Binolarning energiya samaradorligini oshirish - Архтектура - Рефераты

Binolarning energiya samaradorligini oshirish

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1155 KB

Binolarning energiya samaradorligini oshirish Reja: 1. Ijtimoiy samaradorlik. 2. Ekologik samaradorlik 3. Issiqlik nasoslari.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2017 yil 26 maydagi «2017 — 2021 yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida»gi qaroriga muvofiq ta’kidlash joizki, O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015 yil 5 maydagi PQ-2343- sonli Qarori bilan tasdiqlangan 2015 — 2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni joriy etish chora-tadbirlari Dasturi doirasida keyingi yillarda Respublikamizning iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohasida energiya tejamkorligini ta’minlashga qaratilgan keng qamrovli choratadbirlar amalga oshirilmoqda. 2017 — 2021 yillarda gidroenergetikani yanada rivojlantirish choratadbirlariga doir qabul qilingan Dastur doirasida 42 ta yangi gidroelektrostansiya qurish va ishlab turgan 32 ta gidroelektrostansiyani modernizatsiya qilish hisobiga 2025 yilga qadar Respublikamizning ekologik toza gidroenergiya ishlab chiqarish quvvatlarini 1,7 barobar oshirish nazarda tutilmoqda. So‘nggi yillarda, dunyo bo‘yicha an’anaviy yoqilg‘i turlaridan ommaviy ravishda foydalanish Yer sharida global ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Statistik ma’lumotlarga nazar tashlaydigan bo‘lsak, dunyo bo‘yicha har yili 12 milliard tonna neft ekvivalentiga yoki har bir aholi jon boshiga hisoblanganda 2 tonna neft ekvivalentiga teng uglevodorod yoqilg‘i turlari yoqilmoqda. Ushbu an’anaviy yoqilg‘i turlaridan foydalanish natijasida esa har yili 5 milliard tonna sanoat chiqindilari atmosfera va havoga chiqarib tashlanadi. Eng achinarlisi, ushbu zararli chiqindilarning miqdori, hozirgi vaqtda, o‘tgan asrning 50-yillariga nisbatan besh barobarga oshganligi va ushbu raqamlar yil sayin ortib borishi ta’kidlanmoqda. Yer shari atmosferasining zararli tashlamalardan ifloslanishi natijasida, hozirgi kunda iqlim o‘zgarishi, ozon qatlamining buzilishi kabi global ekologik muammolarni keltirib chiqardi. Buning natijasida esa dunyoda surunkali takrorlanib turayotgan tabiiy ofatlar kelib chiqadi, mingminglab odamlar tabiiy

ofatlar qurboniga aylanib, insoniyat turli yangi kasalliklarga giriftor bo‘layotir. Bir so‘z bilan aytganda, tabiat o‘ziga nisbatan insoniyatning antropogen ta’siriga o‘z javobini qaytarmoqda. Bugungi kunda rivojlangan davlatlar o‘z taraqqiyotini to‘la- to‘kis xavfli bo‘lmagan va atrof-muhitga zarar yetkazmaydigan ishonchli kayta tiklanuvchi energiya manbalari, ya’ni quyosh va shamol energiyasidan foydalanishga qaratayotir. Xattoki, ayrim rivojlangan davlatlar xavfsizlik sifatida atom energetikasidan foydalanishni ham chegaralamoqda. Chunki, ular bir davlatning taraqqiyoti uch asosiy omilga: iqdisodiy o‘sish, ijtimoiy ta’minlanganlik va ekologik xavfsizlikka uzviy boglikdir. O‘zbekistan energiya mustaqilligiga erishgan kam sonli dav- latlardan biridir. Ushbu salohiyatni saqlab qolish va rivoj- lantirish maqsadida, Respublikamiz Birinchi Prezidenti Islom Karimov ishlab chiqarishda sof texnologiyalarni qo‘llashning samarali mexanizmlarini joriy etish bo‘yicha keng qamrovli ishlar amalga oshirdi. Shu o‘rinda, mamlakatimizda qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etish borasida keng tabiiy, ilmiy va amaliy imkoniyatlar mavjudligi bizni quvontiradi. Xususan, ona zaminimizda hayot qurilmalari uchun zarur bo‘lgan tabiiy ma’danlarning boy zaxiralari mavjudligi mazkur yo‘nalishda ishlab chiqarishni industrial asosida rivojlantirish imkoniyatlarini yaratadi. Olimlarimizning mazkur sohadagi ilmiy ishlanmalari va eksperimental tajribalari jahon miqyosida e’tirof etilgan. Respublikada ushbu soxani rivojlantirishda, muqobil energiya manbalaridan, eng avvalo, quyosh energiyasidan foydalanish soxasida ilmiy va sinov tadqiqotlar olib borish borasida salmoqli tajriba to‘plangan, ular yuzasidan bir necha yillar mobaynida tadqiqotchilarimiz tomonidan ishlanmalar olib borilmoqda. Xususan, Samarqand viloyatida Osiyo Taraqqiyot Bankining kredit resurslarini jalb etgan holda 100 MVt quvvatga ega quyosh stansiyasini qurish ishlari olib borilayotgani xamda «Na voiy» erkin industrial-iqtisodiy zonasida dastlab 50 MVt va keyinchalik 100 MVt quvvatli fotoelektrik panellar ishlab chiqaradigan

qo‘shma korxona barpo etish bo‘yicha rejalashtirilgan loyihalar Respublikada quyosh energetikasining istiqbolini belgilashi shubxasiz. Ta’kidlash lozimki, mamlakatimizda sohani jadal rivoj- lantirishga zamin yaratuvchi huquqiy baza yaratilgan bo‘lib, bu sohadagi ishlar «Elektr energetikasi to‘g‘risida»gi, «Energiyadan oqilona foydalanish to‘g‘risida»gi Qonunlar va boshqa huquqiy-me’yoriy xujjatlar asosida tartibga solinyapti. Respublikamiz Birinchi Prezidenti, mazkur masalaga doimiy e’tibor qaratgan. Jumladan, 2013 yil 1 martdagi «Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘gg‘risida»gi Farmoni, shubxasiz, muqobil energetika yo‘nalishidagi keng qamrovli tadqiqot ishlari samaradorligini yanada oshirdi hamda quyosh energiyasidan foydalanishda yangi ufqlar ochdi. Mazkur Farmon asosida muqobil energetika sohasining ta- raqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Uzbekistan Respublikasi Fanlar akademiyasining «Fizika—Quyosh» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi negizida Osiyo Taraqqiyot Banki va boshka xalqaro moliya institutlari ishtirokida Toshkent shahrida Xalqaro quyosh energiyasi instituti tashkil etildi. Shuningdek, Farmonda ushbu yo‘nalishda kadrlar tayyorlash masalasiga alohida e’tibor qaratish, sohaga oid qonun hujjatlarini yanada takomillashtirish, ya’ni muqobil energiya manbalari ishlab chiqaruvchilari hamda foydalanuvchilariga soliq, va bojxona imtiyozlari berish, «Muqobil energiya manbalari to‘g‘risida»gi Qonun loyihasini ishlab chiqish vazifasi belgilangan. Bunday imkoniyatlarning mavjudligi muqobil energiya man- balarini rivojlantirish orqali iqtisodiyot tarmoqlarini, aholi va sanoatni uzluksiz energiya bilan ta’minlash va atrof-muhitga chiqarilayotgan zararli chiqiidilarni kamaytirish bilan bir qatorda, qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish orqali iktisodiyotning barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi. Mazkur imkoniyatlar esa, o‘z navbatida, yurtimizni O‘rta Osiyoda «yashil energiya» ishlab chiqarish bo‘yicha tajriba maydoniga aylantirishga xizmat qiladi. O‘tgan yillar davomida yurtimizni yangilash va modernizatsiya qilish yo‘lida biz ko‘lga kiritgan va dunyo tan olayotgan yutuq va marralar, hech shubhasiz,

barchamizga g‘ypyp bag‘ishlashi tabiiydir. Bunday yangilanish va modernizatsiya jarayonlarida tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, atrofmuhitni ifloslantirmaslikka asosiy masala sifatida qaralmoqda. Xususan, «O‘zbekenergo» davlat aksiyadorlik kompaniyasi qayta tiklanadigan energiya manbalarini faol joriy etmoqda. Kompaniya mavjud GESlarni, xususan, Farxod GESi va Quyi Buzsuv GESi 14-GESini modernizatsiya va rekonstruksiya qilish buyicha investitsiya loyihalarini amalga oshirishni boshladi. Ushbu yo‘nalishdagi barcha tadbirlar amalga oshirilishi na- tijasida, 2015 yilda yoqilg‘i-energetika balansini diversifikatsiya qilish rejalashtirilgan edi, ya’ni yiliga bir milliarddan ortiq kub metr tabiiy gazni tejash, elektr energiyasini ishlab chiqarishda yoqilg‘i sarfini 13 foizga, atmosferaga chiqadigan zararli moddalarni 10 foizga kamaytirish ko‘zda tutilgan. Issiq suv va issiqlik ta’minoti uchun past potensialli qurilmalarni yaratish, elektr quvvati olish uchun fotoelektrik va termodinamik o‘zgartkichlar, maxsus materiallar sintezi texnologiyalarida quyosh energiyasidan foydalanish bo‘yicha faol hamda samarali ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari olib borilmoqda. O‘n yildan ortiq, vaqt mobaynida, Respublikada quyosh energiyasi yordamida suv isitadigan qurilmalar asosida, uy-joylar va ijtimoiy obyektlarni issiq; suv bilan ta’minlash tizimlari ishlab chiqilib, ulardan tajriba tariqasila foydalanilmoqda. Masalan, Toshkent shahri, Samarqand viloyati va boshqa hududlarda issiq, suv olish uchun gelioqurilmalar o‘rnatilgan, turli quvvatdagi fotoelektrik qurilmalarni ishlab chiqarish yo‘lga ko‘yilgan. Ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish uchun quyosh va biogaz energiyasini ishlab chiqarish hamda undan amalda foydalanishda zarur bo‘ladigan ko‘p tarmoqli ilmiy-tajriba va moddiytexnik baza yaratilgan, gelioenergetika va issiqlik qurilmalari ishlab chiqaradigan qator korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda. Muallif ushbu darslikda energetika sohasida, ayniqsa, qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishning afzalliklari, foydalanish usullari va iqtisodiy istiqbollari xususida zarur ma’lumotlar, tushuncha va tavsiyalar beradi.

