq quyidagi formula asosida topiladi: ρ у V бушл . = (1 - 100%) , 1000 ρ з G’ovak to’ldiruvchining donalari orasidagi bo’shliqni tajribada aniqlashda, to’ldiruvchi namuna o’lchov idishiga (1-jadvalga) solinadi va suv quyiladi. Malum vaqtdan so’ng idish usti mayda ko’zli elak bilan ëpiladi, idishdagi suv to’kiladi. So’ngra suvga shimdirilgan to’ldiruvchi bilan idish birgalikda torozida tortiladi. Idishga lim to’lguncha suv solinadi va yana tarozida tortiladi, tajriba yo’li bilan aniqlangan g’ovak to’ldiruvchining donalari orasidagi bo’shliq quyidagi formula asosida topiladi: m сув V бўшл = · 100% , V Bu erda: m suv - oxirgi to’ldirib solingan suvning massasi, kg V -idishning hajmi, l G’ovak to’ldirgichning donalari orasidagi bo’shliqni tajribada aniqlagandan so’ng zarrachalar zichligi ρ z (g/sm 3 ) ni aniqlash mumkin: ρ н ρ з = , 10000 - 10 V бўшл Agar to’ldiruvchining bo’shliqligini zichlangan xolatda bilish kerak bo’lsa, u xolda (4) formuladagi uyilma zichlik o’rniga, to’ldiruvchining zichlangan xolatdagi zichligi olinadi. Agar to’ldiruvchining donalaridagi ochiq g’ovaklar betonda sement qorishmasi bilan to’lgan xolatdagi bo’shliqligini aniqlaydigan bo’lsak, u xolda (4)

formuladagi donalar zichligi – ρ 3 o’rniga to’ldiruvchi donalarining sement qorishmasidagi zichligi – ρ z s.t olinadi (3) formula. Bo’shliqlik – bu to’ldiruvchilarning muhim xarakteristikasi xisoblanadi. Zich konstruksion betonda barcha bo’shliqlar sement qorishmasi bilan to’lishi kerak. Shu sababli bo’shliqlik qancha kam bo’lsa, betonda sement sarfi xam shuncha kam bo’ladi. Yirik g’ovakli betonda esa aksincha, yani to’ldiruvchilarning bo’shliqligi katta bo’lishi kerak. To’ldiruvchi bo’shliqligi, donalar shakli va donadorlik (granulometrik) tarkibiga bog’liqdir. 4. To’ldiruvchilarning dona g’ovakligi G’ovaklik - to’ldiruvchi donasidagi barcha g’ovaklarning xajmlari yig’indisini dona xajmiga nisbatiga aytiladi. Ko’pincha xar bir donaning aloxida g’ovakligi emas, balki olingan namunadagi donalarning o’rtacha g’ovakligi aniqlanadi. Agar donalar zichligi – ρ 3 va to’ldiruvchi modda zichligi – ρ malum bo’lsa, u xolda g’ovaklik quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: P 3 V гов = (1 - ) · 100% , ρ Agar formuladagi ρ 3 o’rniga sement qorishmasidagi donalar zichligini qo’ysak, u holda barcha g’ovaklik emas, balki uning qismi aniqlanadi, yani betonda sement qorishmasi to’ldirmaydigon g’ovaklik aniqlanadi. Umumiy g’ovaklikdan kelib chiqib ochiq g’ovaklarni aniqlaymiz va natijada betonning to’ldiruvchilarining ochiq g’ovaklarini to’ldirish uchun sarflanadigan qo’shimcha sement qorishmasi xajmi aniqlanadi. 5. To’ldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligi

