Грунтлар ва уларни боғловчи материаллар билан мустаҳкамлаш - Архтектура - Рефераты

Грунтлар ва уларни боғловчи материаллар билан мустаҳкамлаш

Загружено в:

04.04.2023

Скачано:

0

Размер:

258.474609375 KB

Грунтлар ва уларни боғловчи материаллар билан мустаҳкамлаш Режа: 1. Турли ҳил боғловчилар билан мустаҳкамланган грунтлар ҳақида умумий маълумотлар 2. Грунтларни минерал ва органик боғловчи материаллар билан мустаҳкамлаш 3. Грунтларнинг донадорлик таркиби ва уларни яхшилаш 4. Мустаҳкамланган грунтларни зичлаш 5. Грунтларнинг энг мақбул намлиги ва уларни аниқлаш 6. Мустаҳкамланган грунтларни синаш усуллари 7. Ер ишларини бажаришда меҳнат муҳофазаси ва техника хавфсизлиги

1. Турли ҳил боғловчилар билан мустаҳкамланган грунтлар ҳақида умумий маълумотлар Маълумки, грунтлар табиатда тоғ жинсларининг физик ва кимёвий нураши натижасида ҳосил бўлган. Грунтларнинг ҳосил бўлиши жараёнида ва улар мавжуд бўлган кейинги даврларда ташқи шароитларга қараб уларнинг хос- салари шаклланган. Грунтлар ҳосил бўлиш шароитлари ва тузилишига кўра қоя грунтлари, йирик заррали грунтлар, қумли ва лойли турларга бўлинади (ГОСТ 25100- 95). Қоя грунтлари деб зарралари ўзаро бикр боғланган, ёпишган ёки жипс- лашган яхлит ҳолатдаги магматик, метаморфик ва чўкинди тоғ жинсларига айтилади. Қоя грунтлари сувга чидамли бўлиб, уларда сув ёриқлар бўйлаб ҳаракат қилади. Бундай грунтлар мустаҳкамлик кўрсаткичлари бўйича ғишт ва шунга ўхшаш қурилиш материалларидан деярли фарқ қилмайди. Лекин шунга қарамай улар вақт ўтиши билан ташқи муҳит ва сув таъсирида емирилади. Қоя грунтларига сув таъсирини уларнинг сувга тўйинган ва қуруқ ҳолатдаги сиқилишга мустаҳкамлик нисбатини ифодаловчи майдаланиш коэффициенти k м орқали аниқлаш мумкин. Агар k м <0,75 бўлса, қоя грунтлари майдаланувчан ҳисобланади. Йирик заррали грунтларга грунт массасининг ярмидан ортиғини ташкил этувчи ва ўлчамлари 2 мм дан ортиқ бўлган магматик ёки чўкинди жинслар киради. Одатда, уларнинг зарралари ўзаро боғланмаган бўлади. Йирик зарррали грунтлар шамол, ёғингарчилик ва дарё сувлари таъсирида юзага келади. Улар замин сифатида ўртача қийматга эга бўлади. Босим таъсирида кам сақланиши, силжишга мустаҳкамлиги ва айниқса, сувга чидамлилиги уларнинг муҳим хусусияти ҳисобланади. Ушбу грунтларнинг зичлиги ортиши билан мустаҳкамлик кўрсаткичлари ортиб боради. Қумли грунтларнинг таркиби асосан кварцдан иборат бўлиб, баъзан дала шпати, слюда каби минераллардан ташкил топгандир. Уларнинг шакли кўпинча шарсимон бўлади. Қум зарраларининг ўлчамлари 0,05...2,0 мм атрофида бўлиб, майда чангсимон заррачалар ҳам учрайди.

Қумлар ҳосил бўлиш шароитига кўра, таркибидаги қум заррачаларининг миқдори, кўплиги билан фарқланади. Масалан, дарё ўзанида ҳосил бўлган қумлар текис қатлам ҳолида, музликлар давридаги қум дағал, шамол таъси- рида ҳосил бўлган қумлар эса майда заррали кўринишда бўлади. Лойли грунтларга ёпишқоқлик хусусиятига эга бўлган, зарралари ўзаро боғланган грунтлар киради. Бундай грунтлар сув қўшилганда қаттиқ ҳолатдан юмшоқ ҳолатга, намлик янада оширилганда эса оқувчанлик ҳолатга осон ўтади. Лойли грунтлар асосан кимёвий таъсирлар натижасида тоғ жинсларининг емирилиши туфайли ҳосил бўлади. Уларнинг таркибини кам миқдорда учрай- диган майда қумли ва чангсимон зарралар билан бир қаторда нинасимон ва ёйсимон шаклдаги, ўлчами 0,005 мм дан кичик лойсимон заррачалар ташкил этади. Лойсимон заррачалар бирламчи минералларнинг кимёвий емирили- шидан ҳосил бўлган иккиламчи минераллардан ташкил топган. Шу сабабли улар намланганда кўпчиб, қуритилганда қотиш хусусиятига эга бўлади. Грунтларни мустаҳкамлаш унинг ғовакликларини камайтириш, шунин- гдек, қурилиш мақсадида ишлатиладиган бўш грунтларнинг хоссаларини табиий ётқизилган ҳолда физик-кимёвий усуллар билан яхшилашдир. Грунтларни сифатини яхшилашдан мақсад уларни қотириш, мустаҳкамлаш, сув ўтказувчанлигини ва деформацияланишини камайтиришдир. Шунингдек, намлик таъсирида улар тузилишининг бўшашига йўл қўймасликдан иборатдир. Ушбу тадбирларни амалга ошириш айниқса, автомобиль йўллари асоси учун муҳим аҳамият касб этади. Чунки, асос йўл пойи тупроғига транспорт ҳаракатидан тушадиган юк босимини камайтиради, қопламанинг ёриқбардошлиги ва бир текислигини таъминлайди. Амалда грунтни қотириш физик-кимёвий усулларда амалга оширилади. Қотириш грунтга махсус мосламалар ёрдамида босим билан ёки ҳандаклар орқали унга қоришма шимдириш, шунингдек, электр токи, иссиқлик ва музлатиш йўли билан амалга оширилади. Қоришмалар маълум вақт ўтгач қотиб, грунтни сув ўтказмайдиган тошсимон массага айлантиради.

