Асфальтбетон қопламалар - Архтектура - Рефераты

Асфальтбетон қопламалар

Загружено в:

04.04.2023

Скачано:

0

Размер:

223.0478515625 KB

Асфальтбетон қопламалар Режа: 1. Асфальтбетоннинг тавсифи, синфланиши ва қўлланилиш соҳаси 2. Асфальтбетон учун ишлатиладиган материаллар 3. Асфальтбетоннинг тузилиши ва асосий хоссалари 4. Асфальтбетон таркибин ҳисоблаш ва уни тайёрлаш жараёни 5. Асфальтбетон қоришмасини йўл қопламасига ётқизиш ва зичлаш 6. Асфальтбетон қопламаларнинг турлари 7. Эски асфальтбетонларни қайта ишлаш ва йўл қопламасига ётқизиш 8. Асфальтбетоннинг чидамлилигини ошириш ва сифатини баҳолаш 9. Асфальбетон ишларини бажаришда меҳнат ва атроф-муҳит

1. Асфальтбетоннинг тавсифи, синфланиши ва қўлланилиш соҳаси Асфальтбетон деб маълум нисбатларда олинган шағал ёки чақиқ тош, қум, битум ва минерал кукунни махсус технология асосида юқори ҳароратда қориштириб тайёрланган ва зичлаб ётқизилган сунъий қурилиш материалига айтилади. Асфальтбетон асосан автомобиль йўллари, аэродромлар, йўлаклар, спорт иншоотлари майдончалари қурилишида асосий ишчи қоплама сифатида жуда кенг қўламда ишлатилади. Асфальтбетонларни қоплама сифатида ётқизил- ганидан кейин у йиллар давомида механик кучлар, ташқи муҳит (қор-ёмғир сувларининг музлаши, эриши, қуёш радиацияси ва ҳ. к.лар), заҳарли газлар таъсирида бўлади. Зичлаб ётқизилган иссиқ асфальтбетон совуб, сўнгра мустаҳкамланади. Минерал материаллар билан битум қориштирилганидан кейин мураккаб физик-механик жараёнлар содир бўлади. Асфальтбетоннинг сифати ва бошқа хусусиятлари унинг таркибидаги материалларнинг миқдори ва хоссаларига боғлиқ бўлади. Асфальтбетоннинг хоссалари ташқи ҳарорат таъсирида сезиларли ўзга- ради яъни, оддий шароитда у қайишқоқ-эгилувчан ҳолатда, совуқ шароитда эса қаттиқ ва мўрт бўлади. Масалан, 50 0 С ҳароратда сақланган асфальт- бетоннинг мустаҳкамлиги 2...3 МПа бўлса, -35 0 С гача совутилганда мустаҳкамлиги 30...40 МПа гача ортади. Ҳароратнинг ўзгариб туриши, асфальтбетоннинг эластиклик холатини ўзгартиради. Боғловчи материалларининг эскириши ҳароратга эмас, балки хизмат қилиш муддатига ҳам боғлиқдир. Органик боғловчилардан тайёрланган асфальтбетонлар физик ва механик хусусиятларига кўра, минерал боғловчилардан ташкил топган бетонлардан фарқ қилади. Бу фарқ асфальтбетонларнинг механик хусусиятлари ва қотиш вақти билан эмас, балки уни ташкил қилувчи тўлдирувчи ва боғловчиларнинг ҳолатларига қараб аниқланади. Асфальтбетоннинг деформацияланишини фақатгина ташқи таъсир қилувчи кучлар қиймати билан эмас, холбуки шу кучларнинг қанча вақт давомида таъсир қилишини хисобга олган холда аниқлаш зарур. Баъзи бир ҳолларда мустаҳкам боғланишларнинг бузилиб кетишига боғловчи материаллар сифатининг пастлиги, қоплама юзасининг ифлослиги ва нотекислиги, ҳамда тош материалларнинг нотўғри нисбатда олинганлиги, шунингдек, қоришманинг меъёрдан кам зичлантирилиши сабаб бўлиши мумкин.