To’ldiruvchilarning namligi va suvshimuvchanligini aniqlashda donalar g’ovakligi asosiy omillardan biri xisoblanadi. To’ldiruvchilar namligini aniqlashda namuna tarozida tortiladi va 105°S da quritish shkafida doimiy massaga kelgunicha quritiladi. To’ldiruvchilarning namligi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: m нам - m кур W = · 100% , m кур Bu erda: m nam - to’ldiruvchi namunasining tabiiy holatdagi massasi, g m kur - to’ldiruvchi namunasining quruq xolatdagi massasi, g To’ldiruvchilarning suvshimuvchanligi W cshm. (massa bo’yicha % da) aniqlashda, quruq yirik to’liruvchilar namunasi suvga 48 soat davomida solib qo’yiladi, so’ngra 1 soat yoki boshqa vaqtda texnik shartlar yoki texnik talablarga ko’ra donalar yuzasidagi suvlardan qutuladi va torozida tortib olinadi: m сш - m кур W сшм = · 100% , m кур bu erda: m ssh – suvga shimdirilgan to’ldiruvchilar namunasining massasi, g. Sinash natijasida donalar yuzasidagi suvni yo’qotish maxsus jaraënga kiritiladi. UzRST bo’yicha shag’al va shag’al yuzasi yumshoq latta bilan artiladi. UzRST ga ko’ra yirik g’ovakli to’ldiruvchilarning suvshimuvchanligi perforirlangan konteynerlarda aniqlanadi. Konteyner va undagi to’ldiruvchilar namunasi birgalikda suvga solib qo’yiladi, 10 min suvdan chiqarib qo’yilib (ortikcha suvdan xalos etiladi), so’ngra tarozida tortib, hisob-kitov ishlari bajariladi. Ichki g’ovaklarda mavjud suvni chiqarib tashlash qiyin. Mayda to’ldiruvchilar uchun esa bu jaraënni o’tkazish yanada qiyin. Shu sababli mayda to’ldiruvchi(qum)lar uchun bunday sinovni o’tkazish standartda ko’rsatilmagan. G’ovak qumning suvshimuvchanligini aniklash AQSh standartiga ko’ra quyidagicha aniklanadi: qum namunasi suvda namlanadi, so’ngra issiq xavo oqimida quritiladi. Qumdan konus yasaladi. Qolip olinadi, agar konus cho’kmasa

quritish davom ettiriladi. Qachonki qolip olinganda konus cho’ksa, u holda donalar orasidagi suvdan xalos etildi deb hisoblanadi, fakat g’ovaklardagi suv qolgan deb hisoblanadi. So’ngra qum tarozida tortiladi, doimiy massagacha quritiladi. Suvshimuvchanlik quritilguncha va quritilgandan so’ngi massalar nisbati bo’yicha topiladi. Qumning suvshimuvchanligini betonda sinashda aniklash muxim xisoblanadi. Ko’p hollarda yirik to’ldiruvchining suv shimuvchanligi xajm bo’yicha % da aniqlanadi, yani shimdirilgan suv hajmining dona hajmiga nisbatiga ko’ra topiladi. Massa bo’yicha % da suvshimuvchanlik – W sshm . va dona zichligi – ρ 3 malum bo’lsa, hajm bo’yicha % da quyidagi formuladan topiladi: ρ з W сшх = W сшм , ρ сув W s.sh.x. hamma vaqt to’ldiruvchilar donasi g’ovakligidan kichik bo’ladi, chunki barcha g’ovaklar ham suv bilan to’lmasligi mumkin. W sshx va V g’ovak dan kelib chiqib, g’ovaklarning qaysi xajmi suv bilan to’lishi mumkinligi haqida ma’lumotga ega bo’lamiz. 6. To’ldiruvchilarning dona shakli Uyilma zichlik, bo’shliqlik kabi to’ldiruvchilarning xususiyatlarini donalar shakli orqali aniqlanadi. Birinchi marta buni B. Nikolaev tadqiq etdi va 1914 yilda «Material donalari shakli va o’lchamiga mos beton va qorishmalar tarkibi» ishida keltirgan. B.Nikolaev sochiluvchan materialning donalar tarkibini va geometrik joylashuv strukturasini nazariy asosida analiz qildi. Agar shartli ravishda barcha donalarni bir xil shaklda va o’lchamda desak, u holda berilgan xajm bo’yicha joylashtirish tartibiga ko’ra (shar, kub, tetroedr) turlicha zichlikka ega bo’ladi. Masalan, agar shar shaklidagi donalarni tersak va ularning markazi kubni xosil qiladi(rasm.6,a), bu esa nisbatan kichik zichlikni beradi. Agar sharlarning

markazini tutashtiruvchi chiziqlar tetroedrni tashkil etsa(rasm6.b), u xolda katta zichlikka ega bo’ladi. Rasm-4.1. Sharlarning joylashish variantlari (poeksiyada) Sochiluvchan materiallarning donalar shakliga mos bo’shliqligi 2-jadval Donalar shakli Bo’shliqlik,% Joylashtirishda O’rtacha Nisbatan yuqori zichlik Nisbatan kichik zichlik Kublar 0 87,1 43,55 Oktaedrlar 12,1 83,9 48,05 Dodekaedrlar 14,1 60,7 37,4 Ikosaedalar 10,3 59,9 35,1 Sharlar 26,2 47,6 36,9 Standartlarda to’ldiruvchilarning donalari shakli, ularning o’lchamiga qarab baholanadi. Masalan UzRST da shag’al va shag’alda plastinkali va ninasimon donalar salmog’i (to’ldiruvchilarning eni va qalinligi uzunligida 3 martta kichik) ko’rsatilgan. UzRSTda g’ovak to’ldiruvchilar uchun donalar shakli koeffitsienti quyidagicha aniqlanadi:

Д катта R ф = , Д кичик bu erda: D katta va D kichik ― donalarning eng katta va eng kichik o’lchamlari, mm Donalarni o’lchash shtangensirkul yordamida amalga oshiriladi. 7. To’ldiruvchilarning donadorlik tarkibi To’ldiruvchilarning donadorlik tarkibi (granulometrik tarkibi), undagi turli kattalikdagi donalarning mavjudligi bo’lib, to’ldiruvchining o’rtacha namunasini standart elakdan o’tkazish natijasida aniqlanadi. Standart elaklar to’plami quyidagi o’lchamdagi elak ko’zlarini tashkil etadi: 0,16; 0,315; 0,63; 1,25; 2,5; 5; 10; 20; 40; 70 mm va xokozo. To’ldiruvchilar birinchi navbatda eng kichik va eng katta yiriklikni xususiyatlaydi. Eng kichik - D kichik yirikligi deb, shunday o’lchamli standart elakka aytiladiki, to’ldiruvchi namunasini elaganda 95% dan kam bo’lmagan namuna qoladi va faqat 5% dan ko’p bo’lmagan namuna o’tadi (massa bo’yicha). Eng katta yiriklik deb - D katta shunday o’lchamli standart elakka aytiladiki, to’ldiruvchilar namunasini elaganda elakda 5% dan kam namuna qoladi va 95% kam bo’lmagan namuna o’tadi (massa bo’yicha). Eng katta va eng kichik yiriklikdagi donadorlik tarkibiga mos xarakterlanadi, masalan: 5 - 40mm yirikligidagi shag’al (chakik tosh) uchun D eng katta =40mm: D eng kichik =5mm. Bir fraksiyali to’ldiruvchilar deb, uning donalaridagi eng yirik va eng kichik yirikligi bir-biriga yaqin va 5-10, 10-20, 20-40 mm ko’zli standart elaklar to’plamini tashkil etadi. Masalan, 5-20mm yirikligidagi to’ldiruvchi ikki xil fraksiyadagi aralashmadan tashkil topadi. Qurilishda standart bo’yicha nisbatan tor fraksiyali to’ldiruvchilarga ruxsat etiladi va samarali ishlatiladi. Masalan 10-15mm yoki 15-20 mm. To’ldiruvchilarning bo’shliqligi turli fraksiyalarning aralashmasida kamayadi, yani kichik donalar nisbatan katta donalar orasini to’ldiradi va xajmini

nisbatan qulay to’ldiradi. Shu sababli to’ldiruvchilar aralashmasi uchun donadorlik tarkib muhim rol o’ynaydi. Uzluksiz donadorlik tarkib deb, to’ldiruvchi namunasining standart elakdan o’tkazganda barcha elaklarda qoldiq qolsa va to’ldiruvchi aralashmasida D engkatta dan D engkichik gacha bulgan barcha fraksiyali to’ldiruvchilarga aytiladi. Agar to’ldiruvchi aralashmasi tarkibida bir fraksiyali to’ldiruvchilar bo’lmasa, u xolda uzlukli (uzilgan zanjirli) donadorlik tarkib deb ataladi. Masalan shag’al yoki shag’al aralashmasi uchun 5-10mm va 20-40 mm (10-20 mm oraliq fraksiya yo’q) uzlukli bo’ladi. B. Nikolaev o’zining izlanishlarida uzlukli donadorlik tarkibdagi donadorlik tarkibi haqida va ularning aralashmasida minimal bo’shliqqa erishish to’g’risida malumot beradi. Uzlukli donadorlik tarkibdagi to’ldiruvchilarni qo’llash sohasi chegaralangan, biroq beton texnologiyasida qo’llash kengaymoqda. 8. To’ldiruvchilarning strukturasi To’ldiruvchi donalari tarkibini tashkil etuvchi moddalar amorf yoki kristall, shu bilan birga g’ovak yoki zich strukturani tashkil etadi. Umumiy turda 2ta turli strukturani ko’rib chiqamiz. Materiallarning amorf strukturasi izotrop xolati bilan aniqlanadi, yani bunday materiallarning xususiyatlari barcha yunalishlarda bir xil bo’ladi. Bu ijobiy faktor xisoblanadi, yani beton texnalogiyasida to’ldiruvchilar donalarini to’g’ri joylashtirish va boshqarish qiyin kechadi. Kristallar anizatrob xisoblanib, temperaturaviy deformatsiyaning taqsimlanishidan va boshqa ta’sirlardan yuzaga keladi. Agar kristallar to’ldiruvchi donalariga nisbatan kichik va material buyicha tartibsiz joylashgan bulsa, bunday to’ldiruvchi donasini izatrop deyiladi. Shu sababli kristall tosh jinslar asosidagi to’ldiruvchilar uchun mayda donadorlik katta ahammiyatga ega. G’ovak materiallar izatrop va anizatrop bo’lishi mumkin. Anizatrop g’ovak materiallarga ëg’och kiradi. Uning