Грунтни кимёвий қотириш усули, асосан унинг сув ўтказувчанлигини белгиловчи фильтрациялаш коэффициентига қараб танланади. Грунтнинг сув ўтказувчанлиги қанчалик кам бўлса, унга қотирувчи компонентларни юбориш шунча қийинлашади. Грунтни кимёвий қотиришнинг афзалликларидан бири шундаки, бу усул қўлланилганда грунтнинг тузилиши бузилмайди, балки ях- шиланади. Одатда грунтларни қотириш ва мустаҳкамлашда анорганик ва органик боғловчи материаллар кенг қўлланилади. Буларга силикатлар (суюқ шиша), синтетик полимер смолалари қоришмаси, цемент бўтқаси, битум ва қатрон эритмалари ва майда туйилган фаол компонентлар (кварц қуми, мергеллар, оҳактошлар, кремнезем ва ш. к.лар) киради. 2. Грунтларни минерал ва органик боғловчи материаллар билан мустаҳкамлаш Грунтларн минерал боғловчи материаллар билан мустаҳкамлаш. Грунтларни минерал боғловчи материаллар билан мустаҳкамлашда цементлаш ва силикатлаш (суюқ шиша билан) усуллари кенг қўлланилади. Грунтни цементлаш серёриқ қоя грунтлар, тош-шағалли қумлар, шунинг- дек, фильтрланиш коэффициенти k ф >80 м/кун бўлган ўртача ва йирик донали қумлар учун қўлланилади. Бунда олдиндан пармаланган чуқурчаларга цементли қоришма (цемент+С/Ц=0,4...0,9 нисбатли эритма) ёки тампонаж цементли қоришма (цемент+сув+майда қум ёки бошқа жинслар) босим остида юборилади. Қоришмани юбориш учун ишлатиладиган мослама диаметри 20...40 мм ли қувурлардан ясалиб, учли пастки қисмида 3...6 мм ли тешиклар бирбиридан 5...25 мм масофада жойлаштирилган. Одатда грунтларни мустаҳкамлаш учун юқори маркали цементлардан фойдаланилади (М400 ва ундан юқори). Грунтдаги ғовакликлар ва ёриқларга цемент сутининг сингиб кириш даражаси цементнинг туйилганлик майин- лигига боғлиқ бўлиб, цемент зарраларининг ўлчами грунт ёриқлари ўлча- мидан 4...5 марта кичик бўлиши керак. Грунтнинг мустаҳкамланиш радиуси унинг ҳилига боғлиқ бўлиб, ҳар қайси чуқурча атрофида қуйидагича олинади: серёриқ қоя грунтларда

1,2...1,7 м; йирик донали (заррали) грунтларда 0,7...1,1 м; йирик ва ўртача қумларда 0,25...0,8 м ва майда қумларда 0,1...0,3 м. Шунингдек, қоришмани юбориш босими грунт ғоваклари ва ёриқларининг ўлчамларига мослаб танланади. Масалан, 1 м атрофни мустаҳкамлаш учун қояли ва йирик заррали грунтларда 0,25 атм; қумларда эса 0,5...1,0 атм.гача босим билан таъсир эттириш лозим. Цементланувчи грунтнинг сув шимувчанлик қобилиятига қараб чуқур- чалар орасидаги масофа 1 м дан 3 м гача бўлади. Заминга талаб қилинган мустаҳкамлик бериш, грунт сувининг режими ва унинг зарарлилик даражаси ва бошқа ҳолатларга қараб цементнинг маркаси танланади. Цемент ёрдамида қотирилган грунтлар мустаҳкамлиги 3,0...4,0 МПа ва ундан ҳам юқори бўлиши мумкин. Шунингдек, уларнинг сув ўтказувчанлик қобилияти кескин камаяди. Силикатлаб қотириш асосан сувга тўйинган қумлар, чўкувчан лойли грунтлар ва алоҳида турдаги уйма грунтлар учун қўлланилади. Бунда грунтга махсус қувурлар орқали натрий силикат эритмаси (суюқ шиша) билан кальций хлор аралашмаси босим остида юборилади. Бу иккала модда аралашмаси грунт бўшлиқларида тез қотувчан хусусиятга эга бўлиб, қаттиқ модда-гел кремний кислотасини ҳосил қилади ва грунтни қотиради (цементлайди). Бундай усулда қумли грунтларни силикатлаш натижасида уларнинг мустаҳкамлиги 1,5...5 МПа гача етади, шунингдек, сув ўтказмайдиган ва зарарли муҳит таъсирига бардошли бўлади. Фильтрлаш коэффициенти 5 м/кун гача бўлган майда қум ва чангсимон грунтларни мустаҳкамлашда кальций хлор ўрнига фосфор кислотасидан фой- даланилади. Бу эса грунтда маълум даражада боғланиш кучи ҳосил қилади. Таркибида кальций хлор тузлари бўлган грунтларни қотиришда бир қоришмали усул қўлланилади. Бунда ҳеч қандай қўшилмасиз грунт ғовак- ларига эрувчан суюқ шиша юборилади, у эса ўз навбатида грунт таркибидаги кальций хлор билан қўшилиб, юқоридагидек гелкрем кислотасини ҳосил қилади. Ҳозирги вақтда бу усулдан лёсс ва шунга ўхшаш грунтларни қоти- ришда кенг фойдаланилмоқда. Айниқса, фильтрлаш коэффициенти 0,1...2 м/кун бўлган грунтларга қўллаш юқори

самара беради. Натижада лёссимон грунтларнинг мустаҳкамлиги 1,6...2 МПа гача етади, грунт чўкмайдиган ва сув ўтказмайдиган ҳолатга келади. Грунтнинг қотирилиш радиуси фильтрлаш коэффициенти ва қоришманинг қовушқоқлигига боғлиқ бўлиб, ўртача ва йирик қумлар учун 1 м, майда, чангсимон ва чўкувчан грунтлар учун 0,1...0,4 м атрофида бўлади. Грунтнинг қотирилиш радиусини кенгайтириш мақсадида газли сили- катлаш усули ҳам қўлланилади. Бунда суюқ шишани сингдиришда угленордон гази юборилади. Натижада шиша қоришмасининг қотиш реакцияси 2...3 мин давом этади. Газли силикатлашда грунтнинг қотиш ҳажми оддий бир томонлама силикатлашга нисбатан 75 % гача кўпаяди. Шунингдек, грунтнинг мустаҳкамлиги ва сувга чидамлилиги икки мартагача ортади. Бундай усуллар орқали 15...20 м чуқурликкача грунт қатламини силикатлаб қотириш мумкин. Минерал боғловчи материаллар билан мустаҳкамланган грунтларнинг физик-механик кўрсаткичлари қуйидаги 1-жадвалда келтирилган. Грунтларни органик материаллар билан мустаҳкамлаш. Г рунтларни органик материаллар билан мустаҳкамлашда сунъий полимерли смолалар, битумли ва қатронли материаллар кенг қўлланилади. Ушбу материаллар грунтларнинг ҳили, фильтрлаш коэффициенти, чўкувчанлиги, ғоваклиги ва бошқа тавсифларига кўра танланади. Грунтни смолалаш грунтга карбамидли, фенолформальдегидли ва бошқа сунъий смолаларнинг сувли эритмаси қотирувчи таркиблар (кислоталар, нордон тузлар ва ш. к) аралашмаси билан биргаликда сингдирилади. Ушбу компонентлар қотиши натижасида грунтга сув ўтказмовчанлик, совуқбардошлик ва юқори мустаҳкамлик каби хоссаларини беради. Бу усул сизиш коэффициенти 0,5...0,25 м/кун ва таркибида 2 % гача лойли зарралар бўлган қуруқ ва сувга тўйинган қумли грунтлар учун тавсия этилади. Цемент, оҳак ва бошқа фаол қўшилмали минерал материаллар билан мустаҳкамланган грунтларнинг физик-механик кўрсатикчилари 1-жадвал Мустаҳкамланган грунтларнинг физикмеханик хоссалари Мустаҳкамлик бўйича синфлари I II II