Бундан ташқари боғловчиларнинг эскириши, асфальтбетон қопламанинг доимий равишда транспорт ҳаракати таъсиридан емирилиши, боғловчи ҳамда тўлдирувчиларнинг ўзаро мустаҳкам бирикишига тўсқинлик қилади. Асфальтбетон йўл қопламалари қурилишини лойиҳалаш жараёнида, қат- ламларга тушадиган кучларни тўлиқ ҳисобга олиш қийинлиги, унинг тарки- бидаги материалларнинг иқлим шароитларига мос келмаслиги, қоплама остки қатламида баъзи бир ўзгаришлар (деформацияланиш, чўкиш, силжиш ва ҳ. к) нинг содир бўлиш, шунингдек, улардан нотўғри фойдаланиш ва шу кабилар қопламаларнинг муддатдан олдин бузилишига сабаб бўлади. Асфальтбетон хоссаларини яхшилашнинг синовдан ўтган энг ишончли йўли минерал материаллар билан боғловчи моддани ўзаро мустаҳкам ёпиши- шини сунъий усуллар билан таъминлашдир. Яъни, асфальтбетон ишлаб чиқариш технологиясини яратишда юза фаол минерал тўлдирувчиларни ишлатиш назарда тутилади. Бу эса йўлбоп асфальтбетон қатламининг сифатини яхшилашда ҳамда узоқ муддатга чидамлигини оширишда асосий омил ҳисобланади. Асфальтбетонлар таркиби, хусусиятлари ва бошқа тавсифларига кўра ГОСТ 9128-84 бўйича қуйидаги синфларга бўлинади: ётқизилаётгандаги ҳароратига кўра иссиқ, илиқ ва совуқ асфальтбетон қоришмалар; зичлигига (ғоваклигига) кўра-зич (ғоваклиги 5 % гача) ва ғовак (ғовак- лиги 6...10 %) тузилишдаги асфальтбетонлар; зичлаш усулига кўра оғир катоклар, тебратгичлар ва шиббаловчи ускуна- лар воситасида зичлантириладиган, шунингдек, қуйма асфальтбетонлар; тўлдирувчиларнинг донадорлик таркибига кўра йирик донали (тошлар- нинг фракцияси 20...40 мм), майда донали (5...20 мм) ва қумли (0,16...5 мм) асфальтбетонлар. Иссиқ асфальтбетон қоришмаларни ётқизиш пайтида қоришма ҳарорати 130...160 0 С, юза фаол қўшилмалар қўлланилганда эса 100...120 0 С бўлиши керак. Бундай қоришмалар учун ёпишқоқлик хусусияти юқори бўлган қуйидаги маркадаги БНД-40/60, БНД-60/90, БН-90/130 битумлар ишлатилади. Илиқ асфальтбетон учун суюқ ёки ним қуюқ маркадаги БНД-130/200, БНД-200/300, СГ-130/200 битумлар ишлатилади. Уларнинг йўлга ётқизи-

лаётган пайтдаги ҳарорати 60...90 0 С га тенг бўлиши керак. Қоришма маълум вақт ўтгач қота бошлайди. Илиқ асфальтбетон қопламанинг иссиқ асфальт- бетон қопламага нисбатан сувга ва совуққа чидамлилиги пастроқ бўлади. Совуқ асфаьтбетон қоришмалари учун ўртача ёки секин қотувчи мар- каси МГ-70/130, СГ-70/130 бўлган суюқ битумлар ишлатилади. Бундай қоришманинг ишлатилаётган пайтдаги ҳарорати 10...40 0 С атрофида бўлиши керак. Йўл ва аэродром қопламалари қурилишда энг кўп ишлатиладигани иссиқ асфальтбетондир. Чунки йўлга ётқизилган иссиқ асфальтбетон қатлами қисқа муддатда қотиб атроф муҳит ҳарорати билан тенглашади. Иссиқ асфальтбетон билан йўл қатламининг қуйи, ўрта ва устки қисмини қуриш иқтисодий жиҳат- дан самарали ҳисобланади. Қуюқ битумли иссиқ асфальтбетон қоришмасини совуқ ҳавода йўлга ётқизиш юқори самара бермайди. Чунки унинг тез совуши натижасида зичланган асфальтбетон қатламида ғовакликлар миқдори ортади, натижада сифати бўйича давлат стандартлари талабларига жавоб бермай қолади. Нимқуруқ ва суюқ битумлар асосида ишлаб чиқариладиган илиқ ёки совуқ асфальтбетонни йилнинг совуқ кунларида (-10 0 С гача) ҳам ишлатса бўлади. Суюқ битумларда эритувчининг тез буғланиши ҳисобига асфальт- бетон қоришманинг қотиши тезлашади. Совуқ асфальтбетон қоришмасини 6 ойгача сақлаб, кейин йўлга ётқизиб зичласа бўлади. Бундай қоришмалардан қалинлиги 1...2 см гача бўлган юпқа қатламни ётқизиб зичлаш мумкин. Йўлларни ямоқ усулда таъмирлашда совуқ асфальтбетон қоришмасини ишлатиш мақсадга мувофиқ. Шунингдек, совуқ асфальтбетон қоришмалари паст тоифали йўлларнинг устки қатламини қоплашда кўп ишлатилади. Совуқ асфальтбетонлар етарли мустаҳкамликка эришиши учун 2...3 ой муддат талаб қилинади. Шунингдек, улар серғовак бўлганлиги туфайли сув ва совуққа чидамлиги паст бўлади. Бундай камчиликларни қоришмага сирт фаол (кукунсимон) қўшилмаларни қўшиш йўли орқали камай- тириш мумкин. Қумли асфаьлтбетонлар йириклиги 5 мм гача бўлган қум асосида тайёр- ланади. Бундай асфальтбетонлар йўлнинг устки қатлами сифатида кўп ишла- тилади. Қумли асфальтбетон қулай жойланувчандир. Иссиқ шароитда ўз хусусиятларини ўзгартирмаслиги учун таркибини аниқ ва