Ma’lumki, dunyo energetika balansining asosi hisoblangan hozirgi davrda, qazib olinadigan yoqilg‘i turlari — ko‘mir, neft, tabiiy gaz va uranning zaxirasi yildan-yilga kamayib bormoqda. Soha mutaxassislarining ma’lumotiga ko‘ra, so‘nggi 40 yil mobaynida, organik yoqilg‘i dunyoda insoniyat tarixidagi barcha davrdan ko‘p qazib olingan va energiya resurslarining iste’mol sur’ati tobora o‘sib borayotir. Taxminlarga ko‘ra, hozirgi darajada energiya resurslari iste’mol qilinaversa, dunyoda neft zaxirasi 45—50 yilga, tabiiy gaz 70—75 yilga, ko‘mir esa 150— 160 yilga yetadi, xolos. Shuning uchun muqobil energetika innovatsion rivojlanishning shakshubhasiz, eng asosiy omiliga aylanadi. Xususan, yangi texnologik elektr energiyasi va issiqlik energiyasi ishlab chiqarish bazasining shakllanishiga olib keladi. Bu esa, energiya samaradorligini oshiradi, ekologik holatni barqarorlashtiradi, xavfli texnogen halokatlarni kamaytiradi, yangi ish joylari paydo qiladi, odamlarning turmush sharoitini yaxshilaydi. Muqobil energiya manbalaridan foydalanishning dolzarbligi, ayniqsa, dunyoda uglevodorod xom ashyo zahiralarining kamayib borishi sharoitida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu bilan birga, ta’kidlash kerakki, qayta tiklanuvchan energetika cheksiz-chegarasiz imkoniyatlarga egadir. Faqat quyoshning o‘zi Yerga har kuni 20 martadan ko‘p energiya yo‘llaydi, undan yil davomida Yer sharining butun aholisi foydalanishi mumkin. Hozirgi vaqtda, dunyoning 80 dan orgiq, mamlakati qayta tiklanuvchan energiya manbalaridan foydalanish hajmini oshirishdek strategik maqsadni o‘z oldiga qo‘ygan. Iqtisodiyoti taraqqiy etgan yetakchi mamlakatlar 2020 yilgacha muqobil energiya manbalarining hissasini amaldagiga nisbatan 20 foizgacha yetkazish niyatidalar. Xususan, bugungi kunda AKShda quyosh kollektorlarining umumiy maydoni 15 mln kv metrga, Yaponiyada 12 mln kv metrga yetdi. Isroilda foydalanilayotgan millionga yoqin quyosh energiyasi qurilmalari mamlakat issiq suv ta’minotining 75 foizini qoplaydi. Qayta tiklanuvchan energiya manbai qurilmalaridan foydalanish tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, mazkur qurilmalar o‘zining xarid narxini, undan foydalanishning boshlangich davridayoq, to‘liq qoplaydi. Shuning uchun ham, muqobil energiya

manbalari - mamlakatimiz iqisodiyotining innovatsion yo‘llarga o‘tishida muhim bir ustuvorlikka ega. Quyosh energiyasidan amalda foydalanish uchun shart- sharoitlar mintaqamizda yetarli bo‘lib, zamonaviy ilg‘or texnologiyalardan nafaqat Respublikamizda, balki butun O‘rta Osiyoda foydalanish mumkinligi qayd etilgan. Respublika zaminida qayta tiklanuvchan energiya manbalarini joriy etish uchun katta imkoniyatlar mavjud bo‘lib, bu organik yoqilg‘i resurslariga nisbatan birmuncha qulay va arzondir. Mamlakatimiz iqlim sharoitiga ko‘ra, yilning 300 kundan ortig‘i quyoshlidir, shamol esadigan hududlar, shuningdek, ko‘plab oqar suvlar mavjud. Ulardan elektr energiyasi ishlab chiqarishda foydalansa bo‘ladi. Respublika sharoiti uchun quyosh resurslari, kichik gidrotexnik, shamol resurslari, biomassa va geotermal energiya dolzarb hisoblanadi. Bundan tashqari, qayta tiklanadigan energetika chekka xududlarda joylashgan, tog‘li va borish qiyin bo‘lgan aholi punktlari uchun yagona, iqtisodiy asoslangan, hammabop energiya manbai bo‘lishi mumkin. Taxdillarga ko‘ra, mamlakatimizda qayta tiklanuvchan energiya manbalarining imkoniyatlari 51 mlrd tonna neft ekvivalentiga teng. Bugun amaldagi texnologiyalar 179 mln tonna neft ekvivalentiga teng energiya olish imkoniyatiga ega, bu respublikada qazib olinayotgan yoqilg‘i hajmining uch barobaridan ortiq, demakdir. Shuningdek, mazkur hajmdagi neft yonganda, atmosferaga 447 mln tonna karbonat angidrid gazni, har xil oltingugurt birikmalari, azot oksidi va boshqa ifloslantiruvchi moddalar chiqaradi. Hozirgi paytda mamlakatimizda quyosh va biogaz energiyasini ishlab chiqarish, amalda foydalanish uchun zarur ilmiy-tajriba va moddiy-texnika bazasi yaratilgan. Bugungi kunda, bir qator davlatlarda qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish rejasi e’lon qilingan. Masalan, Germaniya 2040 yilgacha mamlakat energetika balansida qayta tiklanuvchi energiya manbalari hissasini 90 foizga yetkazishni ko‘zlamoqda. Norvegiyada esa 20 yilgacha, atmosferaga uglevodorod oksidini chiqarishni butunlay to‘xtatilishi rejalashtirilyapti, Shvetsiya 2020 yilda barcha uylarni yoqilg‘isiz isitishga kirishishini ma’lum qilgan.

Achinarli jihati, uglevodorod manbalaridan surunkali foydalanish oqibatida keyingi yillarda, sayyoramizda iqlim o‘zgarishi, ozon qatlamining yemirilishi kabi global ekologik muammolar ham yuzaga kelyapti. Bularning barchasi, dunyo xamjamiyati oldiga qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishni dolzarb masala sifatida qo‘ymoqda. Tahlillarning ko‘rsatishicha, hozir noan’anaviy energiya manbalaridan foydalanishda AK.SH, Germaniya, Italiya, Ispaniya, Yaponiya, Xitoy, Janubiy Koreya, Xindiston, Braziliya kabi davlatlar yetakchilik qilmoqda. Mutaxassislarga ayonki, quyosh elektr stansiyalari va suv isi- tish geliokollektorlarini barpo etishda kremniy, germaniy, gallii, arsenidiy, kadmiy- tellur, galliy fosfidi kabi yarim - o‘tkazgich materiallaridan foydalaniladi. Bugungi kunda esa kremniy asosida yaratilgan kurilmalar keng kullanilayotgan bulib, ulardan 25—30 yil, xatto 35—40 yil davomida foydalanish mumkin. Ma’lumot o‘rnida shuni aytish kerakki, fotoelektrik stansiyalardan dastlabki bosqichda, yurtimizning tog‘li va chekka qishloqlari aholisi foydalangan bo‘lsa, keyingi bosqichda, u ijtimoiy soha obyektlari qishloq, shifokorlik punktlari, ta’lim muassasalari, mehribonlik uylarida tatbiq qilindi. Ta’kidlash mumkinki, Samarqand quyosh fotoelektrik stansiyasi Markaziy Osiyoda bunyod etilayotgan birinchi eng yirik muqobil energiya inshootidir. Soha mutaxassislarining uzoq, izlanishlari natijasida quyosh nuri tik tushadigan, geografik jihatdan juda qulay joy tanlangan. YA’ni jami 404 gektar yer maydoni ajratilib, shundan Pastdarg‘om tumanida 254 gektar va Nurobod tumanida 150 gektar maydonda kurilish ishlari boshlab yuborilgan. «Samarqand viloyatidagi 100 MVt quvvatli quyosh fotoelektrik stansiyasining qurilishi» loyihasiii amalga oshirishdan asosiy maksadlar: • O‘zbekistonda uzoq muddatli istiqbolda elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun quyosh energiyasini ishlatish; • energetika tizimi janubi-g‘arbiy qismining elektr ta’minoti mustahkamligini oshirish;