Сувга тўйинган намуналарнинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа: 7 кунликда 28 кунликда 2 4...6 1,2 2...4 0,6 1...2,0 Сувга тўйинган намуналарни “музлатишэритиш” га тажриба қилинганидан сўнг си- қилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа: 28 кунликдаги намуналар учун 3,0 1,5 3,0 Сувга тўйинган намуналарнинг чўзилишдаги мустаҳкамлик ченараси, МПа: 28 кунликда 1,0 0,6 - Сувга тўйинган намуналарни “музлатишэритиш” га тажриба қилинганидан сўнг чў- зилишдаги мустаҳкамлик чегараси, МПа: 28 кунликдаги намуналар учун 0,7 0,6 - “Музлатиш-эритиш”га тажриба қилинганидан сўнг сувга туйиниш даражаси, массасига нис- батан % да қўшимча 2 % қўшимча 4 % - Зичланиш коэффициенти 0,98 0,98 0,95 Чўкувчан, карбонатли ва кам сув ўтказувчан лёссли грунтларни қотириш учун резорцин параформальдегидли қоришма қўлланилади. Резорцин параформальдегид қоришма резорцин смоласи ФР-12 ва 0,5 % ўювчи натрийда эриган параформдан иборат. Қоришмадаги иккинчи аралашма-суюқлик, олдин суюлтирувчи вазифасини ўтаса, маълум вақтдан сўнг қотирувчи вазифасини бажаради, чунки реакция смола билан параформ қоришмаси ўртасида содир бўлади. Тайёрланган қоришма қовушқоқлиги 1,2...1,8 сантипуаз бўлиб (сувнинг қовушқоқлигига яқин), лёссли грунтларнинг сув ўтказувчанлиги 0,1...0,5 с/кун гача бўлган ҳолларда ҳам ишлатиш имконини беради. Резорцинопара- формальдегидли қоришмани 8 соатгача қотмай туриши, бир иш сменасида маълум ҳажмдаги бўш грунтга қотирувчи қоришмани бемалол текис юбориб олишга имкон беради. Саккиз соатдан сўнг реакция тугайди, қотган модда грунт тузилишини маҳкам тутиб қолади. Натижада лёссли грунт чўкиш хоссасини йўқотиб, 2...15 кгс/см 2 (қоришма концентрациясига қараб) қаттиқ- ликдаги массага айланади.

Грунтни битумлаш асосан грунтни цемент билан қотириш технологиясига ўхшашдир. Битумлаш зарарли ва грунт суви ҳаракати катта (100 м/кун ва юқори) бўлган грунтларга қўлланилади. Битум исталган зарарли муҳит таъсирига кимёвий бардошли, ёриқ деворларига мустаҳкам ёпишади ва тўл- диради, тузилишни сув ўтказмайдиган қилади. Битум билан мустаҳкамлашда грунтга эритилган битум ёки суюқ битум эмульсияси юборилади. Биринчи усул фақат қоя жинсларнинг ёриқларини тўлдириш учун ишлатилса, иккинчи усул қумли грунтларга ишлатилади. Иссиқ битумлаш учун ишлатиладиган қурилма қозон, насос, электр токи билан иситилувчи қувур ва инъекторлардан иборат. Инъекторлар 0,75...2 м оралиғида бурғиланган қудуққа туширилади. Инъектор ташқи (диаметри 100 мм) ва ички (диаметри 40 мм) қувурлардан ташкил топган. Ички қувурга битум юборишга мўлжалланиб, диаметри 10...16 мм ли тешикчалар қилинган бўлади. Битум эмульцияси 25...30 атм босимда юборилади. Суюқ битум эмульсияси сувда эмульгатор ёрдамида майдаланган битумдан иборат бўлиб, 60 % ни битум, 40 % ни сув ташкил қилади. Суюқ битум эмульсиясининг сизиб ўтиш қобилияти яхши бўлганлиги учун қумли грунтларни қотиришда самарали ишлатилади. Битум эмульсияси босим остида юборилади ва грунтнинг ғовакларини тўлдиради, заррачаларини боғлайди ва қотиради. Грунтларни органик материаллар (битум, қатрон, петролатум, полимерли смолалар, парафин, кремний органикли бирикмалар ва ш. к.лар) билан мус- таҳкамлашда уларнинг юза қисми гидрофоблантирилади (материалсирти сув юқтирмайдиган қилинади). Яъни, грунт зарралари юза-фаол моддалар билан қайта ишланади. Грунтларни органик материаллар билан қотиришда охирги таркибни танлаш учун қуйидаги 2-жадвалда келтирилган кўрсаткичларга риоя қилиш мақсадга мувофиқдир. Ушбу жадвалда грунтни фаол минерал қўшилмалар қўшилган битум ёки қатрон билан 7 кунликда тажриба қилинган намуналарнинг кўрсаткичлари, цемент ёки оҳак қўшилган битум эмульсияси билан эса 10 кунликда тажриба қилинган намуналарнинг кўрсаткичлари келтирилган. Намуналарни “музлатиш-эритиш” циклларидан кейин сиқилишга синаш бўйича мустаҳкамлик кўрсаткичлари 28 кунликда аниқланади

(ЎзРСТ 3041696). Грунт-шағалли ва грунт-чақиқ тошли аралашмаларни битумли эмуль- сиялар билан мустаҳкамлашда ҳам ушбу 2-жадвалда келтирилган кўрсат- кичлардан фойдаланиш мумкин. Органик боғловчи материаллар билан мустаҳкамланган грунтларнинг физик-механик кўрсаткичлари (ЎзРСТ 30416-96 бўйича) 2-жадвал Кўрсаткичлар Суюқ битум ёки қатрон билан мустаҳкамланган грунт Фаол қўшилмалар қўшилган суюқ битум ёки қатрон билан мустаҳкамланган грунт Цемент ёки оҳак қўшилган битум эмульсияси билан мустаҳкамланган грунт асоснинг остки қатлами асоснинг устки қатлами асоснинг остки қатлами асоснинг устки қатлами асоснинг остки қатлами асоснинг устки қатлами 20 0 С ҳароратда қуруқ намуналарнинг сиқи- лишдаги мустаҳкамлиги,МПа аниқлан- майди 0,8 аниқлан- майди 1,2 аниқлан- майди 1,5 Худди шундай 50 0 С ҳароратда, МПа аниқлан- майди 0,5 аниқлан- майди 0,7 аниқлан- майди 0,8 Сувга тўйинган намуналарнинг 20 0 С ҳароратда сиқилишга мустаҳкамлиги,МПа аниқлан- майди 0,4 аниқлан- майди 0,6 аниқлан- майди 0,7 Капиллярли сув шимувчанлик, ҳажмига нисбатан % ҳисобида. 0,6 аниқлан- майди 0,4 аниқлан- майди 0,5 аниқлан- майди Бўкиши, ҳажмига нисбатан % ҳисобида аниқлан- майди 6 аниқлан- майди 4 аниқлан- майди 4 Зичланиш коэффициенти 0,95 0,95 0,95 0,95 0,95 0,98