илмий асосда ҳисоблашни тақозо қилади. Улар бошқа асфальтбетонларга қараганда кам едирилади ва чидамлиги юқоридир. Қоплама юзаси ғадир-будур бўлиши учун қумли асфальтбетон қориш- маси ётқизилганидан кейин йириклиги 8...10 мм бўлган табиий чақиқ тошни янги ётқизилган қоплама юзасига сепиб, сўнгра зичлантирилади. Қумли асфальтбетоннинг камчилиги унинг сурилиш деформациясига қар- шилиги етарли эмаслигидир. Буни камайтириш учун ишлатиладиган қумнинг йириклиги 3...5 мм бўлиши керак. Юза-фаол минерал қўшилмалар (кукун- симон) миқдори битум массасига нисбатан 5...10 % олинади. 2. Асфальтбетон учун ишлатиладиган материаллар Асфальтбетоннинг тузилиши ва ҳажмини ташкил этувчи асосий тарки- бий қисм, ундаги майда, йирик ва минерал кукун каби тўлдирувчилардир. Асфальтбетон қоришмасини тайёрлашда тўлдирувчилар олдин қиздирилади, сўнгра битум қўшилиб қориштирилади. Иссиқ тўлдирувчилар билан қориш- тирилган битум уларнинг юзасида битум пардасини ҳосил қилади ва тез суръатда оксидланиш реакцияси бошланади, натижада, тўлдирувчи юзасида битум парданинг сифати яхшиланади. Боғловчи моддалар. Йўл ва аэродромлар қурилиши учун ишлатиладиган асфальтбетон қоришмаларга давлат стандарти тлабларига мос келувчи нефть битумлари ишлатилади. Уларнинг маркаси ва асосий хоссалари юқорида баён қилинган (6-бобга. қаранг). Йирик тўлдирувчилар сифатида мустаҳкам метаморф ва чўкинди тоғ жинслари, шағал ва домна хумдони ўчоқлари шлакларини майдалаш усули билан олинадиган чақиқ тошлар ишлатилади (ГОСТ 25607-94). Асфальтбетон қоришмаларини тайёрлашда таркибида лойтупроқли аралашмалар, чангли қумлар ва сланецлар бўлган жинсларни ишлатиш тавсия қилинмайди. Минерал боғловчиларнинг тош зарралари юзаси билан шимилишини ҳисобга олганда, асфальт ва қатронбетонлар учун асосан отилиб чиққан ва метаморфик жинслар туркумига кирувчи таркибида 40...50 % кремний оксиди (SiО 2 ) бўлган тош материаллар ишлатилиши мақсадга мувофиқдир. Тоғ жинсларини майдалаш орқали олинган чақиқ тошни махсус ускунада синалганда, юзасининг силлиқланиши 25...33 %, шлакники эса 35 % гача

бўлиши мумкин. Чақиқ тошларда юзаси нотекис нинасимон ва яполоқ доналар миқдори 13...26 % дан кўп бўлмаслиги керак. Асфальтбетон қоришмаларга ишлатиладиган йирик тўлдирувчилар (чақиқ тошлар) 5...10, 10...20, 20...40 мм фракцияларга бўлинади. Иқлим шароитлари ва йўл тоифаларига қараб, ишлатиладиган метоморфик ва отилиб чиққан жинслар туркумига кирувчи тош материалларининг мустаҳкамлик чегараси 80 МПа ва чўкинди жинслар туркумига кирувчи қумлар учун эса 60 МПа дан кам бўлмаслиги керак. Чақилган тўлдирувчи таркибида йирик доналар қисми 80 % дан совуққа чидамлиги эса музлатиб эритилганида 50 циклдан кам бўлмаслиги лозим. Битумнинг тош материаллар билан ёпишқоқлигини ошириш учун сирт фаоллаштирувчи ҳар ҳил кукунсимон материаллар ишлатилади. Одатда, тош жинслар майдаланаётганида органик боғловчилар билан фаоллаштирилади. Бу эса тош зарралари юзасининг кимёвий фаоллигини ва боғловчи моддаларнинг эса ёпишқоқлик даражасини оширишга имкон беради. Майда тўлдирувчилар сифатида асосан қумлар, минерал кукунлар ва фаоллаштирилган минерал моддалар ишлатилади (Ўз РСТ 8736-23, ГОСТ 16557-78). Қум -қаттиқ минералларнинг асосан, кварцнинг сочилувчан майда дона- лари бўлиб, йириклик модули М й =1...2,5 атрофида бўлиши керак. Қумнинг тозалиги унинг таркибидаги чанг ва лой миқдори билан ўлчанади. Асфаль- тбетон қоришмаларнинг кўпроқ қисмини қум ташкил қилиб, улар йирик тўлдирувчилар орасидаги бўшлиқни тўлдириш вазифасини ўтайди. Қумли асфальтбетонлар учун эса скелет қисмини ташкил қилади. Ўзбекистон табиий иқлим шароитига кўра асфальтбетон учун ишлатиладиган қум қуйидаги Давлат стандарти талабларига жавоб бериши лозим (1-жадвал). Асфальтбетон учун ишлатиладиган қумга қўйиладиган талаблар 1- жадвал Т/р. Қумларнинг тури 0,63 мм элакдаги тўла қолдиқ, % Йириклик модули, М й 1 2 3 4 Йирик Ўртача Майда Жуда майда >50 30....50 10....30 <10 >2,5 2,5....2,0 2,0....1,5 1,5....1,0