strukturasi–tolali bulib, materialning xususiyati tolaning bo’ylama va ko’ndalang o’lchamlariga, joylashish tartibiga bog’liq. Izatrop materiallarning ikki xil strukturasini ko’rib o’tamiz: yacheykali va donali. 1. Yacheykali struktura bu, qattiq materialning umumiy muhitida g’ovaklar butun xajm bo’yicha alohida yopiq (shartli yopiq) yacheykalar holatida (rasm-7, a )uchraydi. Donali struktura bu, qattiq material donalarining o’zaro elimlangan (rasm- 7, b) kurinishidir. Tabiiy pemza, keramzit, agloporit, termolit, azerit va boshqa sun’iy g’ovak to’ldiruvchilar yacheykali strukturaga ega. G’ovak oxaktosh asosidagi shag’al, chig’anoqlar, tuflar donali strukturaga ega. Donali strukturali materiallarning suvshimuvchanligi yuqori bo’ladi, yacheykali materiallarning suvshimuvchanligi kamroq va mustahkamligi yuqori bo’ladi. Bunday materiallarning donalarini yirikligi yacheykali materiallar g’ovaklari yirikligi kabi bo’ladi, faqat u yoki bu strukturalarning xususiyatlaridan kelib chiqib yuzaga keladi. a) b) Rasm-2. G’ovak materiallarning strukturasi a- yacheykali, b-donali

9. To’ldiruvchilarning mustahkamligi To’ldiruvchilar tog’ jinslarini maydalash orqali olinsa, u holda shu tog’ jinsining mustahkamligi aniqlanadi. Buning uchun tosh kesuvchi stanokda diametri va balandligi 40-50 mm o’lchamdagi silindr yoki kub shaklidagi namuna tayyorlanadi. Namunalarni suvga solib, ma’lum vaqtdan so’ng suvdan chiqariladi va gidravlik pressda siqilishda mustahkamlik chegarasi (MPa) aniqlanadi: Р &#55349;&#57102; ск = , А bu erda: R- pressning buzuvchi kuchi, mN A- namunaning ko’ndalang yuzasi, m 2 Biroq hamma vaqt ham bunday sinovni o’tkazib bo’lmaydi. Ko’p hollarda zaruriy tog’ jinslari yoki xom ashyo materiallar yirik g’ovaklari, yoriqlari ta’sirida kuchsizlanadi. Bunday tog’ jinslaridan olinadigan chaqiq tosh etarli mustaxkam bo’lishi mumkin, ya’ni maydalanish jarayonida kuchsizlantiruvchi defektlardan xalos bo’ladi. Natijada bunday tog’ jinsi asosidagi standart namunani sinashda shag’alning haqiqiy sifatini ifodalovchi natija olib bo’lmaydi va mustahkamligi pasayadi. R.L. Mailyan izlanishlarida karbonat jinslari asosidagi shag’al mustaxkamligi shu tog’ jinsi asosidagi namuna mustahkamligidan bir necha barobar yuqori bo’ladi. Shu sababli shag’al va chaqiq toshning mustahkamligi u olinadigan tog’ jinsi asosidagi namunani sinash orqali hamma vaqt ham aniqlab bo’lmaydi. Shu sababli standartda tabiiy tosh asosidagi shag’al va shag’al uchun po’lat silindrda siqilishdagi maydalanishini aniqlash nazarda tutilgan. Uning aniqlash metodikasi quyidagilardan iborat: bir fraksiyali shag’al yoki shag’al ichki diametri-150mm li po’lat silindr idishga solinadi. So’ngra silindr tepasiga nisbatan kichik diametrli (148mm) po’lat puanson qo’yiladi, u orqali gidravlik pressda 200 kN kuch ta’sirida eziladi. Natijada to’ldiruvchilar namunasi maydalanadi.