3. Грунтларнинг донадорлик таркиби ва уларни яхшилаш Донадорлик таркиб грунтнинг муҳим тавсифларидан бири бўлиб, унинг йўл-қурилиш хоссаларини баҳолашда сезиларли аҳамият касб этади. Грунтнинг донадорлик таркиби деганда унда учрайдиган турли йирикликдаги заррачаларнинг фоиздаги нисбий миқдори тушунилади. Бу таркиб грунтни фракцияларга ажратишга асосланган бўлиб, механиклашган анализ деб аталадиган усулда аниқланади. Грунт таркибидаги қаттиқ қисм минерал зарралар мажмуидан иборат бўлиб, уларнинг ўлчамлари бир неча сантиметрдан тортиб миллиметрнинг мингдан бир улушидан ҳам кичикдир. Унинг таркибидаги қаттиқ жисмларга шағал (20 мм дан йирик), тош (20...2 мм гача), қум (2...0,05 мм гача), чанг (0,05...0,005 мм гача) ва лой (0,005 мм дан кичик) киради. Бу ўлчамлар ЎзРСТ 817-97 га мувофиқ, тажриба йўли билан грунтнинг донадорлик таркибини саралаш орқали белгиланади. Бунинг учун махсус сараловчи элаклардан фойдаланилади. Умумий массаси 50 г дан кам бўлмаган ва қуритилиб майдаланган грунт махсус элаклардан ўтказилади. Элаклар ўлчами юқоридан пастга кичиклашиб борганлиги учун унда 10 мм дан йирик бўлган зарралар ушланиб қолади. Элаклар остидаги идишда эса 0,1 мм дан кичик заррачалар тўпланади. Ўтказилган элаш натижалари қуйидаги 3-жадвалда келтирилган. Грунтнинг донадорлик таркиби 3-жадвал Зарраларнинг йириклиги 10 мм дан катта 10...2 мм 2...0,5 мм 0,5...0,25 мм 0,25...0,1 мм 0,1 мм дан кичик Жами Алоҳида ўлчамдаги зарраларнинг массаси, г 6 4 12 5 10 13 50 Массаси, % ҳисобида 12 8 24 10 20 26 100

Сўнгра 0,1 мм дан кичик заррачаларни саралаш ишлари давом эттирилади. Бунинг учун бир неча усуллар мавжуд бўлиб (ареометр, пипетка ва х. к), уларнинг аксарияти майда заррачаларнинг сувда чўкиш тезлигини аниқлаш асосида тузилган. Бунда, маълум ўлчамларга бўлинган цилиндр шаклидаги узун идиш сув билан тўлдирилади ва унга элак остидаги идишда қолган, ўлчами 0,1 мм дан кичик бўлган грунт заррачалари солинади. Улар яхшилаб аралаштирилгач, кузатув олиб борилади. Аввал идиш тубига қумсимон, сўнг чангсимон ва охирида лойсимон зарралар чўкади. Сўнгра идишдаги қатламларнинг баландлигига қараб зарралар миқдори аниқланади. Грунтнинг умумий донадорлик кўрсаткичлари кўпинча график тарзда ифода этилади (1-расм). 1-расм. Грунтлар донадорли таркибининг ўзгариши. IК н =8,5 тенг бўлган эгри чизиқ; II-К н =5,0 тенг бўлган эгри чизиқ. Бунда абцисса ўқи бўйича заррачалар диаметрининг логарифми ва орди- ната ўқи бўйича жамлаш натижасида ўсиб борувчи фракциялар оғирлигининг грунт намунаси умумий оғирлигига қиёсан, анализ учун қаралаётган диаме- трига нисбатан кичик бўлган заррачаларнинг фоиз қийматлари қўйилади.

Грунтларнинг донадорлик таркибига қараб, уларнинг бир ёки турли жинслилиги қуйидаги нисбат билан аниқланади ва шунга қараб жинслилик даражаси баҳоланади: К=d 60 /d 10 (1) бу ерда d 60 ва d 10 -грунт таркибидаги 60 ва 10 фоизни ташкил қилувчи доналар йириклиги. Эгри чизиқ бўйича тарқалиш қанча қабариқ бўлса, К нинг қиймати шунча кам ва грунт шунчалик бир жинслиликка яқин бўлади. Агарда К н >3 бўлса, қумли грунтларнинг шағалли, йирик ва ўртача йирикликда деган номларига “кўп жинсли” сўзи қўшилади. Грунтлар донадорлик таркибига кўра қуйидаги турларга бўланади: лойли грунт (таркибидаги лойсимон заррачалар миқдори 30 % дан ортиқ); қумли лой (таркибидаги лойимон зарралар 30...10 %); лойли қум (таркибидаги лойсимон зарралар 10...3 %); қум (таркибидаги лойсимон зарралар 3 % дан кам). Донадорлик таркибнинг анализ натижалари замин ва тупроқдан барпо этилган иншоотларда, грунтларни олдиндан баҳолашда ва синфлашда ишла- тилади. 4. Мустаҳкамланган грунтларни зичлаш Ташқи юк таъсирида грунт зарраларининг ўзаро силжиши, сурилиши ва янада зичроқ жойлашуви натижасида улар орасидаги ғоваклик камайиб, грунт зичланади. Грунтлар зичланиш жараёнида уларнинг шакли асосан ғоваклар ҳажмини камайиши ҳисобига ўзгаради. Грунт таркибидаги қаттиқ зарралар ва сув сиқилмайди. Бундай шарт амалиётда катта хатоликка олиб бормайди, чунки бир сантиметр квадрат юзага 50...60 кН куч таъсир эттириб олиб борилган тажрибалар грунт зарралари ва сувнинг сиқилиши бир фоиздан ошмаслигини кўрсатади. Демак, грунтнинг зичланиши тўғрисида сўз юритилганда, унинг сиқилиши назарда тутилади. Маълумки, ғоваклари сувга тўйинган грунтлар маълум миқдордаги сувнинг сизиб чиқиши ҳисобига зичланади. Бу эса ўз навбатида, грунтнинг зичланиш ҳолатига, ундаги намликнинг камайишига олиб