Йирик қумлардан (М й >2) қоришма тайёрлашда тўлдирувчи сифатида ҳам фойдаланилади. Йириклик модули М й <2 дан кам бўлган қумларнинг таркибини яхшилаш, унинг асфальтбетондаги ички ишқаланишларининг олдини олиш мақсадида, таркибига маълум миқдорда қўшимча минераллар қўшилади (тоғ жинсларини майдалашдан ҳосил бўлган энг кичик зарралар). Қум таркибидаги чанг, тупроқ ва лойли жинслар миқдори 3 % дан ошмаслиги, шунингдек, № 0,16 элакдан ўтувчи зарраларнинг миқдори 15 % дан кўп бўлмаслиги керак. Қумли асфальтбетонларнинг мустаҳкамлиги, иссиқ-совуққа ва сувга чидамлигини ошириш учун қумни фаоллаштириш усули қўлланилади яъни, қум таркибига унинг ҳажмига нисбатан 2...3 % биринчи ва иккинчи навли қуруқ оҳактош гидрати қўшилади. Фаоллаштирилган қумни ишлатиш, асфальтбетоннинг қўлланилиш кўламини кенгайтиради ҳамда ўз хусусияти билан чақиқ тошли асфальтбетондан фарқ қилмайди. Минерал кукунлар асфальтбетон таркибини ҳосил қилишда муҳим қўшилмалардан ҳисобланади (ГОСТ16557-78). Уларнинг миқдори ва сифати асфальтбетон қоришманинг физик ва механик хоссаларига катта таъсир кўрсатади. Минерал кукунлар оҳактош, доломит, металургия шлаклари ва бошқа карбонат жинсларини майдалаб, кукунга айлантириш йўли билан олинади. Минерал кукунларнинг туйилганлик (майинлик) даражаси қуйидагича бўлиши керак: элак тешикларининг катталиги 1,25 мм бўлганда, ундан 100 % кукун; худди шундай 0,315 мм бўлганда 90 % ва 0,08 мм бўлганда 70 % кукун ўтиши керак. Минерал кукунларининг ғоваклиги ўртача 35...45 %, намлиги 1...2 %, шунингдек, сувга чидамлилик коэффициенти 0,6...0,8 атрофида бўлиши лозим. Минерал кукунлар тайёрланаётган қоришма тўлдирувчиларининг ғовак жойларига ўрнашиб, органик боғловчи материалларнинг ўзаро яхши бирикишига ва мустаҳкам бетон олишга хизмат қилади. Дисперс система тузилишининг мустаҳкамлиги асосан битум билан мине- рал кукунларининг миқдор нисбатига боғлиқ. Минерал кукунларнинг маълум концентрациясида минерал зарралар ўртасидаги боғланиш мустаҳкамланиб боради. Асфальтбетоннинг хоссаси учун битум билан минерал кукунлар ўртаси- даги боғланиш муҳим аҳамиятга эгадир. Бинобарин, минерал

кукунларнинг асосий хусусиятларидан бири уларнинг битумга мустаҳкам бирикишидир. Бундай бирикишга кукуннинг кимёвий ва минералогик таркиби, ҳамда битумнинг хусусияти асосий сабаб ҳисобланади. Карбонат ва асосий тоғ жинслари битум билан яхши бирикади, чунки битум юзасида сувда эримайдиган кимёвий бирикмалар билан бирикишига имкон яратиб берувчи етарли миқдорда анион фаол моддалар бор. Фаоллаштирилган минерал қўшилмалар битумнинг майда ва йирик тўлдирувчилар билан ёпишқоқлигини кучайтиради, асфальтбетон сифатини янада яхшилайди. Шунингдек, асфальтбетон қоришмасини тайёрлаш техно- логиясини такомиллаштиради. Фаоллаштирилган минерал қўшилмаларни тегирмонда тайёрлаш жараёнида уларга МГ-70/130, МГ- 130/200, БНД-200/300, БНД-130/200 ва БНД-90/130 маркали юқори молекулали органик кислоталар билан фаоллаштирилган битум аралаштирилади (1...2,5 % гача). Битум билан фаоллаштирилувчи модданинг нисбати 1:1 миқдорда олинади. Фаоллаштирувчи моддалар қўшилганда минерал кукун зарралари битум билан бирикиб намланади ва тўлдирувчилар билан битум оралиғида қаттиқ ва суюқ фазали боғланиш содир бўлади. Ҳар ҳил ёпишқоқлиқ хусусиятига эга бўлган битум билан цемент чанги фаоллаштириш усули билан ишланганда, карбонатли кукун ҳосил бўлади. Техник шартларга кўра, кукунларни маълум донадорликда олиш тавсия этилади. Шунинг учун минерал кукуннинг энг кичик ўлчами қилиб 0,16 мм элакдан ўтган қисми қабул қилинади. Асфальтбетон қоришмалар тайёрлашда фаоллаштирилган минерал кукун- лардан фойдаланиш, битумларни тежаш имконини беради, шунингдек, уларнинг иссиқдан кенгайишини камайтиради, механик жиҳатдан битум мустаҳкамлигини оширадива х. к. Минерал кукундан тайёрланадиган қоришма рангли бўлиши учун унга ҳар ҳил пигметлар қўшилади (қизил, кўк, сариқ, оқ ва ҳ. к). Минерал кукуннинг қандай рангда эканлигига қараб, унга мос келадиган рангли, табиий ёки сунъий чақиқ тошлар ишлатилади. 3. Асфальтбетоннинг тузилиши ва асосий хоссалари