• Samarqand viloyati sanoat obyektlari va aholisi elektr ta’minotining iqtisodiyligi va ishonchliligini oshirish; • O‘zbekistonda qayta tiklanuvchan manbalardan elektr energiyasini ishlab chiqarish hajmlarini oshirish va atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirish; • yangi ish o‘rinlarini yaratish; • yiliga 159 GVts elektr energiyasini ishlab chiqarish. Bashorat qilinayotgan uglevodorodli xomashyo zahiralarining tabiiy qisqarishi va energiya resurslari narxining oshish sharoitlarida energiya iste’molining samaradorligini ta’minlash hamma mamlakatlar uchun iqtisodiy raqobat bardoshlikni oshirishning muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Aholi soni va ular daromadlarining oshishi, urbanizatsiya jarayonlarining tezlashishi va iste’mol tuzilmasida tegishli o‘zgarishlarni hisobga olganda, 2030 yilga kelib binolar sohasidagi energiya resurslariga bo‘lgan talab 2,5 marta oshishi mumkin (61,2 mln.t.n.e.gacha). Bunday shart sharoitlarda talab va energiya ta’minoti o‘rtasidagi tafovut o‘sishining oldini olish, uy-joy, tijorat va ma’muriy binolarning energiya bilan uzluksiz ta’minlanishi hamda insonlarning ijtimoiy huquqini ta’minlash uchun ushbu sohada energiya samaradorligini yaxshilashga doir chora-tadbirlar majmuasini qabul qilish lozim. Bugungi kunda O‘zbekistondagi jami energiya iste’molining deyarli yarmi binolar hissasiga to‘g‘ri kelmoqda (yiliga 24,5 mln.t.n.e.). Shu bilan birga, rivojlangan mamlakatlarga nisbatan O‘zbekistonda binolarning energiya iste’moli 2-2,5 marta ko‘pdir. Tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, kontinental iqlim sharoitlari (havoni konditsionerlashni talab etadigan yozgi yuqori harorat, isitishni talab etadigan qishki past harorat) da iste’mol qilinadigan butun energiya qismi (yiliga sarflanadigan 24,5 mln.t.n.e.) ning deyarli yarmi binolarni isitishga va issiq suv bilan ta’minlashga sarflanadi. Bunda muhandislik kommunikatsiyalarining eskirganligi va issiqlik himoyasi ko‘rsatkichlari qoniqarsizligi tufayli bu binolarda energiyadan foydalanish yiliga bir kv.m.ga 320–690 kVt soatni tashkil etadi. Bu

ko‘rsatkichlar rivojlangan mamlakatlardagi tegishli ko‘rsatkichlar qiymatidan 2 – 2,5 marta ortiqdir. Hozirgi vaqtda, Respublikada demografik va ijtimoiy masalalarni echishda hukumat jamoat binolari (jumladan, maktablar va kollejlar, bolalar bog‘chalari, shifoxonalar hamda sport majmualari) ni qurish va rekonstruksiya qilish bo‘yicha bir qator yirik masshtabli dasturlarni amalga oshirdi, shu bilan bir qatorda turar - joy binolari, avvalom bor, qishloq joylarda aholining mablag‘lari, davlat va ipoteka kreditlarining moliyaviy yordami evaziga namunali loyihaga ega bo‘lgan turar - joy uylari qurilishini alohida ta’kidlash joizdir. Xususan, 2014 -2018 yillarda yangi qurilish va rekonstruksiya hajmi mos ravishda 10 mln. m2 va 25 mln. m2 ni tashkil etgan bo‘lsa, 2018 -2020 yillarda 12 mln. m2 va 10 mln. m2 ni, 2020 va 2030 yillarda esa bu ko‘rsatkichlar mos ravishda 14 mln. m2 va 20 mln. m2 ni tashkil etishi nazarda tutilgan. Binolarning energiya samaradorligini oshirish maqsadlarida bu dasturlar doirasida amalga oshiriladigan turar-joy va ma’muriy binolar qurilishini yangi energiya tejaydigan texnologiyalardan foydalangan holda va yangi me’yorlarga rioya qilish bilan tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Binolarni loyihalash va qurishga qaratilgan yondashuvlarni takomillashtirish bilan bir qatorda, yuqorida zikr etilganidek yo‘l tutish, energiya tejaydigan elektr va issiqlik manbalarni o‘rnatishni, shuningdek, binolar qurilishida issiqlik himoyalovchi materiallarni qo‘llash talabini shakllantirish imkonini beradi. Energiya resurslarini tejash evaziga erishiladigan to‘g‘ridan – to‘g‘ri tejamkorlik bilan bir qatorda tegishli issiqlikni himoyalovchi material hamda jihozlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish, aloqador tarmoqlarni rivojlantirish va bu tarmoqlarda qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish evaziga yordamchi tejamkorlikka erishish ham mumkin. Binolarning energiya samaradorligini oshirish orqali ham sezilarli ijtimoiy samaradorlikka erishish mumkin. Energiya samarador binolarni tadbiq etish qurilish, issiqlik himoyalovchi mahsulot va energiya samarador jihozlar ishlab chiqarish sohalari ramkalarida bo‘lgani kabi, aloqador tarmoqlarda ham mas’ulli

mashg‘ullikni yaratishga sharoit yaratadi. Aholining isitish va elektr energiyasi ta’minoti bo‘yicha kommunal xizmatlarga to‘laydigan mablag‘larini 25–30%ga pasaytirish va tejash imkonini beradi, iqtisod qilingan mablag‘larni turar–joy binolarining energiya samaradorligini yanada yaxshilashga, aholining boshqa ehtiyojlarini qondirishga yo‘naltirish imkoni yaratiladi. Uylarni qayta jihozlash va turar – joy qurilishida yuqorida aytilgan texnologiyalarni qo‘llash ichki xonalarning issiqlik, nam va shovqin himoyasini sezilarli darajada yaxshilaydi, ancha yuqori shinamlikni ta’minlaydi va mazkur binolarning foydalanish muddatlarini ta’mirlashsiz uzaytiradi. Shuningdek, kompleks dasturlar binolarning estetik qiyofasi yaxshilanishiga ham keng sharoit yaratib beradi. Bundan tashqari, ekologik manfaatlarga ham erishiladi: ancha yuqori energiya faollik va energiya samaradorlik atmosferaga chiqariladigan chiqindilar hajmini 25–30%ga pasaytiradi, shunga mos ravishda energiya iste’molining iqlim o‘zgarishiga ko‘rsatadigan ta’siri kamayadi. Shu bilan bir qatorda turar-joy sektorida energiya samaradorlikni oshirish, uylarni nohush ob-havo sharoitlaridan himoya qilishni yaxshilash evaziga iqlim o‘zgarishiga moslashish bo‘yicha tadbirni o‘zida namoyon etadi. Respublikada energiya samaradorlikning saqlanib qolayotgan past darajasiga tegishli bo‘lgan asosiy muammo - bu energiya samarador qurilish tamoyillarini tatbiq etish va keng tarqatish uchun sharoitlar, rag‘batlantirish va samarali mexanizmlarning yetishmasligi bilan izohlanadi. Energiya iste’mol qilinishini boshqarishning kompleks tizimi mavjud emas, agar bu tizim mavjud bo‘lib, u amal qilganda edi, energiya tejamkorlikning zamonaviy talablarini bajarish, energiya faollikni oshirishni rag‘batlantirishning shakllanishi, energiyaning ortiqcha sarflanishining oldi olinganligi va issiq xona gazlarining atmosferaga chiqarilishini pasaytirish ta’minlangan bo‘lar edi. Tadqiqot ishining asosiy maqsadi – bu energiya iste’molini pasaytirish, iqtisodning strukturaviy qayta hosil bo‘lishini tezlashtirish va uning raqobat bardoshligini oshirish hamda ijtimoiy samaralarga erishish maqsadlarida,

Respublikada binolarning energiya samaradorligini aniqlash va tavsiyalar ishlab chiqishdan iboratdir. Xalqaro energetik agentligi tomonidan eksperimental ma’lumotlarni tahlil qilish asosida ekspertlarning hisoblashlari quyidagicha: -binolarni issiqlik himoyalovchi materiallar bilan qoplash evaziga isitish va havoni konditsionerlashga sarflanadigan mablag‘lar 15-20% iqtisod qilinsa, zamonaviy energiya samarador jihozlarni qo‘llash orqali mablag‘larni 10 – 15% tejashga erishiladi. Asosiy vazifalar sifatida quyidagilar qabul qilingan: - mavjud binolarning energiya samaradorligi va shu samaradorlikni ta’minlash tizimini baholash tadbirini o‘tkazish; - energiya samarador binolarga o‘tishning texnik va iqtisodiy istiqbollarini baholash; - binolarning energetik samaradorligini oshirishga to‘sqinlik qiluvchi asosiy muammolarni yuzaga chiqarish; - energiya samarador binolarni qurishga va foydalanishga o‘tish uchun yaxshi sharoitlar va samarador mexanizmlarni yaratish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish. 1. Binolar energetik samaradorligining joriy holati: Texnologiyalar, me’yorlar, stimullar. O‘zbekistonda iste’mol qilinadigan energiya umumiy hajmining 50 foizi binolar va inshootlarga to‘g‘ri keladi (rasm).

rasm. O‘zbekistonda birlamchi energiyani iste’mol qilish strukturasi (iqtisodiyot sektorlari bo‘yicha). 1990 yildan boshlab, O‘zbekistonda binolar energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha bir qator tadbirlar qabul qilingan, bu tadbirlar 1990 – 2012 yillar davomida 1m2 ga sarflanadigan energiya miqdorini o‘rtacha 5 – 10%ga qisqartirish imkonini berdi. Shunga qaramasdan, O‘zbekistonda binolarda energiyaning solishtirma sarflanishi (iste’mol qilinishi) tegishli ko‘rsatkichlardan yuqoridir (rasm). rasm. Binolarda energiyaning yillik solishtirma sarflanishi (kVt. s. m2). Manba: Xalqaro energetika agentligi ma’lumotlari. rasmda O‘zbekistonda energiya tejashning texnik potensiali va turarjoy va ma’muriy binolarda faktli energiya iste’molining nisbati ko‘rsatilgan. Energiya bo‘yicha ortiqcha yo‘qotishlari odatda qo‘yidagilar bilan izohlanadi: - binolarni qurish va qayta tiklash jarayonida energiya sig‘imi yuqori bulgan eskirgan uskunalardan foydalanish tufayli, islohotlar va binolarni qurish jarayonida foydalaniladigan materiallarning issiqlik-himoya xususiyatlari pastligi; - isitish va havoni konditsiyalash tizimlari samaradaorligining pastligi;