Shundan so’ng maydalangan namuna silindrdan olinib tarozida tortiladi, keyin sinalyotgan eng kichik o’lchamdagi to’ldiruvchi fraksiyasidan 4 marta kichik (0,25D naim ) ko’zli elakdan o’tkaziladi; 5-10mm li fraksiyalar uchun 1,25mm li ko’zli elak; 10-20mm li fraksiyalar uchun 2,5mm li ko’zli elak; 20- 40mm li fraksiyalar uchun 5mm li ko’zli elak qo’llaniladi. To’ldiruvchi namunasidan maydalangan donalar chiqarib tashlanadi, so’ngra elakdagi qoldiq tarozida tortiladi. Maydalash ko’rsatkichi (%): m - m 1 Д р = · 100% , m bu erda, m – sinalayotgan barcha namunalar massasi, g m 1 – tajribadan so’ng kontrol elakda qolgan qoldiq massasi, g G’ovak to’ldiruvchilar uchun ham silindrda ezish analogik metodika bo’yicha bajariladi, faqat natijalarni baholash boshqacha amalga oshiriladi. G’ovak shag’al yoki chaqiq tosh bir fraksiyali namuna sifatida ichki diametri 150mm silindr idishga 100 mm balandlikda solinadi, tekislanadi va puanson qo’yiladi. Tajribagacha puansonning pastki riski silindrning yuqori belgisiga mos kelishi kerak. So’ngra gidravlik press yordamida to’ldiruvchi namunasi siqiluvchi kuch ta’sirida puanson 20mm pastga tushguncha (silindrning yuqori riskidan hisoblaganda) eziladi va press manometri ko’rsatkichi yozib olinadi. Shu tartibda, to’ldiruvchi namunasining 1/5 qismi hajmi ezilishi uchun ketgan kuch aniqlanadi. Silindrda ezilishdagi mustahkamlik chegarasi (MPa) quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: bu erda, R – Puanson yuqori riskigacha ezishdagi kuch, mN A – silindr ko’ndalang kesimi yuzasi, A = 0,0177m 2

To’ldiruvchining mustahkamligi uning zichligi va strukturasiga bevosita bog’liq. Shu sababli agar namunaning zichligi 10% ga oshsa, u holda uning mustahkamligi 21% ga ortadi (1,10 2 =1,21). Tog’ jinslarini o’rganish jarayonida va bir qancha ilmiy izlanishlar asosida S.M.Itskovich to’ldiruvchilar mustahkamligi (R) ni hisoblashda quyidagi formuladan foydalanishni taklif etdi: R = R 1 ( ρ ) n , ρ 1 bu erda, R 1 – zichligi – ρ 1 ga teng bo’lgan materialning amaliy o’rnatilgan mustahkamlik chegarasi. ρ - material (dona) zichligi, R mustahkamlikka mos keluvchi. n- material strukturasiga bog’liq daraja ko’rsatkichi. Bundan kelib chiqib, to’ldiruvchilar mustahkamligi uning zichligiga to’g’ri proporsionaldir. n- daraja ko’rsatkichi to’ldiruvchilar uchun n= 3 - 6 ni tashkil etadi (o’rtacha 4 ga teng). Hisobiy mustahkamlikni (keramzit shag’alsi uchun) hisoblashda S.M. Itskovich quyidagi formuladan foydalanishni tavsiya etdi: ρ R хисоб ≈ 15 ρ дона 2, bu erda, ρ dona – keramzit shag’alsi donasining zichligi, g/sm 3 . ρ dona = 0,58 – 0,67 g/sm 3 bo’lsa, R xisob = 5 – 6,7 MPa. To’ldiruvchilarning suvga va sovuqqa chidamliligi To’ldiruvchilarning mustahkamligi ular olinadigan tog’ jinsidan kelib chiqib, suvga bo’ktirilgan holatida aniqlanadi. Ya’ni suvda saqlangan materialning mustaxkamligi o’z navbatida kamayadi. G’ovaklarga va mikroyoriqlarga kirgan suv uning bog’lanishlarini kuchsizlantiradi. Shu sababli to’ldiruvchilar mustahkamligini aniqlashda, namunaning quruq holatdagi va suvga bo’ktirgandan so’ng mustahkamligi aniqlanib, yumshash koeffitsienti topiladi:

bu erda: σ suv.bo’kt - to’ldiruvchining yoki u olingan tog’ jinsining suvga bo’ktirilgandan so’ngi (48 soat suvda saqlangan) mustahkamlik chegarasi, kgs/sm 2 σ quruq - to’ldiruvchining yoki u olingan tog’ jinsining quruq holatidagi mustahkamlik chegarasi, kgs/sm 2 To’ldiruvchilarning yumshash koeffitsienti uning suvga chidamliligini xarakterlaydi. Suvga chidamlilik bevosita suvshimuvchanlik va to’ldiruvchining tabiiy moddasiga bog’liqdir. Suvshimuvchanlik esa materialning g’ovakligi va strukturasiga bog’liq. To’ldiruvchilarning sovuqqa chidamliligi ularni suvga bo’ktirilgan holatda ko’p martali muzlatish va eritish natijasida tekshiriladi. Bir fraksiyali to’ldiruvchi namunasi 48 soat davomida xona haroratida suvda saqlanadi. Sovitish kamerasida -15 0 S dan -20 0 S gacha haroratda muzlatiladi. 4 soat davomida kamerada saqlangan namuna idish bilan birgalikda suvli vannada ya’na 4 soat ushlab turiladi. Bu holat standartda keltirilgan bo’yicha to’ldiruvchi turidan kelib chiqib takrorlanadi. Shundan so’ng to’ldiruvchi namunasi quritilib elakdan o’tkaziladi. Sovuqqa chidamlilikni sinashda massa yo’qotilishi (%) aniqlanadi: Bu erda: m 1 – sinovgacha to’ldiruvchi namunasining massasi, g m 2 – sinovdan so’ng elakda qolgan qoldiq, g Shundan so’ng olingan natija (massa yo’qotilishi) mavjud standart bilan solishtiriladi. Sinov ishlarini tezlashtirish maqsadida namuna natriy sulfat qorishmasiga solinadi va tezda 105-110 0 S da quritish shkafida quritiladi. So’ngra yuqorida keltirilgan holatda massa yo’qotilishi aniqlanadi.

Adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PK-4335 sonli “Qurilish materiallari sanoatini jadal rivojlantirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi Qarori. 2019 yil 23 may. 2. Akramov X.A., Raximov Sh.T., Nuritdinov X.N., Turopov M.T. “Beton to’ldiruvchilari texnologiyasi”, o’quv qo’llanma, Toshkent. Ekstremum press, 2010-167 bet. 3. Keoki Sears,Glenn A. Sears, Richard H. Clough.Construction Project Management: A Practical Guide to Field Construction Management// USA, 2010. 4. Alan Griffith.Integrated Management Systems for Construction: Quality, Environment and Safety// London, 2013. 5. Alan Griffith Management System For Construction// London, 2015. 6. Francis D. K. Ching., Building Construction Illustrated 5 th Edition// USA, 2014. 7. Fernando Pacheko Torgal, Said Jalali. Eko-efficient. Construction and Building Materials. Portugaliya. 2013. ISBN 978-0-85729-891-1 8. Аскаров Б., Ботвина Л.М. Пористые заполнители из местного сырья и лёгие бетоны на их основе. Монография. Фан. T.: 1990 – 144 с. 9. Qosimov E. Qurilish ashyolari. Darslik. T., “Mexnat”, 2004-512 bet. 10. Maxmudova M.A., Nuriddinov X.N. Beton ishlari texnologiyasi. O’quv qo’llanma. T. «TALQIN» 2004-64 bet. 11. Ицкович С.М., Чумаков Л.Д., Баженов Ю.М. Технология заполнителей бетона. Учебник М., “Высшая школа», 1991-272 c.

Похожие

Beton xususiyatiga to‘ldiruvchilarning ta’siri

Me’moriy chizmalarning asosiy turlari

Keramporit ishlab chiqarish texnologiyasi.Komporit ishlab chiqarish texnologiyasi. Shlakli pemza ishlab chiqarish texnologiyasi

Табиий ғовак тоғ жинслари асосидаги тўлдирувчилар

Binolarning to'siq konstruksiyalari va ularning xonalarda issiqlik ro'li. Issiqlik, uzatish usullari