Асфальтбетоннинг тузилиши. Асфальтбетон қопламалар сифатли ва чидамли бўлиши учун унинг таркибини ташкил қилувчи материалларнинг мустаҳкам ва чидамли бўлишини таъминлаш керак. Асфальтбетоннинг тузи- лиши жуда мураккаб бўлиб, у ўзаро боғланган материаллар таркибидан таш кил топган (ТSh14-21-2004). Бунга асосан битум ва минерал қўшилмаларнинг тузилиши ҳамда дисперс битум ва минерал кукунлар таркиби киради. Асфальтбетоннинг ёпишқоқлик ва пластиклик хусусиятлари асосан битум билан аниқланади. Бинобарин, бундай тузилишни шакллантирувчи асосий модда яъни, битумни уч гуруҳга бўлиш мумкин. Биринчи гуруҳдаги битум таркибида 25 % дан кўп асфальтен моддалари бўлади ҳамда углеводороддаги смола битумнинг тўла коагулацияланишини таъминлайди. Иккинчи гуруҳга таалуқли битум таркибида асфальтен миқдори 18 % дан кам бўлганлиги туфайли у суюқроқ ва молекулалар атрофини ўраб олган смола миқдори кўп бўлади. Учинчи гуруҳ битумларда асфалтьенлар 20...23 % дан ошмайди. Коагуляция тузилишидаги асфальтенлар қайишқоқ углеводороддаги смола билан қуюқ битумни ҳосил қилади. Асфальтбетон қоришмасини тайёрлашда эритилган битумга минерал кукун қўшилади ва унда дастлабки микротузилиш шаклланади. Жуда майда тузилишининг шаклланиши минерал кукуннинг миқдорига боғлиқ (1-расм). Расмдаги эгри чизиқ графигига кўра, I- оралиқдаги кўрсаткичга қараганда минерал кукуннинг миқдори қанчалик кўп бўлса, асфальтбетоннинг мустаҳкамлиги бир текисда ортади. Аммо II- оралиқда минерал кукун миқдори 85 % етганда асфальтбетон мустаҳкамлиги секин кўтарилади. Чунки, битум пардаси билан қопланган майда ва йирик тўлдирувчилар ўзаро янада яқинлашади, адсорбция қатламларининг бирикиши ҳисобига ёпишиш кучи ортади ва физик- кимёвий жараёнлар асфальтбетон мустаҳкамлигини оширади. Кейинги III- оралиқда эса, минерал кукун миқдори керагидан ортади. Натижада, қоришмада ғовакликлар кўпаяди, унинг мустаҳкамлиги эса кескин камаяди. Асфалтьбетон таркибидаги битум тузилиши деганда, эркин ва шимилган битумларнинг миқдор нисбати ҳамда минерал зарралардан ҳосил бўлувчи

1-расм. Минерал кукуннинг асфальтбетон мустаҳкамлигига таъсири битум қатламининг тузилишини тушинмоқ керак. Бундай тузилмаларнинг хусусияти асосан, уни ташкил қилувчи элементларнинг (қаттиқ фаза зар- ралари) суюқ муҳитда, юпқа қатлам ҳосил қилиб боғланиши орқали ифодаланади. Асфальтбетон таркибининг тузилиши назариясини таҳлил қилганда асосий кўрсаткич сифатида минерал кукуннинг битумга бўлган нисбати олинади. Битум қанчалик қуюқ бўлса яъни, таркибида асфальтенлар кўп бўлса, унга қўшиладиган минерал кукун миқдори камаяди. Қоришма тузилишининг шаклланишида минерал кукуннинг майдалик даражаси қанча юқори бўлса, унинг битум билан бирикиш фаоллиги ортади. Битум билан минерал кукун бўтқасига қўшилган қум қоришманинг мезотузилиш қисмини ҳосил қилади ва асфальтбетоннинг мустаҳкамлигига, зичлигига, деформацияланиш ва бошқа хоссаларига кескин таъсир кўрсади. Қумнинг майда йириклиги, унинг шакли ва қандай тоғ жинсидан эканлиги асфальт қоришма тузилишининг шаклланишида муҳим рол ўйнайди. Асфальтбетон қоришма таркибидаги йирик тўлдирувчилар унинг макротузилишини шакллантиради. Йирик тўлдирувчининг майда йириклигини шундай танлаш керакки, унинг таркибидаги йирик тўлдирувчи қоришманинг асосий макротузилишини ташкил этувчи ва яхлит ҳолатда ушлаб турувчи вазифани ўтасин. Йўлбоп асфальтбетон