келишидан далолат беради. Грунтнинг ҳар қандай юк таъсиридаги зичланиши доимо узоқ ёки қисқа вақт давом этади. Тажрибалардан маълумки, серғвак ва силжишга қаршилиги кам грунтлар зичланувчан бўлади. Уларнинг зичланишга мойиллигини аниқлашда грунт- ларга бикр боғланиш кучининг қиймати аҳамиятлидир. Таркибида юқори қийматли бикр боғланиш кучига эга бўлган қоя грунтлари амалда зичлан- майди деб қабул қилинади. Шу нуқтаи назардан қаттиқ лойли грунтлар анча мустаҳкам ҳисобланади. Лойли грунтлар зичланиши жараёнида зарралари ўзаро яқинлашади. Бу эса ўз навбатида боғланиш кучининг кўпайиши билан боғлиқдир. Грунт зичли- гининг ортиб бориши унинг зичланиш хусусиятини сусайтиради. Бу ҳолат зичланган грунтларнинг умумий шакл ўзгаришида қолдиқли қисми камайиб, эластик қисмининг ортиб боришидан далолат беради. Маълумки Ўрта Осиё минтақасининг катта худудларини қоплаган чў- кувчан лёссли грунтлар ҳам қурилиш нуқтаи назардан бўш грунтлар тоифасига киради. Чунки, ушбу грунтлар қуруқ ҳолатида юкни яхши кў- тариши билан бир қаторда, намлиги ошган тақдирда қўшимча куч таъсирида ёки ўз массаси эвазига бирдан деформацияланади. Бундай грунтларга торфлар, майда заррачали сувга тўйинган оқувчан қумлар, балчиқли қумоқ тупроқлар, лойли грунтлар ва бошқалар киради. Баъзи ҳолларда, бино ва иншоотларни кўтариб туриши учун грунтнинг мустаҳкамлиги етарли бўлмаса, унинг хоссаларини яхшилаш мақсадида қо- тирилади ва зичлантирилади. Замин грунтини мустаҳкамлаш ва зичлаш қурилиш жойининг ўзида грунтлар аниқ тадқиқот қилинганидан кейин амалга оширилади. Шунингдек, ер ости сувининг зарарлигига қарши қўлланиладиган сунъий қотиришнинг турғунлиги асосий масалалардан бири ҳисобланади. Бундай ҳолда қўлланиладиган усул лойиҳаланаётган иншоотнинг хизмат муддатини ҳисобга олган ҳолда танланади. Кўпчилик ҳолларда, масалан йўл қопламалари, бино ва иншоотларнинг пойдеворларини барпо этишда заминнинг устки қатламидаги бўш грунт олиб ташланиб, ўрнига ўртача ёки йирик донали қум тўшалади. Бунда қум қатлами ўртача 20 см қалинликда ётқизилиб, сув сепилгач титраткич ёки механизмлар билан зичлантирилади.

Қум тўшаманинг қалинлиги ва кенглиги шундай танланиши керакки, заминга бериладиган ҳисобий қаршилик грунтнинг шартли қаршилигидан ошиб кетмасин ҳамда тўшама қиялиги берилган грунт учун тақозо қилинган қияликдан тик бўлмасин. Грунтларни механик йўл билан зичлаш заминнинг устки ва остки қат- ламларини (остки қатлам дейилганда пойдевор тагидаги ва ундан пастки юк қабул қилувчи қатламлар тушунилади) зичлашларга бўлинади. Грунтнинг устки қатламини зичлашда думалаб тебранма ҳаракатланувчи мослама ва шиббаловчи механизмлар ишлатилади. Бундай шиббалагичлар йўл асоси ва текис майдондаги лойли ва нам ҳолдаги қумли грунтлар учун қўл- ланилганда яхши самара беради. Ушбу механизмлар билан бир ўтишининг ўзида 15...20 см гача қалин- ликдаги грунт зичлантирилади (мосламанинг оғирлигига қараб). Грунтнинг қуруқ ҳолдаги зичлиги (ЎзРСТ 786-97 га асосан) 1,55...1,6 г/см 3 гача етиб борса, грунт меъёрий зичланган бўлади. Ушбу усулни бир неча маротаба такрорлаш натижасида грунт 50...60 см гача зичланиши мумкин. Бино ва иншоот пойдеворларининг замин грунтини зичлашда энг кўп қўлланиладиган усул “шиббалашдир”. Бу усулда массаси 3 т ва ундан оғирроқ темирбетон плита ёки конуссимон металл қуймали юк кран ёрдамида юқорига кўтарилиб, ташлаб юборилади (бир жойнинг ўзига 3...4 м баландликдан бир неча маротаба ташланади). Бу усулда асосан бўш, ғовакли қум ва сиқилувчан лойли ҳамда лёссимон грунтлар шиббаланид. Бунда сиқилувчи қумли грунтнинг намлик даражаси 0,7 % дан кам бўлмаслиги ва лойли грунтларнинг намлиги эса, ёйилиш чегарасидан 2...3 % кўп бўлмаслиги керак. Шиббалаш натижасида 1,5...2,5 см чуқурликкача грунт зичланиши мумкин, натижада унинг юк кўтариш қобилияти 30 % гача ортади. Грунтларни шиббалаб зичлаш “рад этиш” гача давом эттирилади. Зичлаш жараёнида юк навбатдаги ташлаб юборишда, ҳар бир ташланган юк таъсирида грунт бир ҳил деформацияланса, бу ҳол зичланаётган грунтнинг рад этиши деб қабул қилинади. Грунтнинг рад этиш қиймати қумлар учун 0,5...1 см, лойли грунтлар учун эса 1...2 см қабул қилинади.

Зичлантирилаётган жойдаги оғир шиббанинг тушиш сонини аниқлаш учун иш бошланишидан олдин намунавий тажриба ўтказилади. Зичлантирилаётган юзанинг деформацияси ўша юзага қоқилган темир қозиқчанинг чўкишига қараб нивелир ёрдамида аниқланади. Сўнгра нивелирлаш ишларининг натижалари график кўринишда тасвирланади (2-расм). Агар зичлаш учун грунтнинг намлиги етарли бўлмаса, бир кун олдин зичланадиган майдонга сув қўйилади. Шиббаловчи юкни тайёрлашдаги талаб шундан иборатки, юк ўз оғирлиги таъсирида унинг таг юзасига берадиган статик босими 0,15...0,20 кг/см 2 дан кам бўлмаслиги керак. 2-расм. Грунтни зичлашда “рад этиш”ни аниқлаш. а- шиббаловчи юкли кран; б- грунтнинг деформацияланиш графиги. Қумли ва йирик донали грунтлар сувга тўйинган ҳолида титратмабулава ёрдамида зичлан тирилади. Бу усулда зичлашда 1 м 3 грунтга 40...50 л гача сув қуйилади. Титратмабулава ҳар 20...30 см оралиқда туширилиб, 4 м чуқурликкача грунтни зичлаши мумкин. Зичлангандан кейин заминнинг чўкиши бир неча маротаба камаяди. Грунтни чуқур қатламгача зичлашда кўп ҳолларда, асосан, қумли устунқозиқ қўлланилади. Бу усулнинг моҳияти қуйидагидан иборат. Зичланти- риладиган грунтга диаметри 325...500 мм бўлган металл труба қоқилгач, дастлаб труба теварагидаги грунт зичлантирилади. Сўнгра труба ичига қум солиниб, қатламлаб зичлантирилади. Труба эса аста- секин қум қатлами зичланган сари суғуриб олина борилади. Бу жараёнда труба ўрнида қолип, зичланаётган қум “тиқини” нинг баландлиги 1...1,25 м дан кам бўлмаслиги керак.