- muhandislik kommunikatsiyalarining eskirganligi hamda o‘zining texnik ko‘rsatkichlari bo‘yicha energiya samaradorligining zamonaviy talablarga javob bermaydigan oldin qurilgan binolar ulushining ko‘pligi. rasm. Binolarda energiya tejash potensiali Manba: Ekspertlarning hisobi. Bunda energiya samarador binolarning zamonaviy tizimlarga o‘tishi binolarni qurish va rekonstruksiya qilish me’yorlarining xalqaro standartlarga muvofiq

o‘zgartirilishi sekin borayotganligi, energiya tejaydigan tadbirlarni loyihalash va qurish darajasida ham tatbiq etish uchun etarli bo‘lmagan mablag‘lar tufayli kechikmoqda. Mamlakatda mavjud bo‘lgan binolarning 90 foizidan ko‘prog‘i bundan 25 yil avval qurilgan va ular o‘zining texnik tavsiflari bilan zamonaviy energiya tejamkorlik tamoyillariga mos kelmaydi. Bundan tashqari, mavjud me’yoriy baza, binolarning energiya samaradorligiga to‘la qonli maqsadga yo‘naltirilmagan, bunda qurilish joriy narxini pasaytirishga e’tibor qaratilib, binolardan foydalanishda ko‘p energiya sarflanishi, kelgusida katta iqtisodiy zarar ko‘rilishi hisobga olinmagan. Natijada, O‘zbekistonda barcha turdagi binolarning yangi qurilishida, ularni rekonstruksiya qilish va ulardan foydalanish jarayonida qo‘llaniladigan texnologiyalar etarli bo‘lmagan energiya samaradorlik darajasiga ega bo‘lib qolgan. Bu sohadagi asosiy muammolar quyidagi jihat larga bog‘liq: - takomillashmagan hajmiy-tarhiy, arxitekturaviy- konstruktiv yechimlar va binolar qurilishi hamda rekonstruksiyasida energiya tejamkor bo‘lmagan issiqliq himoyalovchi materiallarning qo‘llanilishi; - issiqlik himoyasining mavjud emasligi va issiqlik energiyasi sarflanishining tegishli tarzda hisobga olinmasligi tufayli isitish tizimlarida energiyaning ortiqcha yo‘qotilishi; - issiq suv ta’minoti tizimida issiqlik energiyasi va issiq suvning yo‘qotilishi; - yoritish va maishiy elektr priborlaridan foydalanishda elektr energiyasining yo‘qotilishi; - binolarda yangilanadigan energiya manbalaridan etarlicha foydalanmasligi: Binolarni loyihalash va qurishda mavjud bo‘lgan hajmiy-tarhiy yechimlar, qoidaga ko‘ra, tashqi to‘suvchi konstruksiyalarning yuzasini mumkin qadar maksimal qisqartirishga yo‘naltirilmagan, bunday konstruksiyalar orqali ichkaridan havoning kerakli bo‘lgan harorati yo‘qolishi ro‘y beradi, yorug‘lik oraliqlari yuzalarining tabiiy yoritilganlikning minimal koeffitsientlari bilan maqbulligi (optimizatsiyasi), yorug‘lik oraliqlarida lozim bo‘lgan quyosh

himoyasini, tutashgan birikmalar va tashqi devorlar hamda orayopmalardagi choklarning lozim bo‘lgan (germetizatsiyasi) muhirligi ko‘zda tutilmagan. Zamonaviy konstruksiyalarsiz tiklangan, chordoq xonalariga ega bo‘lmagan tomlar orqali ko‘p energiya yo‘qotiladi, zamonaviy konstruksiyalar binolarni qish paytida issiqlik yo‘qotilishidan va yoz faslida salqin havoning yo‘qotilishidan himoya qiladi. Qo‘llaniladigan qurilish materiallari, ko‘p hollarda issiqlik o‘tkazuvchanlik 0,1 koeffitsentdan oshib ketadigan yuqori issiq o‘tkazuvchanlikga ega bo‘ladi, bu esa zamonaviy xalqaro standartga mos kelmaydi. Ilgari binolar qurilishida keng qo‘llanilgan bir qatlamli tashqi to‘siq beton konstruksiyalar zamonaviy energetik talablarga javob bermaydi. Natijada, binolarning tashqi to‘suvchi konstruksiyalari orqali issiqlik energiyasining katta qismi (o‘rtacha energetik resurslarning 40 foizi) atmosferaga tarqalib yo‘qoladi. Binolar energetik ko‘rikdan o‘tkazilganda, ularda issiqlikning sezilarli miqdorda yo‘qotilishi aniqlandi, bunda tom yopmasi orqali – 25%, fasad orqali – 35%, kirish yo‘laklari orqali – 15%, derazalar orqali – 10%, yer to‘la orqali – 15% issiqlik energiyasi yo‘qotiladi, binolarning bu elementlari eskirgan me’yorlar, texnologiyalar va past issiqlik himoyasiga ega materiallar bo‘lganligi tufayli, energiya tejash bo‘yicha etarlicha samara bermaydigan nozamonaviy materiallar asosida qurilgan. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda markaziy issiqlik ta’minotining “ochiq” tizimidan foydalaniladi, bu tizim mamlakatdagi yirik va o‘rta aholi punktlarining ko‘p qavatli turar-joy fondi va jamoat binolarini issiq suv bilan ta’minlash va isitishning asosiy manbai bo‘lib hisoblanadi. Ushbu tizimning ustun jihatlari – issiqlik iste’molini issiqlik manbai yoki nasos stansiyalaridagi temperaturaviy grafik bo‘yicha rostlash (tartibga solib turish) ning arzonligi va nisbatan oddiyligidan iborat. Tizimning kamchiliklari: - issiqlik manbaida ichimlik suvining ko‘p sarflanishi, bu issiqlik tarmog‘idagi issiq suv ta’minoti ehtiyojlariga suv to‘planishi bilan bog‘liqdir. Suv to‘planishi

oqibatida yuqori korroziyalanish tufayli issiqlik tarmog‘i quvur o‘tkazgichlari tezda ishga yaroqsiz holatga kelib qoladi; - issiqlik tarmoqlarini markaziy nazorat qilish imkoniyatining amalda mavjud emasligi; - avariya holatlari (issiqlik tashuvchi moddaning sirt yuzasiga chiqishi, quduqlarning suv bilan to‘lishi va h.k.) trassa bo‘ylab tashqi alomatlar, ya’ni tarmoq suvining ko‘p miqdorda amalda yo‘qotilishi, demak shunga bog‘liq ravishda issiqlik energiyasining ortiqcha yo‘qotilishi bilan aniqlanadi; - yilning o‘tish davrlarida issiqlik tashuvchi modda (suv)ning temperaturasini 60 – 650C dan pastga tushirishning imkoni yo‘qligi, yil davomida issiq suv bilan ta’minlash zaruriyati bilan uzviy bog‘liqligi bilan tushuntiriladi. Oqibatda yilning o‘tish davrlarida binolarni “ortiqcha isitish” ga yo‘l qo‘yiladi, demak energiya natijasiz, ya’ni hech foydasiz yo‘qotiladi. Bundan tashqari, tizimda kundalik ravishda kiritish elevator tugunlaridan foydalaniladi. Mazkur tugunlar issiqlik iste’molini tezkor (operativ) rostlash (tartibga solish) ni amalga oshirish imkonini bermaydi. Uzatuvchi va orqaga qaytaruvchi issiqlik tarmoqlarida bosimning etarsiz darajada tushishi isitish tizimlarining to‘g‘ri ishlashini amalda ta’minlamaydi. Qoidaga ko‘ra, bu kirish tugunida energiya tashuvchi modda taqsimlanishining buzilishiga, issiqlik tashuvchi moddaning tomchilab oqib tushishiga va shunga o‘xshash hodisalarga olib keladi, buning oqibatida issiqlik tashuvchi modda, demak issiqlik energiyasi ham sezilarli darajada yo‘qotiladi. Jahon amaliyoti, energiya tejashning majburiy talablarini yangi qurilayotgan va rekonstruksiya qilinayotgan binolarga, majburiy ravishda kiritish, binolarning energetik samaradorligini oshirishning iqtisodiy samarador usullaridan biri ekanligini ko‘rsatadi. Me’yoriy bazani yanada rivojlantirish maqsadida, 2004 yilda QMQ 2.01.04-97 ga kiritiladigan “o‘zgartirishlar” ishlab chiqildi. Bu o‘zgartirishlarni ishlab chiqishda binolarning issiqlik himoyasiga yanada yuqori talablar qo‘yilishiga va bozor iqtisodining rivojlanish sharoitlarida ularning energiya samaradorligini

tegishli ravishda oshirishga e’tibor qaratildi, shuningdek, bunda O‘zbekistonning iqlim sharoitlarida binolarni loyihalashning o‘ziga xos jihatlari ancha to‘liq inobatga olindi. Bu ko‘plab mamlakatlarda me’yoriy hujjatlarda (o‘zgartirishlarga) tashqi to‘suvchi konstruksiyalarning issiqlik uzatishiga (Rpq) keltirilgan qarshiliklar qiymatlarining gradatsiyasi beriladi, bu gradatsiya tashqi havoning hisobiy temperaturasi qiymatlariga emas, balki isitish davrining gradus-sutkali (IDGS) qiymatlariga bog‘liq ravishda ko‘rsatiladi. Binolarda energiya iste’mol qilinishining samaradorligini oshirish yo‘nalishida olib borilayotgan ishlar 2009 yilda “O‘zbekistonda ijtimoiy vazifalarni bajaruvchi ob’ektlarning energiya samaradorligini oshirish” Xalqaro ilmiytexnik loyihasini amalga oshirish bilan yanada rivojlantirildi, mazkur loyiha Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi tomonidan yo‘lga qo‘yildi. O‘zbekistonda 1990 yilning ikkinchi yarmida binolarning issiqlik himoyasini (QMQ 2.01.04-97) loyihalashni, isitishga, havoni konditsiyalashtirish va havo shamollatishga (QMQ 2.01.18-2000) sarflanadigan energiya miqdorlarining me’yorlarini hamda issiq suv bilan ta’minlashda quyosh energiyasidan foydalanishni (QMQ 2.04.16-96) reglamentlashtiruvchi qurilish me’yorlari va qoidalari ishlab chiqildi. QMQ 2.01.04-97 – qurilish me’yorlari va qoidalarida to‘suvchi konstruksiyalarning ular orqali issiqlik uzatilishiga ko‘rsatadigan qarshiliklarining me’yoriy qiymatlari o‘rnatildi, bu qiymatlar binolar issiqlik himoyasining uchta darajasiga bog‘liq holda qabul qilindi. Bunda issiqlik himoyasining darajasini tanlash buyurtmachi zimmasiga yuklatiladi, buyurtmachi o‘z iqtisodiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda issiqlik himoyasining darajasini tanlaydi. O‘sha davrda me’yorlar issiqlik himoyasining ancha yuqori darajasi qo‘llanilishini majburiy ravishda talab etmadi, faqatgina o‘sib borayotgan tanqislik va narx- navoni hisobga olgan holda issiqlik himoyasi darajalariga e’tibor qaratishga tavsiyalar berildi xolos. Natijada, binolar issiqlik himoyasining uchta darajasidan birinchisi faqat minimal yo‘l qo‘yiladigan me’yorlarni o‘rnatdi (Yevropa mamlakatlarining 1978 yilgacha bo‘lgan minimal darajasida), ikkinchi daraja ham