қатламнинг сурилмаслигини таъминлаш учун чақиқ тош миқдори ўртача 50 % ни ташкил қилиши керак. Акс ҳолда, қоплама юзасида ғадир-будирлик ва ёриқлар пайдо бўлади. Демак, асфальтбетоннинг тузилиши уни ташкил этувчи минерал мате- риалларнинг миқдори, ўзаро жойлашиши ва оралиқ боғлиқлиги билан тав- сифланади. Асфальтбетоннинг хусусияти маълум даражада унинг тузилишига (йирик, жуда майда ва ўзаро тузилиш) боғлиқ бўлиб, қуйидаги схема кўри- нишда ифодалаш мумкин. Асфальтбетоннинг силжиш деформацияси деганда юқори даражадаги мустаҳкамлик чегарасига эга бўлган тош материаллар ҳамда энг мақбул миқдорда олинган битумлардан тайёрланган асфальтбетон қопламаларининг силжувчи кучлар таъсирида деформацияланишига айтилади. Бунда асфальт- бетоннинг “каркас-скелет” қисмини ташкил этувчи зарраларнинг ўлчамлари ва тош материалларнинг миқдори ҳамда Асфал ь тбетоннинг тузилиши Йирик тузилишли Жуда майда тузилишли Ўзаро тузилишли Йирик скелетли материал лар Ас фалтбоғлов чилар Қаттиқ зарралар, оралиқ тўлдирувчи қоришма Шағал,чақиқ тош Минерал кукун ва битумлар Қум , минерал кукун ва битумлар Транспорт харака - тидан ҳосил бўла - дига н кучларни қабул қилишга мўлжалланган Ташқи харорат таъсирида ўз хусусиятини ўзгартириш қобилиятига эга Қоришмада қаттиқ - лик ва силжишлик қобилиятини вужудга келтиради

шу тошларни ташкил этувчи зар- раларнинг ўзаро бир-бирига нисбатан ҳолатининг маълум даражада ўзгариши сабаб бўлади. Асфальтбетонларнинг асосий хоссалари. Асфальтбетонларнинг асосий хоссаларига ғоваклиги, сувга ва совуққа чидамлиги, сиқилишга, чўзилишга, силжишга, ишқаланишга мустаҳкамлиги, деформацияланиши ва ташқи муҳит таъсирига бардошлиги кабилар киради (ГОСТ 12801-84). Асфальтбетоннинг ғоваклиги. Маълумки, қурилиш материаллари тузили- шининг шакланишида унда майда ва йирик ғоваклар ҳосил бўлади. Йўл қури- лишида ишлатиладиган асфальтбетоннинг тузилиши ғовак бўлса, унинг чидамлиги ва ўзгарувчан иқлимда мустаҳкамлиги паст бўлади. Асфальт- бетоннинг ғоваклиги кам бўлиши учун таркиби тўғри танланиши керак. Асфальтбетоннинг ғоваклиги унга қўшиладиган минерал кукуннинг миқ- дорига боғлиқ. Ушбу кўрсаткич кам бўлса, асфальтбетонда йирик ғоваклар салмоғи ортади. Фаоллаштирилган минерал кукунлар асфальтбетондаги йирик ғовакларнинг камайиши ҳисобига унинг зичлигини оширади. Маълумки, битум иссиқ таъсирида кенгайиш хоссасига эга. Қуёш нури таъсирида битум кенгайиб, заҳира ғовакларга ўтади. Давлат стандартлари ва меъёрий ҳуж- жатларда асфальтбетон йўлга зичлаб ётқизилганидан кейинги қолдиқ ғовак ҳажмига нибатан 2...5 % дан ортмаслиги кўрсатилган. Таркибни ҳисоблашда битум миқдори ундаги қолдиқ ғовакликни ҳисобга олган ҳолда аниқланади. Лаборатория шароитида махсус тайёрланган асфальтбетон намунани 75 марта зарб билан уриб зичлантирилади, кейин эса сиқилишига синаб кўрилади. Намуналар 10, 20 ва 50 МПа босимда зичланиб тайёрланади. Фаоллаштирилган минерал қўшилмалар қўшилганда асфальтбетоннинг барча хоссалари кескин яхшиланади. Ғовакликнинг ортиши асфальтбетоннинг зарарли моддалар, совуқ таъсирига чидамлилигини камайтиради, унинг эскиришини тезлаштиради. Натижада қопламанинг устки қатлами ёрилади, йирик тўлдирувчилар уваланиб чиқади, мустаҳкамлиги кескин камаяди, асфальтбетонга шимилган сувдаги кислород эса битумнинг эскиришини тезлатади. Асфальтбетоннинг сувга чидамлиги устки қатламларининг зичлиги, ва қандай шароитда ишлатилишига боғлиқ бўлади. Сув туташ ғоваклар орқали майда ва йирик тўлдирувчилар оралиғига кириб, микронайчалар орқали битум пардаси билан тўлдирувчи ўртасидаги ёпишқоқликни камайтиради.