Металл труба ичига ўрнатилган бошмоқ 4 та “эшик” чадан иборат бўлиб, ерга қоқилишдан олдин эшикчалари ёпилиб, учига ҳалқа ўрнатилади. Мўлжалланган чуқурликкача труба қоқиб киритилгач, ичига қум солиниб, юқорига озроқ кўтарилади ва титираткич ишга туширилади. Титраткичнинг титратма кучи ва қумнинг оғирлиги таъсирида қумли устун учидаги халқа тушиб кетади, сўнгра бошмоқнинг эшиклари очилади. Қум эса трубада бўшаган ҳажмни эгаллайди. Титраткичнинг ишлаш жараёнида қум зичланади. Шу йўл билан қум юқоригача тўлдирилиб зичлантирилади. Қумли устун учун йирик ва ўртача йирикликдаги қум ёки чанг ва лой заррачаларидан иборат қум-шағал аралашмаси ишлатилади (ўлчами 60 мм дан катта бўлган тошлар қўшилмаслиги керак). Одатда қумли устунлар шоҳмат қатори кўринишида бир-бирига тенг масофада ўрнатилади. Пойдеворнинг бўйлама йўналишида қумли устунлар уч қатордан кам бўлмаслиги керак. Қумли устун-қозиқларнинг қўлланилиши натижасида бўш грунтларнинг ҳисобий қаршилигини ўртача 2...3 мартагача ошириш мумкин. Бўш, лойли, балчиқли ва лёссимон чўкувчи грунтлар эса грунтли устунқозиқлар билан зичлантирилиши мумкин. Бунда асосан чўян труба ишлатилиб, қум ўрнида анча мустаҳкам лойли грунт солиниб зичлантирилади. Натижада, лойли устун қозиқ қўлланилган заминнинг юк кўтариш қобилияти 40 % гача ошади. 5. Грунтларнинг энг мақбул намлиги ва уларни аниқлаш Грунтнинг намлиги деб, таркибидаги сув ҳажмининг (% ҳисобида), унинг қуруқ ҳолдаги абсолют массаси нисбатига айтилади. Маълумки, сув грунт таркибида буғсимон, боғланган, эркин, қаттиқ ва кристаллашган (кимёвий, боғланган) ҳолатларда бўлади. Грунтнинг хоссалари ва сифати сувнинг у ёки бу кўринишида жойланишига боғлиқ бўлади. Лойли грунтларда эса сув унинг хоссаларини белгиловчи асосий омил бўлиб хизмат қилади. Уларнинг физик тавсифлари ГОСТ 5180-84 бўйича аниқланади.

Грунт таркибидаги буғсимон сув унинг массасига нисбатан 0,001% ташкил этади. Бундай ҳолатдаги сув грунт бўйлаб газ ҳосил қилувчи компонентлар билан эркин ҳаракатланиш қобилиятига эга бўлади. Буғ кўринишидаги сув молекулалари ҳарорат пасайишининг ва қаттиқ зарраларнинг электрик зарядлари таъсири натижасида грунтнинг юза қатламларига йиғилиб жойлашади. Натижада грунтнинг юзасида “термик” ва “молекулали” конденцияли боғланган сув ҳосил бўлади. Боғланган сув қаттиқ зарралар юзасида электр зарядлари кучи таъсирида ушланиб қолинадиган сувдир. Бу сув ўзининг хоссаларига кўра оддий эркин сувлардан кескин фарқ қилади, унинг ўртача зичлиги 1,2...1,4 г/см 3 га тенг. Боғланган сувни грунт таркибидан статик босим орқали тўлиқ чиқариб бўлмайди. Ҳатто лаборатория шароитида грунтга 20...50 МПа гача босим берилганида ҳам грунтнинг намлиги ўзгармай қолаверади. Шу сабабли боғланган сув мустаҳкам ва юмшоқ боғланган хилларга бўлинади. Мустаҳкам боғланган сув баъзи хоссаларига кўра қаттиқ жисмга муқо- билдир. Зичлиги 2,4 г/см 3 гача етади, гидростатика қонуниятлари намоён бўлмайди, тузларда эримайди, сезиларли боғланувчанлик хусусиятига эга. Музлаш ҳарорати 78 0 С ва ундан паст. Кўпчилик илмий-тажрибавий изланишлардан маълумки, мустаҳкам боғ- ланган сувни 105 0 С ҳароратда грунтдан чиқариш мумкин ва бу кўрсаткич грунтнинг намлигини аниқлашда стандарт ҳисобланади. Лойли минералларнинг фазовий бўшлиқларини тўлдириб турувчи сув силжувчи кристалли панжара ҳосил қилади ва у мустаҳкам боғланган сувни шакллантиради. Мустаҳкам боғланган сув грунт таркибида, бинобарин, исталган йўналиш бўйича бир заррадан иккинчисига электр зарядлари потенциали таъсирида ёки буғ ҳолатига ўтганда ҳаракатланиши мумкин. Юмшоқ боғланган сув (диффузияли қатлам суви) иккиламчи мўлжалланган ва осматик кучлар орқали ушлаб туриладиган хилларга бўлинади. Иккиламчи сувлар бир қатор молекулалардан иборат бўлиб, улар қаттиқ зарраларга эркин тортилган (боғланган) бўлади. Осматик сувлар эса қоришмадан сув молекулаларининг ўтиши ва диффузиалли қатламда ионларнинг концентрацияланиши оқибатида ҳосил бўлади.

Юмшоқ боғланган сув ўртача 1,5 0 С да музлайди. Юмшоқ боғланган сув ҳам, худди мустаҳкам боғланган сув каби грунт таркибида бир заррадан иккинчисига силжиши мумкин. Грунт зарраларининг ташқи қобиқлари чегарасида бир ҳил ишорали зарядлар ҳосил бўлмагунча сувнинг ҳаракатланиши кузатилади. Эркин сувлар каппилярли ва гравитационли ҳилларга бўлинади. Капил- лярли сувлар ўз навбатида бурчак ғоваклари суви, осилган ва шахсий капил- лярли сувларга бўлинади. Бурчак ғоваклари капилляр сувлар буғсимон сувларнинг конденсацияланиши натижасида ҳосил бўлади. Бу сувлар буғларнинг давомли конденсацияланиши эвазига майда капилляр ғовакларни аста- секин тўлдириб боради. Грунтнинг устки қисми намланганда эса шахсий капиллярли сувлар пайдо бўлади. Шунингдек, осилган сувлар грунтнинг сув қатлами баландлиги бирдан тушганда ҳам ҳосил бўлиши кузатилади. Шахсий капиллярли сувлар тинимсиз тўпланиб боради. Капиллярли сувлар грунт таркибида исталган йўналиш бўйича ҳаракат- ланиши мумкин. Бундай сувлар 0 0 С дан паст ҳароратда музлайди. Шу сабабли капиллярли сувлар грунтда қўшимча зўриқиш ҳосил қилади ва маълум маъ- нода боғланувчанликни таъминлайди. Гравитацион сувлар грунтда тортиш кучлари таъсирида ҳосил бўлади. Улар асосан юқоридан пастки қатламлар бўйлаб ҳаракатланади. Гравиатцион сувлар оддий сув каби хоссаларга эга бўлади. Унинг музлаш ҳарорати 0 0 С атрофида, иншоотлар асосини ҳисоблашда зичлиги ρ m =1 г/см 3 олинади. Қаттиқ ҳолатдаги сув бу эркин ва боғланган сувлар музлаши натижасида грунт таркибида алоҳида кристаллар кўринишида шаклланган муздир. Муз- лаган грунтлардаги муз кристаллари цементловчи модда вазифасини бажа- ради. Кимёвий боғланган сув бу грунт минераллари кристалли панжарасининг тузилишида иштирок этувчи сувдир. Бундай сувларнинг мавжудлиги грунт хоссаларининг яхшиланишида алоҳида ўрин тутади. Кристалланган сув минераллар таркибидан чиқариб юборилса, грунтнинг таркиби ўзгариб янги кимик боғланишлар ҳосил бўлиши мумкин. Демак, грунтлардаги сувнинг миқдори минерал заррачаларнинг сувни тутиб қолиши билан аниқланувчи таъсир кучининг қийматига қараб ҳар