Yevropa mamlakatlarining zamonaviy standartlariga mos kelmadi. Hattoki, Respublikada standartlar bo‘yicha binolar issiqlik himoyasining eng yuqori bo‘lgan uchinchi daraja ko‘rsatkichlari Yevropa minimal me’yorlarga mos keldi xolos, bu davrda rivojlangan mamlakatlar amaliyotida minimal meyerlarga yo‘l qo‘yiladigan daraja qo‘llanilmas edi. BMT (PROON) va Global Iqtisodiy Fond (GIF) tomonidan 2010 – 2012 yillarda ko‘rsatilgan loyihani amalga oshirish doirasida energiya samaradorlikka javob beruvchi yangi qurilish me’yorlari va qoidalari ko‘rib chiqildi va qabul qilindi. Mazkur qurilish me’yorlari va qoidalariga “Jamoat binolari va inshootlari” (SHNQ 2.08.02-09*),«Qurilish issiqlik texnikasi» (QMQ2.01.04-97*), “Bino va inshootlarni isitish, shamollatish va konditsiyalashtirish uchun energiya sarfi me’yorlari”(QMQ 2.01.18-2000*), “Isitish, shamollatish va konditsiyalashtirish” (QMQ 2.04.05-97*), “Ma’muriy binolar” (QMQ 2.08.04-04*), “Davolash muassasalariga moslashtiriladigan binolar va inshootlar” (QMQ 2.08.05-97), “Chordoqlar va tomlar” (QMQ 2.03.10-95), “Loyiha bosh muhandisi (bosh arxitektori) haqida tushunchalar” (QMQ 1.03.09-96) va “Arxitektura – qurilish texnologiyasi” (QMQ 1.01.04-98) tegishlidir. Ularni quyidagilar orqali ifodalash mumkin: yangi qurilish me’yorlari va qoidalari tashqi to‘suvchi konstruksiyalar issiqlik himoyasi ko‘rsatkichlarini sezilarli oshirishni; ilg‘or energiya tejamkor arxitekturaviy-tipologik va hajmiy-tarhiy yechimlarni qo‘llashni; -zamonaviy samarador issiqlik himoyalovchi materiallar va to‘suvchi konstruksiyalar, yangilanadigan energiya manbalarining muhandislik tizimlari va jihozlarini qo‘llashni; -binolardagi xonalar mikro iqlimining me’yorlangan parametrlarini pasaytirmasdan isitish, ventilyatsiya va konditsionerlashga sarflanadigan energiya me’yorlarini pasaytirishni; -loyiha mualliflarining loyihalanayotgan binolar energiya samaradorligini ta’minlash bo‘yicha mas’uliyatini oshirishni, loyiha hujjati tarkibiga “Energiya

samaradorlik” ning maxsus bo‘limiga kiritishni ko‘zda tutadi. “Energiya samaradorlik” maxsus bo‘limi, binolarning energetik pasporti hamda takomillashtirilgan va tizimlashtirilgan arxitektuvraviy – qurilish terminologiyasini o‘z ichiga oladi. Asos soluvchi qurilish me’yorlarida issiqlik himoyasining uchta darajasi ancha yuqori talablarga ega bo‘lgan holda saqlanib qolingan. Issiqlik himoyasining birinchi darajasi binolarda talab etilgan sanitar-gigienik shartlarning bo‘lishini hamda tashqi to‘siqlarning ichki sirtida kondensat hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslikni nazarda tutadi. Bu talablar turar-joy, jamoat, ma’muriy va maishiy binolarga tegishlidir. Issiqlik himoyasining ikkinchi darajasi yuqori energiya tejovchi talablarni o‘zida mujassam etgan. Energiya iste’molining ikkinchi darajasiga ega bo‘lgan binolarda energiya birinchi darajali binolarga qaraganda 1,4–1,8 marta kam iste’mol qilinadi(sarflanadi). Bunda shuni alohida ta’kidlash joizki, issiqlik himoyasining ikkinchi darajasi minimal yo‘l qo‘yiladigan daraja deb hisoblanadi va maxsus vazifalarni bajaradigan ob’ektlar (davolash – profilaktik va bolalar muassasalari, maktablar, kollejlar, internatlar) ni loyihalashga majburiy tarzda qo‘llanadi, mazkur binolar va ob’ektlar qurilishi davlat kapital mablag‘lari yoki mahalliy budjetlar hisobidan quriladi. Uchinchi darajali issiqlik himoyasiga ega bo‘lgan ob’ektlar eng energiya tejamkor ob’ektlar deb hisoblanadi. Bu daraja issiqlik himoyasining ikkinchi darajasiga qaraganda energiya sarfini (energiya iste’mol qilinishini) 2,5 – 3 marta qisqartirishni ko‘zda tutadi va bu ko‘rsatkichlar loyihalash topshiriqnomasida qayd qilinadi. Binolar issiqlik himoyasining turli darajalarini qabul qilish energiya iste’molchilarining turli iqtisodiy imkoniyatlari, bozorning holati va samador issiqlik ximoyaloyachi materiallar va muhandislik jihozlarini ishlab chiqarish bazasi bilan shart-sharoitlanadi. Davlat kapital mablag‘lari yoki mahalliy budjetlar hisobidan amalga oshiriladigan davolash – profilaktik va bolalar muassasalari, maktablar, litseylar, kollejlar, internatlar binolari qurilishi va rekonstruksiyasida yangi me’yorlarga

muvofiq to‘suvchi konstruksiyalarning qarshilik koeffitsientlari 25-40% ga oshirilgan. Energetik ko‘rikdan o‘tkazishlar asosida Respublika regionlari bo‘yicha bir qator maktablar va qishloq tibbiyot punktlarida yangi QMQ larga o‘tishda energiya tejaydigan tadbirlarning samarasini baholash bo‘yicha ishlar olib borildi. Yangi QMQ larga muvofiq energiya samaradorlikni oshirish nafaqat yangi qurilishda va kapital rekonstruksiyada, balki binolarni kapital ta’mirlashda ham ko‘zda tutilgan: chordoqlar, yerto‘lalar, to‘suvchi konstruksiyalarni issiqlik himoyalovchi materiallar bilan qoplash, derazalar qismlarini tashqi devorlar bilan almashtirish, isitish va ventilyatsiya tizimlarini maqbullashtirish (optimallashtirish) ham shular jumlasidandir. Qurilishning o‘zgartirilgan me’yorlari va standartlari issiqlik iste’mol qilinishiga ta’sir ko‘rsatuvchi termik ko‘prikning mavjudligi, quyosh ta’sirida qizish va turar-joy hamda ma’muriy binolarning ixchamligi kabi omillarning hisobga olinishi ham juda muhim ekanligini ko‘rsatadi. Hisoblash natijalariga ko‘ra, yangi QMQ larning jadal tadbiq etilishi issiqlik energiyasining yillik solishtirma sarfini o‘rtacha 39% ga pasaytirish imkonini beradi. Shunga qaramasdan, yangi QMQ lar doirasida amal qilayotgan me’yorlar bari- bir chet el mamlakatlarining mos me’yorlaridan orqada qolmoqda. Bundan kelib chiqan holda qurilish me’yorlarini takomillashtirish bo‘yicha yana yangi tadbirlarni qabul qilish maqsadga muvofiqdir. Issiqlik uzatish koeffitsientlarining me’yorlangan kattaliklari Vt. (m2k) Mamlakat nomi Devorlar Tom yopmasi va chordoq Yer to’la ustidagi oraliq yopmalar Derazalar va balkonlarning eshiklari Finlandiya 0,28 0,22 0,22 1,9 Germaniya 0,5 0,3 0,55 1,6 Belorussiya 0,5-0,4 0,33 0,67-0,40 2,0 Moskva sh. 0,77 0,4-0,33 0,45-0,38 1,8 Ukraina 0,8-0,4 0,5-0,37 00,56-0,33 2,6-2,0 O‘zbekiston 0,71 0,6 -0,4 0,7- 0,45 2,56-2,38