Тар- кибнинг тузилиш боғланишларининг сусайишига, минерал зарраларининг уваланиб кетишига ва ниҳоят қопламанинг емирилишига олиб келади. Асфальтбетон ёриқларига сув кириши натижасида, ёриқлар юзасидаги энергиянинг камайиши натижасида унинг мустаҳкамлиги пасаяди. Асфальтбетоннинг сув шимувчанлиги, сувда шишиши сувга чидамлилик коэффициенти орқали ифодаланади ва унинг миқдори К с =0,8...0,9 дан кам бўлмаслиги керак. Асфальтбетоннинг совуққа чидамлиги. Асфальтбетоннинг совуққа чида- млигини аниқлаш учун ундан намуналар тайёрланиб сувга шимдирилади, кейин музлатилади ва эритилади. Ғовакларига кирган сув музлаганда унинг ҳажмини 8...9 % гача кенгайтиради, натижада ғовакларда 20МПа гача кучланиш ҳосил бўлади. Бундай ҳолат қиш фаслида асфалтьбетон қопламаси устки қатламининг музлаши ва эриши натижасида рўй беради, кейин баҳор ва кузда емирилиш жараёни бошланади. Чидамлилик кўрсаткичи яъни, совуққа чидамлилик коэффициентини аниқлаш учун асфальтбетон намуна -20 0 С да музлатилади, кейин хона ҳароратидаги сувда эритилади. Ушбу давр 25 мартадан кўп бўлиши керак. Кейин намунани сиқилишга синаш орқали унинг мустаҳкамлиги аниқланади. Оҳактошли тўлдирувчилардан ташкил топган асфальтбетоннинг совуққа чидамлиги гранитли жинсларга нисбатан юқоридир. Оҳактош битум билан физик-кимёвий жараён асосида бирикади, гранит билан эса физик хоссалари асосида боғланади. Асфальтбетоннинг ишқаланишга мустаҳкамлиги . Асфалтьбетон қопламаларда автомобиль ғилдиракларнинг босимидан, ишқаланиш кучи вужудга келади, натижада қопламада ейилиш ҳосил бўлади. Ишқаланишга чидамлиги эса асфальтбетон таркибидаги минерал тўлдирувчиларнинг қаттиқлигига, майда ҳамда йирик доналарнинг битум билан ёпишиш кучига боғлиқ. Қопламанинг зичлиги юқори бўлса унинг ишқаланиш мустаҳкамлиги ҳам юқори бўлади. Асфальтбетон қатламининг юзаси ҳўл бўлса, автомобиль шинасининг ишқаланишга қаршилиги кескин камаяди. Юзаси қуруқ ва ҳўл асфальтбетон билан шинанинг тишлашиш коэффициенти қуйидагича бўлади: юзаси ғадирбудир қуруқ бўлганда К=0,7...0,9; юзаси ҳўл бўлганда К=0,5...0,65; юзаси силлиқ қуруқ бўлганда К=0,4...0,55 ва юзаси силлиқ ҳўл бўлганда К=0,3...0,4. Ишқаланиш коэффициенти 0,4 дан кам бўлса, ҳалокат

содир бўлиш хавфи ошади, 0,4...0,5 дан юқори бўлса хавфсизлик ҳаракати таъминланади. Иш- қаланиш коэффициентини ошириш учун кўпинча ғовакли ва ғовак контакт тузилишли асфальтбетон ишлатилади. Асфальтбетоннинг деформацияси. Асфальтбетоннинг асосий боғловчиси битум бўлганлиги туфайли у эгилувчан қайишқоқ ва пластик хоссаларга эга. Асфальтбетоннинг деформацияси асосан битумнинг тошларни қоплаб, бирбирига боғлаб турган юпқа қатламида юз беради. Амалиётда асфальтбетоннинг деформатив ҳолатини ўрганишда силжиш назарияси кўп қўлланилади. Эгилувчанлик ва пластиклик ҳар ҳил ҳолатда рўй бериши мумкин. Масалан, эгилувчан-мўрт ҳолатда “битум-минерал кукун” бўтқасидаги смола ва мойларнинг буғланиб камайиши ҳисобига асфальтбетондаги боғловчи моддалар кристалланади, унинг мустаҳкамлиги ортади, аммо зарбга бардошлиги эса кескин камаяди. Ташқи куч асфальтбетонга таъсир қилганда мувозанатда бўлган ички кучлар ўзгариб, қўшимча кучлар таъсирида қопламада зўриқиш вужудга келади. Ҳақиқатдан ҳам йўл қурилишида ишлатиладиган асфальтбетон қопламалар тузилиши жиҳатидан юқоридаги хусусиятга эга бўлгани учун зўриқиш деформацияси ҳолатида асфальтбетон мураккаб хоссаларга, чунончи эгилувчанлик, силжиш, мустаҳкамликнинг ўзгариши кабиларга эгадир. Бундан ташқари асфальтбетоннинг ишлаш шароити кучланиш релаксациясини ҳисобга олишни тақозо қилади. Кучланиш релаксацияси деформацияланиш даврида вужудга келган кучланишни сингдириб олиш жараёнидан иборат бўлади. Асфальтбетоннинг эгилувчан ва ёпишқоқлик хоссаси фақат таъсир этувчи куч билан кучланиш релаксациясининг таъсир этувчи вақтига боғлиқдир. Асфальтбетон қопламаларда вужудга келадиган деформацияни қуйидаги беш асосий гуруҳга бўлиш мумкин (2-жадвал). Асфальтбетон копламаларда вужудга келадиган деформациялар 2-жадвал № Т/р Деформация ҳиллари Қоплама юзасида содир бўладиган ўзгаришлар 1 Об-ҳаво таъсиридан пайдо бўладиган деформациялар. Ёриқлар (кўндаланг, тўрсимон) паст-баландликлар, пўст ташлаш,