ҳил бўлиши мумкин. Сувнинг минерал заррачаларга энг яқин бўлган қатламининг 1...3 молекула қатори қаттиқ юзага сирт билан электромолекуляр тортиш кучлари туфайли шундай ёпишганки, уларни бир неча атмосферага тенг бўлган ташқи босим билан ҳам, кучли сув босими таъсири билан ҳам ажратиб бўлмайди. Ушбу қатламлар мустаҳкам боғланган адсорбцияланган сув деб юритиладиган пардаларни ҳосил қилади. Сувга чидамсиз кристаллизацияли боғланишли грунтлар коллоидли ва боғланишли грунтлар ўртасидаги оралиқ хоссаларга эга. Бир томондан минерал заррачалар орасидаги ва иккинчи томондан сув пардалари ҳамда коллоид қобиқлари орасидаги электромагнит кучлари таъсирида сув- коллоидли боғланган ҳолда бўлади. Сув-коллоидли қобиқларнинг қалинлиги қанча юпқа бўлса, сув-коллоидли боғланишлар шунча мустаҳкам бўлади. Сув-коллоидли боғланишлар пластик ҳамда эластик хоссага эга бўлиб, унинг қиймати намлик даражаси ошиши билан тезда камайиб, нолга яқинлашади. Грунтнинг намлиги ўзгарувчан миқдор бўлиб, катта оралиқда ўзгариши мумкин. Грунтлар механикасида унинг хақиқий (вазни бўйича) намлигидан фойдаланилади. Грунтнинг намлиги унинг табиий ҳолатдаги ва 105 0 С ҳаро- ратда ўзгармас оғирликка келгандаги вазнларининг нисбат орқали аниқланади, (% ҳисобида): (3) бу ерда m c -грунт ғовакларидаги сувнинг массаси; m қ -қаттиқ заррачаларнинг массаси. Грунтнинг намланиш коэффициенти S r -ундаги ғовакликларнинг сув билан тўлиш даражасини ифодалайди. Бу коэффициентнинг қиймати 0 дан (қуруқ ҳолатдаги) 1,0 (сувга тўйинган ҳолатидаги) ўзгаради. Грунтлар ушбу кўр- саткичларга кўра 0<S r ≤0,5 кам намланган; 0<S r =0,8 намланган; 0,8<S r ≤1,0 сувга тўйинган ҳилларга бўлинади. 6. Мустаҳкамланган грунтларни синаш усуллари

Бино ва иншоот ёки йўл қопламаси барпо этиладиган жойдаги замин қатлами грунтининг умумий тавсифларини аниқлаш ва уларнинг мустаҳкамлиги таъминланганлигини баҳолаш учун лаборатория синовлари ўтказилиши шарт (ГОСТ 5180-84, ЎЗРСТ 682-96, ЎзРСТ 20522-96 талаблари бўйича). Лаборатория тажрибалари орқали аниқланадиган грунтларнинг тавсиф- ларини шартли равишда тўртта гуруҳга бўлиш мумкин: классификацияли; ҳисобий; грунтнинг таркиби ва хоссалари; мустаҳкамланган грунтларнинг физик ва механик хоссалари. Ҳар қайси гуруҳдаги тажрибаларда натижалари грунтнинг кимёвий-минералли ва донадорлик тавсифларига боғлиқ бўлган маълумотлар, шунингдек, грунтнинг қандай ҳолатда бўлиши (намлиги, зич- лиги ва ҳ. к.лар) аниқланади. Алоҳида ҳилдаги грунтларни синашда икки томонлама маълумотлар олиниши мумкин, масалан, грунт таркибининг синфланувчи ва бошқа хос- салари. Мисол учун, боғланувчан грунтлар учун қовушқоқлик даражаси, қумли ва йирик донали грунтлар учун эса донадорлик таркиби, шунингдек, грунт таркибидаги тузлар миқдори кабилар аниқланади. Айниқса йўл қопламалари асос пойи грунтларининг махсус хоссаларини аниқламасдан туриб, уларнинг таркибини умумий меъёрлар бўйича баҳолаб бўлмайди. Яъни, грунтларни ишлатилиш мақсадидан келиб чиққан ҳолда уларга техник талаблар ва синаш усуллари қўлланилади. Қуйидаги 4-жадвалда йўл қопламалари пойига ишлатиладиган грунт- ларни лаборатория тажрибаларининг тавсия этиладиган номлари келтирилган. Жадвалда дастлабки мустаҳкамланмаган грунтларни ЎзРСТ 30416–96 бўйича тажриба қилиш усуллари берилган. Грунтларни тажриба қилишнинг тавсифлари 4-жадвал Синаладиган грунтларнинг қўлланилиш соҳаси № Синаш мақсади грунтли қазилмалар мустаҳкамловчи тўшама барпо барпо этиш (ҳимояловчи) этиш учун учун тўшама учун 1 2 3 4 5

1 Грунтнинг ёйилиш ва мажбурий мажбурий мажбурий оқиш чегараси ҳамда қо- вушқоқлик кўрсаткичини аниқлаш 2 Грунтларнинг боғланув- мажбурий мажбурий мажбурий чан жойларидаги қумси- мон зарралар миқдорини аниқлаш. 3 Қумли ва йирик заррали мажбурий мажбурий мажбурий қумларни ғалвирли анализ қилиш 4 Максимал зичлиги ва нам- мажбурий қўшимча мажбурий лигин аниқлаш 5 Донадорлик таркибини қўшимча қўшимча қўшимча аниқлаш 6 Микроагрегатли тарки- қўшимча қўшимча қўшимча бини аниқлаш 7 Солиштирма оғирлигини қўшимча қўшимча қўшимча аниқлаш 4-жадвал давоми 8 Тузилиши бузилган грунт қўшимча мажбурий қўшимча скелетининг ҳажмий оғир- лигини аниқлаш 9 Табиий ҳолатдаги намли- - қўшимча - гини аниқлаш 10 Ғоваклигини аниқлаш - қўшимча - 11 Компрессионли текшириш қўшимча қўшимча - 12 Силжиш коэффициенти ва қўшимча мажбурий қўшимча боғланувчанлигини аниқлаш 13 Деформация модулини қўшимча - қўшимча аниқлаш 14 Эластиклик модулини қўшимча - қўшимча аниқлаш 15 Фильтрланиш коэффици- қўшимча - қўшимча ентини аниқлаш (қумлар учун) 16 Табиий қиялик бурчагини қўшимча қўшимча қўшимча аниқлаш 17 Тез эрувчан тузларнинг миқдорини аниқлаш мажбурий - мажбурий 18 Гипс ва кальций карбонат қўшимча қўшимча мажбурий