Shunga qaramasdan, muhim muammo shundaki, QMQ lar talablari amaliyotda to‘liq ijro etilmayapti, bu quyidagi bir qator sabablarga bog‘liq: - amaliyotda binolarni loyihalashda mablag‘larni (qurilish narxini) iqtisod qilishga yo‘naltirilgan qotib qolgan yondashuvlar saqlanib qolingan, bunda kelgusidagi foydalanish (ekspluatatsion) xarajatlari hisobga olinmaydi. Manzilli (investitsion) dasturlarni tuzish vaqtida yangi qurilish me’yorlari bo‘yicha binolarning issiqlik himoyasini oshirish bilan bog‘liq bo‘lgan mablag‘lar to‘liq hisobga olinmaydi; - energetik standartlarga rioya qilishning shaffof emasligi va ularga rioya qilishni tartibga solish va nazorat qilishlarining etarlicha samarali xarakterga ega emasligi. Standartlashtirish sferasida yana bir muammo bo‘lib, bunda tashqi to‘suvchi konstruksiyalarning issiqlik himoyasi sifatlarini me’yorlashtirish tizimi, mamlakatimizdagi yangi issiqlik samarador, uzoqqa chidamli, olovbardosh lekin ancha qimmat (keramik, yacheyka betonli, polistirol betonli, penopoliuretanli, yengil keramzit betonli) materiallarning qo‘llanilishini chegaralaydi, hozirgi vaqtda issiqlik himoyalovchi arzon alternativ, yumshoq mineral tolali va penopolistrolli materiallar qo‘llaniladi. Hozirgi vaqtda qurilishning joriy narxi, binolardan foydalanish xarajatlarini pasaytirish evaziga arzonlashtirishga e’tibor qaratilmoqda. Keyingi o‘n yillikda qurilish materiallarining yangi, asosan, issiqlik himoyalovchi turlarini ishlab chiqarishda katta o‘zgarishlar ro‘y bergan bo‘lsada, lekin bu materiallarning issiqlik-texnik xarakteristikalari bo‘yicha me’yoriy hujjatlar mavjud emas. Mamlakatdagi issiqlik himoyalovchi materiallarning etarli bo‘lmagan hajmi va past sifati tufayli, qurilish materiallari bozorida bu pog‘onani chet ellardan keltirilayotgan materiallar egallab turibdi. Bu yo‘nalishdagi asosiy muammolar quyidagilar bilan bog‘liq: 1. Binolar energiya samaradorligini oshirishning kompleks dasturi va uning ijro etilishini nazorat qilish uchun mas’ul organning mavjud emasligi. Binolar

energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan tadbirlar tizimli va kompleksli xarakterga ega emas, ijro etilishi majburiy emas, balki ixtiyoriydir, vaholanki ijro etilish majburiy ahamiyat kasb etmog‘i lozim. Bundan tashqari, mamlakatda energiya samarador binolarga o‘tish jarayonining aniq muddatlari va buning uchun zarur bo‘lgan kompleks materiallar hamda moliyaviy resurslar va ularni qoplash manbalari, shuningdek, bu jarayonning istiqbolli (perspektiv) yakuni belgilanmagan. Hozirgi vaqtga qadar qurilayotgan yangi binolar uchun ham, ko‘p sonli turar- joy fondi va jamoat binolari uchun ham energiya samaradorlik sohasi bo‘yicha strategiya va vakolatlarini o‘z ichiga oluvchi davlat siyosati shakllantirilmagan. Bu sohada davlat siyosatini ishlab chiqish va uni amalga oshirish uchun mas’ul, javobgar davlat organi aniqlanmagan. 2. Energiya ta’minoti va energiya iste’molini nazorat qilish bo‘yicha mahalliy hokimiyat organlarining xizmat doirasi aniq belgilanmagan va bu sohada yagona tartibga soluvchi vakolat shakllantirilmagan. Energiya ta’minoti, energiya iste’molini boshqarish sohasida mahalliy hokimiyat organlarining vakolati chegaralangan. Mahalliylashtirilgan muhandislik infrastrukturasini boshqarish tizimi shakllantirilmagan, bu esa hokimliklarning shahar xo‘jaligini samarali boshqarish, va jamiyat manfaatlarining turg‘unligi, muvozanatini ta’minlash va yetkazib beruvchilarning xizmat qilish imkoniyatini yo‘qqa chiqaradi. Viloyat, tuman va shahar hokimiyatlari tashkilotlariga ta’sir o‘tkazuvchi real institutsional va moddiy richaglarga ega emas. Tegishli xizmatlarni ko‘rsatuvchi bu tashkilotlar kommunal xizmatlarni zarur bo‘lgan sifatlarda ta’minlay olmayapti. 3. Qurilishni boshqarish tizimida manfaatlar konflikti (ziddiyati). Qurilishni boshqarish tizimida manfaatlar konflikti (ziddiyati) qabul qilinayotgan yechimlar sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Davlat arxitektura va qurilish qo‘mitasi loyihalash me’yorlarini, qurilish me’yoriy hujjatlarini tasdiqlovchi organ sifatida faoliyat yuritib, u loyiha va ishchi hujjatlarni ekspertizadan o‘tkazadi, texnik nazoratni amalga oshiradi, kapital qurilishda

tenderli savdoni tashkil etish va o‘tkazish tartibini o‘rnatadi, tenderli hujjatni ishlab chiqish savol va masalalarini reglamentlashtiradi, tender hujjatining ekspertizasini o‘tkazadi, g‘oliblarni tanlash kriteriylarini o‘rnatadi, savdolarning tashkilotchisi sifatida maydonga chiqadi, savdolar natijalarini kelishgan holda jamlaydi. Bugungi kunda ekspertiza organlari Davarxitekqurilishi qo‘mitasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bo‘ysunadi, shunga bog‘liq holda loyiha instututlarining faoliyatlari ham aynan shu qo‘mita tomonidan nazorat qilinadi. Boshqarish moliyaviy-iqtisodiy organlarining Davarxitekqurilish qo‘mitasi orqali o‘tkazadigan ta’siri ostida qayta ishlangan va yangilangan qurilish me’yorlarini buzgan holda zamonaviy samarador energiya tejaydigan texnologiyalar va issiqlik himoyalovchi materiallarni loyihalarga kiritmaganligi sababli, bunday texnologiyalar binolarning energiya samaradorligini ta’minlamaydi, joriy qurilishni qimmatlashtiradi. Zamonaviy issiqlik himoyalovchi qurilish materiallarini qo‘llash evaziga qurilish mahsuloti (binolar va inshootlar) qimmatlashsada, lekin bu xarajatlar binolar va inshootlardan foydalanish jarayonida etarlicha tez va to‘liq qoplanadi. 4. Muammolar qatoriga, shuningdek, binolarda energiya samaradorlik va energiya tejamkorlikni oshirishning ustun jihatlari, afzalliklari va tadbirlari haqida axborotlarning kamligi ham kiradi, agar ular turlicha bo‘lsa, bunday axborotlardan yuqori boshqarish yechimlarini ishlab chiqish uchun foydalanish mumkin bo‘ladi. Masalan, uy joy xo‘jaliklarida energiyani iste’mol qilish bo‘yicha energiya tejaydigan tadbirlarni amalga oshirish uchun zarur ma’lumotlar mavjud emas. Energiya, ayniqsa issiqlik energiyasining iste’mol qilinishi munitsipial qozonxonalarda va binolardagi issiqlik kirish joylarida hisobga olinadi. Shu sababli ko‘pchilik iste’molchilar issiqlik ta’minoti xizmatlari uchun iste’mol me’yorlari bo‘yicha (qoidaga ko‘ra, xonadon maydonining 1m2 yuzasi yoki yashovchilar soni hisobida) to‘lov to‘lashadi. Binolarning issiqlik energiyasini iste’mol qilishi me’yorlar bo‘yicha hisoblanadigan iste’moldan farq qiladi. Iste’molchilar, qoidaga ko‘ra, ularga taqdim etilgan to‘lov miqdorlarini (hisob varaqasini) qayta tekshirish va o‘zining issiqlik energiyasining iste’mol qilinishini tartibga solish (regulirovkalash)

imkoniyatiga ega emas. Tartibga solish (regulirovkalash) imkoniyati mavjud emasligi tufayli turar-joy binolarida ortiqcha isitish (yoki etarlicha isitilmaslik) holatlari tez-tez uchrab turadi, bu esa isitish uchun qimmat baho elektr energiyasi qo‘llanilishini taqozo etadi, shamollatish esa xonalarda maqbul haroratni (temperaturani) ta’minlashning yagona usuli deb hisoblanadi. Bu muammoning echilishi individual issiqlik ta’minoti tizimiga o‘tish bilan shart-sharoitlanadi. Ko‘rsatilgan muammolarni echish uchun texnologiyalarni, me’yoriy bazani takomillashtirish, institutsional islohatlar va binolar energiya samaradorligini oshirish uchun rag‘batlantirish (stimullar), yoritish bo‘yicha tadbirlar kompleksini qabul qilish maqsadga muvofiqdir. Jahon tajribasi, binolar energiya samaradorligini oshirish iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik samaralarga erishish garovi ekanligini ko‘rsatdi. Iqtisodiy samara quyidagilar bilan bog‘liq. Birinchidan, energiya samarador me’yorlar va tamoyillarga o‘tish energiya resurslarini tejash imkonini beradi. Yuqorida ta’kidlanganidek, yangi qurilish va rekonstruksiya hajmlariga energiya samarador binolarni tatbiq etish 2018 yilda yiliga 946 ming t.n.e. energiya tejalishini ta’minlaydi; 2020 yilga kelib, 2194 ming t.n.e. energiya tejalishi kutilmoqda; 2030 yilda esa energiya tejamkorlik 8600 ming t.n. e. ga etadi. Tabiiy gazning tejab qolingan hajmlaridan, qayta ishlanish darajasi yuqori bo‘lgan mahsulotlarni yuqori qo‘shimcha narx bilan ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin bo‘ladi. Ikkinchidan, “yashil” iqtisodga o‘tish natijasida energiya resurslari tejalishidan olinadigan daromadlarni geologiya-qidiruv va konlarni kengaytirishga hamda neft- gaz va elektr energetikasi korxonalarini modernizatsiyalashga yo‘naltirish (investitsiyalash) mumkin bo‘ladi. Texnologiyalar va jihozlarni modernizatsiya qilish ishlab chiqarilayotgan mahsulotning tannarxini pasaytirish imkonini beradi, shu bilan bir qatorda mahsulot tannarxini pasaytirishga, energiya samaradorlik darajasini oshirish va turg‘un (uzluksiz) energiya ta’minotiga erishiladi. Uchinchidan, binolar sektorida “yashil” tamoyillarga o‘tish issiqlik ximoyalovchi mahsulot va energiya samarador jihozlarga hamda qo‘shma

tarmoqlar mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojlarni qoniqtirishga va mos ravishda ishlab chiqarish strukturasining o‘zgartirilishiga hamda ishlab chiqarishni yangi turdagi mahsulotlar chiqarilishiga moslashtirishga shart-sharoit yaratadi. To‘rtinchidan, yangi energiya samarador me’yorlar va standartlarga o‘tish iste’molchilik munosabatini o‘zgartiradi va ancha yuqori energiya tejamkorlik darajalariga ega bo‘lgan iste’mol tovarlariga (masalan, A yoki V sinfli energiya samarador darajaga ega bo‘lgan maishiy texnikaga) bo‘lgan talabehtiyojni oshiradi. Talab va ehtiyoj strukturasining o‘zgarishi o‘z navbatida mahsulotlarga bo‘lgan takliflar strukturasini o‘zgartirish uchun yo‘nalish yaratadi, iqtisodda strukturaviy o‘zgarishlar yuz berishini shart-sharoitlaydi. Bundan tashqari, rivojlanishning energiya samarador modeliga o‘tish mas’ulligini yuzaga keltiradi, bunda kadrlar tegishli tayyorgarlikdan o‘tishadi va ularning malakasi, saviyasi oshiriladi, bu ham energiya samarador mahsulotlarga bo‘lgan taklif va ehtiyojning o‘sishida va tegishli strukturaviy qayta hosil qilinishni shart – sharoitlaydi. Ijtimoiy samaradorlik. Energiya samarador binolarning tadbiq etilishi qurilish materiallari (issiqlik ximoyalovchi materiallar) ni ishlab chiqarishning kichik tarmoqlari doirasida, mashinasozlik (qozonxona jihozlari) da va qo‘shma tarmoqlarda mas’ulli mashg‘ullik yaratilishiga sharoit yaratadi. Baholashlarga ko‘ra, 2020 yilga kelib 15000 ta qo‘shimcha ish o‘rinlari yaratilishi ko‘zda tutilyapti, bunda qo‘shma tarmoqlarda esa 55962 ta ish o‘rinlari ochiladi. Energiya samaradorlik tamoyillarini hayotga tatbiq etish binolarni isitish va elektr energiyasi bilan ta’minlash bo‘yicha kommunal xizmatlariga to‘lanadigan mablag‘larni 30% ga qisqartirish imkonini beradi, bu esa o‘z navbatida shaharlarda bo‘lgani kabi qishloqlarda ham aholi hayot darajasi va sifatini yanada oshirishga xizmat qiladi. Uylarni qayta jihozlash va turarjoy qurilishida energiya samarador texnologiyalardan foydalanish ichki xonalarning issiqlik-, nam- va tovush (shovqin) himoyasini sezilarli darajada yaxshilaydi, yuqori shinamlikni ta’minlaydi

va binolardan foydalanish muddatini uzaytiradi. Issiqlik himoyasini ta’minlash tufayli tashqi muhit sharoitlari o‘zgarishi ta’siriga kam chalinuvchanlik binolar konstruktiv elementlarining oldindan emirilishiga, ularning namlanishiga, metall konstruksiyalarning korroziyaga uchrashiga (zanglashiga) to‘sqinlik qiladi. Qish faslida binolarning ichki devorlari issiq holatda bo‘ladi va sovuq nurlanish effekti kuzatiladi, yoz faslida esa issiqlik himoyasi devorlarning qizishiga yo‘l qo‘ymaydi, shunday qilib salqinlashtiruvchi effekt yaratiladi. Turar- joyning ancha yuqori energiya samaradorligi evaziga elektr taqsimlash tarmoqlari ham kam jadallikdagi yuklanishga duchor bo‘ladi, buning oqibatida ularning foydalanish muddati uzayadi. Yangi texnologiyalarni tatbiq etish uchun arxitektura qurilish oliy o‘quv yurtlarida va Respublika oliy o‘quv yurtlaridagi muhandislik qurilish fakultetlarida mutaxassislarni tayyorlash tizimini yo‘lga qo‘yish taqozo etiladi. Bundan tashqari, energiya samarador qurilish va binolardan foydalanish sohasida mutaxassislarning malakasini oshirish Markazlarini tashkil etish maqsadga muvofiq deb hisoblanadi, ularni zamonaviy laboratoriya jihozlari va zamonaviy texnologiyalar asosidagi stendlar bilan jihozlash, binolarni integralli loyihalash va qurish bo‘yicha o‘quv- metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlash lozim. Kadrlarni tayyorlash va ularning malakasini oshirishning bunday tizimi qurilish tarmoqlaridagi mutaxassislarga bo‘lgan ehtiyojni ta’minlaydi. Ekologik samaradorlik Respublika bo‘yicha chiqarilayotgan karbonad angidrid (SO2) gazining umumiy hajmi, binolardan chiqadigan shunday gazni hisobga olganda 104,4mln. tonnani tashkil etadi, shundan 53 mln. tonnasi binolarda energiya iste’mol qilinishi natijasida hosil bo‘ladi, bu ko‘rsatkichning 10% ini ovqat tayyorlash uchun tabiiy gaz yoqilishi oqibatida chiqadigan karbonad angidrid (SO2) gazi tashkil etadi, shu bilan birgalikda elektr energiyasi va markaziy issiqlik ta’minoti ehtiyojlarini qoniqtirish natijasida ham bunday gazlar atmosferaga chiqariladi. Turar-joy sektori

uchun zarur bo‘lgan energiyaning katta qismi elektr stansiyalari va qozonxonalardan kelib tushadi, qazib olinadigan yoqilg‘i asosida ishlaydigan bunday ta’minot tizimlari karbonad angidrid (SO2) gazini atmosferaga chiqaruvchi manba deb hisoblanadi. Global iqlimga va global muhitga karbonad angidrid (SO2) gazini chiqarilish hajmi o‘sib borishi sababli qaytmas o‘zgarishlar ro‘y beradi, ularning oqibatlarini oldindan aytib berish juda mushkul, bunday o‘zgarishlarning oqibatini engillashtirishga va ularga moslashishga katta iqtisodiy mablag‘lar sarflanadi. Binolarda energiya samarador texnologiyalardan foydalanish evaziga 2030 yilga kelib bazali chiqindilarni qisqartirishning bashorat qilinayotgan potensiali 25 – 30%ni tashkil etadi. Yuqorida aytilganidek, mavjud panelli binolar qurilishida qo‘llanilgan bir qatlamli beton va temirbeton konstruksiyalar zamonaviy energetik talablarga javob bermaydi. Shu sababli zamonaviy materiallardan issiqlik ximoyasini o‘rnatish imkonini beruvchi uch qatlamli konstruksiyalarni qo‘llashga o‘tish taqozo etiladi. Uch qatlamli konstruksiyalarni qo‘llash energiya yo‘qotilishini ikki martaga qisqartirish imkonini beradi. Issiqlik qaytaruvchi qoplamalardan derazalar uchun foydalanish hamda ikki va uch qavatli oynavandlangan derazalarni qo‘llash energiya yo‘qotilishini 1,5 -2 marta qisqartiradi. Olingan ma’lumotlardan kelib chiqib, issiqlik himoyalovchi materiallarni qo‘llash va muhandislik tizimlarini modernizatsiya qilish orqali (issiqlik ta’minoti va issiq suv ta’minotining individual tizimlariga o‘tishni kiritgan holda) 20% dan ko‘proq energiya tejalishini ta’minlash mumkin ekanligi aniqlangan. Mavjud panelli binolar uchun ularning tashqi devorlariga issiqlik himoyalovchi materiallarni qoplash bo‘yicha texnik tadbirlarni rejali ravishda olib borish taqozo etiladi.

Issiqlik nasoslari. Binolarning issiqlik ta’minotini issiqlik nasoslari hamda foto elektrik batareyalar asosida bajarish katta qiziqish uyg‘otmoqda. Elektr energiyasi nisbatan ortiqcha va issiqlik nisbatan kam bo‘lgan viloyatlar hamda tumanlarda nasoslarni o‘rnatish maqsadga muvofiqdir. Issiqlik nasoslari atrof-muhitning yangilanadigan past potensialli energiyasidan foydalanib va uning potensialini issiqlik ta’minoti uchun zarur bo‘lgan darajaga ko‘tarib, birlamchi energiyani yoqilg‘i yonishiga nisbatan 3-7 marta kam sarflaydi. Rossiya tajribasi VIE tizimlari bilan jihozlangan binolarning muhandislik kommunikatsiyalarida energiyani tejash evaziga bir metr kvadrat yuzaning narxi odatdagi uyga qaraganda taqriban 30 – 40% ga kam bo‘lishini ko‘rsatdi. Asosan ko‘p kvartirali uy tomining o‘rtacha maydoni 1200 m2 ni tashkil etadi. Agar shu maydonning yarim qismi quyosh batareyalari bilan qoplansa, u holda yiliga har bir uyda 60 ming kVt.s. energiya hosil qilish mumkin, bunda quyosh batareyalarining FIK 10%ni tashkil etadi. Uy tagiga joylashtirilgan maxsus akkumulyatorda yozda ortiqcha energiya to‘planadi va bu energiyadan qishda foydalaniladi. Bunday vaziyatda elektr va issiqlik energiyasini tejash natijasida erishilgan mablag‘ni hisobga olgan holda quyosh batareyalari o‘rnatilgan uyning o‘zini oqlash muddati 6,5 yilni tashkil etadi. Elektr ta’minoti manbai sifatida fotoelektrik panellar yoki fotoelektrik o‘rnatmalar(FEO‘) ning keng qo‘llanilishini yaqin kelajakda amaliyotga tadbiq etish maqsadga muvofiqdir, chunki uning hozirgi vaqtdagi narxi juda baland (hozirgi kunda FEO‘lar tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasining tannarxi 1 kVt.soatga 800–1000 so‘mni tashkil etadi, bu tarmoqdan olinadigan elektr energiyasi narxidan ko‘p marta yuqoridir), shunday qilib energiyani tejashning faol tadbirlari energiya sarfini 70%ga pasaytirishi mumkin. Hozirgi vaqtda mamlakatda issiqlik himoyalovchi materiallar ishlab chiqarilishini keng rivojlantirish vaqti etib keldi. Tabiiy jinslar (bazalt, perlit, vermikulit, diatomit va h.k.) rivojlangan neft-gaz va kimyo sanoati