миқдоирини аниқлаш 19 Минералли таркибини аниқлаш - - қўшимча Жадвалда келтирилган синов тажрибалар (3, 4, 5-графалар) мажбурий ва қўшимча ҳилларга бўлинган. Асосий яъни, мажбурий синовлар грунтнинг синфланувчи тавсифларини аниқлаш учун амалга оширилади. Қўшимча синовлар эса одатдаги грунтларнинг таркиби ва хоссаларини янада мукаммалроқ ўрганиш учун ўтказилади. Қўшимча синовлар ҳамма вақт ўтказилавермайди. Қачонким, алоҳида грунтларнинг хоссаларига аниқ талаб-эхтиёж бўлгандагина бу синовлар амалга оширилади. Грунт қатламининг зичланганлик ҳолатини кунлик назорат қилиб боришда қуйидаги ишлар амалга оширилади: 1. Назорат пости грунт тўшамаси барпо этилаётганда унинг зичлигини қатламма-қатлам аниқлаш; грунтнинг намлигини зичлашда назорат қилиш; зичлантирилаётган грунт қатламининг энг мақбул қалинлигини ва қоплама эни бўйича бир ҳил тақсимланишини; грунт зичловчи машинанинг бир издан ўтиши сонини назорат қилиш. 2. Дала лабораторияси томонидан-заҳирадаги грунтларни текшириш; грун- тни зичловчи машиналарнинг рационал иш режимини ўрнатиш; грунт тўша- маси зичлигини аниқлаш; грунтнинг нисбий зичланиш коэффициентини аниқ- лаш. 3. Марказий лабораторияда грунтларнинг энг мақбул намлиги ва максимал зичлигини; дала лабораториясига раҳбарлик қилиш ва лаборатория ходим- ларини инструктаждан ўтказиб бориш; лабораторияни керакли ускуна ва жиҳозлар билан таъминлаш, шунингдек, ўлчовчи жиҳозларнинг соз-носозли- гини текшириб бориш, уларни сертификатлаш ва ш. к.лар. Йўл қопламалари грунтини ўрнатишдан олдин шу жой замини грунтининг ўртача 1...1,5 м чуқурликдаги зичлиги аниқланади. Назорат шурплари ҳар 1 км масофада ўрнатилади ва йўл асосининг 2...3 м гача чуқурлигига ўрнатилади. Тупроқ уюми 3 м ва ундан юқори бўлган жойларда ҳар 200 м га ўрнатилади. Бунда битта шурф йўл оси бўйича, иккинчиси эса йўл қопламасининг четига ўрнатилади. Грунтнинг зичланганлик даражасини аниқлаш учун ҳар қайси шурфда чуқурлиги бўйича 20...30 см да намуналар олинади ва текшириб кўрилади.

Грунт намуналари тортиб кўрилади, намлиги аниқланади ва керакли хулосалар берилади. Сўнгра грунтнинг нисбий зичланиш коэффициенти аниқланади. Грунт скелетининг ҳажмий массаси тўшалган (уюлма) ва заҳирадаги грунтлардан олинган назорат намуналар орқали аниқланади. 7. Ер ишларини бажаришда меҳнат муҳофазаси ва техника хавфсизлиги Табиий намликдаги грунтларда котлован ва траншея қазиш ишларини бажаришда уларнинг тик деворлари қумли грунтларда 1 м гача, лойсимон ва қуруқ лёссли грунтларда 1,5 м гача, бошқа зич грунтларда 2,0 м гача қўшимча мустаҳкамланмасдан қазилади. Бошқа барча ҳолатларда котлован ва траншея деворлари нишабли қилиб, ёки вақтинчалик маҳкамланиб қазилади. Транспорт ёки одамлар юрадиган жойларда ер қазиш ишлари бажарил- ганда, уларнинг атрофи вақтинчалик чегаралаб ҳимоялаб қуйилади. Котлован ва энли траншеялар ичига тушиш учун уларга нишабли мослама ёки пиллапоя ўрнатилади. Чуқурликдан қазиб чиқарилган грунт унинг устидан камида 0,5 м масофага тўкилиши керак. Котлован ёки грунт уюми яқинидан қурилиш машина ва механизмларининг ҳаракатланиши таъқиқланади. Ер ишларини бажаришдан олдин ускуналар, машина ва механизмларнинг ишлаш ҳолати текшириб кўрилади. Эксковатор ёки кран ишлаётган пайтда унинг чўмичи ёки стреласи яқинида туришга ёки бирон иш бажаришга рухсат берилмайди. Автомашинага эксковатор ёрдамида тупроқ ортиш унинг ён ёки орқа томонидан амалга оширилади. Бегона кишилар эксковатор стреласининг ҳаракатланиш радиусидан 5 м масофада бўлиши керак. Котлован ва чуқур траншея нишабларининг ҳолати доимо назорат қилиниб борилиши керак. Ёриқлар ва қулаб кетиш хавфи сезилса, уларнинг олдини олиш чоралари кўрилиши, унинг ичида бажарилаётган ишлар дарҳол тўхта- тилиши керак.

Қиш пайтида ер ишларини бажаришда ишлар қисқа фронтда бажарилиши мақсадга мувофиқ. Совуқ муҳитда грунтни зичлаш ишлари юқори унум- дорликка эга бўлган механизмлар воситасида амалга оширилади (қалинроқ қатламни мустаҳкамлаш учун).

Назорат саволлари 1. Грунтлар ҳосил бўлиш шароити ва чўзилишига кўра қандай турларга бўлинади? 2. Грунтни цемент билан мустаҳкамлаш қандай амалга оширилади? 3. Грунтни силикатлаб қотиришда қандай турдаги боғловчи материаллар қўлланилади? 4. Грунтни сунъий полимерли смолалар билан мустаҳкамлаш қандай усулларда амалга оширилади? 5. Грунтни битумлашда унинг таркиби қандай танланади? 6. Грунтнинг донадорлик таркиби қандай аниқланади? 7. Грунт донадорлик таркиби зарраларининг ўлчамлари чегарасини айтиб беринг. 8. Грунтлар донадорлик таркибига кўра қандай турларга бўладинади? 9. Мустаҳкамланган грунтларни зичлаш қандай амалга оширилади? 10. Грунтнинг устки қисмини зичлаш қандай технологик жараёнлардан иборат бўлади? 11. Грунтни чуқур қатламгача зичлаш қандай усулларда бажарилади? 12. Грунт таркибидаги сувлар қандай ҳолатларда жойлашган бўлади? 13. Кимёвий боғланган сувлар грунт хоссаларига қандай таъсир кўрсатади?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й.

Похожие

Керамик материаллар ва уларни ишлаб

Органик боғловчи моддалар ҳамда улар асосида тайёрланадиган материаллар

Боғловчи моддалар ва тўлдирувчиларни қабул қилиш ҳамда уларни сақлаш

Минерал боғловчи моддалар

Гидравлик боғловчи моддалар