(penomuretoniklangan polietilen) va qurilish insdustriyasi (yacheykali betonlar) ushbu muammoni effektiv usul bilan echish imkonini beradi. Respublikada katta zahiralarga ega bo‘lgan bazalt issiqlik ximoyalovchi, kompozitsion va armaturalovchi materiallarning har xil turlarini ishlab chiqarish uchun xizmat qilishi mumkin, mazkur materiallar qurilish sohasida va sanoatning boshqa tarmoqlarida keng qo‘llaniladi. Demak, ushbu materiallarni ishlab chiqarishning yo‘lga qo‘yilishi sanoatning turli tarmoqlarida yangi kichik tarmoqlarni rivojlantirish, eksportni diversifikatsiyalash, yuqori qo‘shimcha narx bilan eksport ulushini kengaytirish, qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish imkonini beradi. Kelgusida binolarning energiya samaradorligini oshirish uchun zarur bo‘lgan qurilish materiallari va jihozlari: samarador issiqlik ximoyaloyachi materiallar, isitish tizimi uchun jihozlar, havoni konditsionerlash jihozlarini ishlab chiqarish va quyosh energetikasini rivojlantirish maqsadga muvofiq deb hisoblanmoqda. Bunda shuni alohida ta’kidlash mumkinki, samarador issiqlik proeksiyalovchi materiallarni qurilishda keng qo‘llash an’anaviy qurilish materiallariga (to‘suvchi konstruksiyalarning teng kuchli issiqlik himoyasi xossalariga) bo‘lgan talab va ehtiyojni keskin qisqartiradi, yuklar oqimini, konstruksion materiallar – sement, metall, g‘isht ishlab chiqarishga sarflanadigan energiya va mablag‘larni qisqartiradi. Ob’ekt qurilishiga yoki samarador isitgichlar ishlab chiqarish bo‘yicha o‘rnatmalar yo‘naltirilgan investitsiyani 1,5–2,5 yil ichida qoplaydi. Keyingi 10 yil ichida issiqlik himoyalovchi mahsulotning narxi 10 – 12 marta o‘sdi, shu vaqtning o‘zida jihoz narxi va uning ishlab chiqarilishini tashkil etishdagi kapital mablag‘lar faqat 3 – 4 marta o‘sdi. Shvetsiya, Finlyandiya, Germaniya, AQSH kabi mamlakatlarda aholining har bir vakili uchun issiqlik himoyalovchi materiallar ishlab chiqarish hajmi MDH mamlakatlarida bir nafar yashovchiga ishlab chiqarilayotgan isitgichlardan 5 – 7 marta ko‘pdir. Bularning barchasi O‘zbekistonda samarador issiqlik himoyalovchi materiallarning keng ishlab chiqarilishini yo‘lga qo‘yish zaruriyatini shart – sharoitlaydi.

O‘zbekiston sharoitlarida to‘suvchi konstruksiyalarning issiqlik himoyalovchi xossalarini oshirish uchun uchta asosiy yo‘nalishni ajratish mumkin: issiqlik himoyasi uchun bazalt tolasini qo‘llash, tashqi devorlarni polimer materiallar (ko‘piklangan ko‘pik poliureton, ko‘pik polistrol) ni ko‘p qatlamli to‘suvchi konstruksiyalarning o‘rta isituvchi qatlami sifatida qo‘llash orqali isitish, past issiqlik o‘tkazuvchan yangi qurilish materiallari: ko‘pikbeton, gazobetonni qo‘llash. Tadqiqot natijalari, Respublikada yangi qurilish va rekonstruksiya ishlarining rejalashtirilgan hajmlarida turar-joy va jamoat binolariga energiya tejovchi tadbirlarni tatbiq etish evaziga energiyani yillik tejash (iqtisod qilish) potensiali O‘zbekistonda 2020 yilda 2194 ming t.n.e. (550 mln AQSH dollari) ni tashkil etishini, 2030 yilga kelib 8,6 mln t.n.e. (2,1 mlrd AQSH dollari) ga yetishini ko‘rsatadi. Tabiiy gazning tejalgan hajmlaridan qayta ishlash darajasi ancha yuqori bo‘lgan mahsulotni, yuqori qo‘shimcha narx bilan ishlab chiqarish uchun foydalanish mumkin (masalan, agar 1000 m3 gaz tashqi bozorda 250 AQSH dollariga sotilsa, shunday gaz hajmidan ishlab chiqarilgan sintetik yoqilg‘i 979 AQSH dollariga sotiladi). Energiya tejovchi tadbirlarni qo‘llash natijasida tejab qolingan energiya resurslaridan olingan daromadlarni, shuningdek, geologiya qidiruvni, qazilma boyliklar qazib olinishini kengaytirishga hamda neft-gaz sohasi va elektr energetikasi korxonalarini modernizatsiya qilishga yo‘naltirish (investitsiyalash) mumkin. Texnologiyalar va jihozlarni modernizatsiyalash ishlab chiqariladigan mahsulotning narxini pasaytirish imkonini beradi, jumladan energiya samaradorlik darajasini oshirish va turg‘un energiya ta’minotini ta’minlash evaziga ham ishlab chiqariladigan mahsulot tannarxini pasaytirishga erishiladi. Energiya resurslarini tejash evaziga olinadigan to‘g‘ridan – to‘g‘ri daromadlar bilan bir qatorda, tegishli materiallar, jihozlar ishlab chiqarilishini yo‘lga qo‘yish va kengaytirish, qo‘shma tarmoqlarni rivojlantirish va bu tarmoqlarda qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish orqali ham qo‘shimcha daromadlar olishga erishish mumkin.

Xususan, binolar qurilishi va rekonstruksiyasining yuqorida ko‘rsatilgan hajmlari 2020 – 2030 yillardan iborat bo‘lgan davrda 2,67 mln. m3 mineral tolali buyumlarga; 0,12 mln. m3 polimer materiallarga; 3,21 mln. m3 ko‘pikbeton (gazobeton) ga bo‘lgan qo‘shimcha talab va ehtiyojni ta’minlaydi. Energiya samarador binolar qurilishi va rekonstruksiyasini kengaytirishning umumiy murakkabligi 2030 yilga kelib har yili 320,5mln. dollarlik summada yo‘l-yo‘lakay ishlab chiqariladigan mahsulotga bo‘lgan qo‘shimcha talab va ehtiyojni yuzaga keltiradi va ularni ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yiladi. Binolar sektorida energiya samaradorlikni oshirishning mavjud potensiali va bu borada kutilayotgan samaralar O‘zbekistonda energiya samarador qurilishni keng tatbiq etish zaruriyatini shart-sharoitlaydi. O‘zbekistonda binolar energiya samaradorligini oshirishning muhim yo‘nalishi bu integrallashgan yondoshuvlar asosida binolar qurilishida me’yorlar va standartlarni ishlab chiqishdan iborat bo‘lib, mazkur me’yorlar va standartlar asosida O‘zbekistonda yuqori energiya samaradorlikka erishish yo‘lida rejali tarzda energiya samarador qurilishni amalga oshirish jahon standartlari me’yorlariga javob beradigan binolar va inshootlar bunyod etilishini ta’minlaydi. “Binolarning energiya samaradorligi to‘g‘risida” gi qonun strategik xarakterdagi savol va masalalarda, binolarda energiya tejash sohasida davlat siyosatini tashkil etish konsepsiyasi va tamoyillarida; binolarning energiya iste’moli sohasidagi standartlashtirish, sertifikatlashtirish va metrologiyasida; binolarda energiya samaradorlik va energiya tejamkorlikni oshirish sohasida boshqarishning asosiy tamoyillarini mustahkamlashda fokuslanishi (bir nuqtaga jamlanishi) lozim. Me’yorlar, texnologiyalarni takomillashtirishning yuqorida ko‘rsatilgan yo‘nalishlarini va energiya samarador binolarni tatbiq etish uchun rag‘batlantirishning taqdim etilishini o‘z ichiga oluvchi Kompleks dasturni ishlab chiqish taqozo etiladi. Bunday dasturning ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi binolar energiya samaradorligini oshirishning butun bir jarayonini tartibga solish va bir nuqtaga koordinatlashtirish, javobgar va mas’ul organlarni, ijro etish

muddatlarini, moliyaviy resurslar hajmlari va manbalarini aniqlash imkonini beradi.

Adabiyotlar: 1. 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan “Energiyadan oqilona foydalanish to‘g‘risida” gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni. 2. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimovning 2013 yil 1 martdagi “Muqobil energiya manbalarini yanada rivojlantirish choratadbirlari to‘g‘risidagi” farmoni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2015 yil 5 maydagi PQ- 2343-son qarori bilan tasdiqlangan “ 2015 — 2019 yillarda iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya sarfi hajmini qisqartirish, energiyani tejaydigan texnologiyalarni joriy etish choratadbirlari” Dasturi. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyeyevning 2017 yil 26 maydagi «2017 — 2021 yillarda qayta tiklanuvchi energetikani yanada rivojlantirish, iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy sohada energiya samaradorligini oshirish chora-tadbirlari dasturi to‘g‘risida» gi qarori. 5. Shipacheva YE.V. Proyektirovaniye energoeffektivnix grajdanskix zdaniy v usloviyax suxogo jarkogo klimata. Uchebnoye posobiye. Tashkent: TIIJT, 2008 g. – 153 s. 6. Belyayev V. S., Xoxlova L. P. Proyektirovaniye energoekonomichnix i energoaktivnix grajdanskix zdaniy: Ucheb. posobiye dlya stud. vuzov po spets. «Promishlennoye i grajdanskoye stroitelstvo». – M.: Vissh. shk., 1991. – 255 s.: il. 7. Maxmudov S.M. Binolarning energiya samaradorligini oshirish. O‘quv qo‘llanma. Toshkent,2018 y.-188b. 8. Marakayev R.Y., Norov N.N. O‘zbekiston sharoitida energiya samarali binolarni loyihalash / O‘quv qo‘llanma. Toshkent, 2009 y. – 109 b.

Похожие

Qurilish ob`ektlarining energetik samaradorligini oshirish usullari

Binolarning tuzilmaviy tugunlari. Binolarning asosiy rejalashtirish elementlari

Energiya audit

Yangilanadigan energiya manbalari

Energiya tejashning meyoriy va huquqiy bazasi