уваланиш, эриш ва эскириш, 2 Транспорт ҳ аракат ининг механик таъсиридан ҳосил бўладиган деформациялар. Емирилиш, из бўлиб қолиш, чўкиш, эзилиш, катта ёриқлар ҳосил бўлиши, қоплама четининг ажралиб кетиши ва ш. к. лар. 3 Тупроқ ва замин силжиши натижасида пайдо бўладиган деформациялар. Қабариш, бикрлик, қопламанинг эгилиши, чўкиши ва ҳ. к 4 Юқоридаги учта омилларнинг ўзаро таъсиридан пайдо бўладиган деформациялар. Ҳар ҳил деформациялар 5 Ишлаб чиқариш камчиликлари натижасида пайдо бўладиган деформациялар. Деформациянинг ҳамма турлари Доимий таъсир этувчи кучланиш натижасида ҳосил бўладиган деформациянинг вақти эгилувчан материаллар учун кучланиш миқдорига боғлиқ. Бунда икки ҳолат мавжуд. 1. Таъсир этувчи кучланиш ζ, эластиклик ва оқиш чегарасидан кичик бўлса яъни, ζ<ζ 0 , асфальтбетонда фақат сўнувчи деформация ҳосил бўлади. 2. Агар таъсир этувчи кучланиш ζ, оқиш чегараси ζ 0 дан ортиқ бўлиб, кучланиш чегараси ζ к дан кичик бўлса, материаллар емирилади яъни, ζ к >ζ>ζ 0 . Бу ҳолда узоқ вақт давомида деформацияланган асфальтбетонда, юқорида қайд қилинганидан ташқари қўшимча қолдиқ деформация вужудга келади яъни, эластиклик чегарасидан кейин материал ўзининг эластиклик хусусиятини йўқота бошлайди. Бу чегарадан кейин, намунадан куч таъсири олинса, ундаги деформация бутунлай йўқолиб кетмай унинг бир қисми сақланиб қолади. Натижада ушбу қолдиқ деформация доимий ортиб боради ва вақт ўтиши билан у асфальтбетоннинг мустаҳкамлигига таъсир қилади. Асфальтбетоннинг эгилиш ва чўзилишига нисбий деформациялари унинг деформатив ҳолатини кўрсатади. Унинг нисбий чўзилиши О о С ҳароратда 0,004...0,008 мм; 20 0 С ҳороратда 0,001...0,002 мм ва деформация тезлиги 5...10 мм/мин га тенг бўлса, қопламалар ёрилишига қарши барқарор бўлади. Асфальтбетоннинг ташки механик кучлар тасирида бузилмаслигини таь- минлаш учун унинг узоқ вақт давомида яхлитлигини сақлаш ва иссиқ шароитда сурилишга бўлган қаршилигини ошириш керак бўлади. Яьни,

асфальтбетоннинг механик хоссаси унга таъсир қилувчи қуйидаги кўрсатгичлар билан ифодаланади: таъсир килувчи кучланишнинг асфальтбетонни бузиш даражасигача кўта- рилиши; узоқ вақт давомида мустаҳкамлигининг сақланиши . Қуриқ ва иссиқ шароитда асфальтбетоннинг сурилишга бардошлигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эгадир. Бундай шароитда асфальтбетоннинг сурилишга бўлган мустаҳкамлигини Н. Н Иванов назарясига асосланиб ҳисоб- ланган қуйидаги ўзгартирилган Кулон тенгламаси ёрдамида аниқлаш мумкин: η=Рtgθ+С с +Σζ (1) бу ерда Р-сурилишга таьсир этувчи куч, МПа; θ-ички ишқаланиш бурчаги; С с асфальтбетоннинг сурилишида таркибидаги доналарнинг ўзаро ёпишиш мустаҳкамлиги, МПа; Σζ-,,δ” микдорга тенг бўлган битум билан тўлдирувчи- ларнинг ўзаро ёпишиши. Юқоридаги (1) тенгламага кўра асфальтбетоннинг сиқилишга мустахкамлиги Н. Н. Иванов формуласи ёрдамида қуйдагича аниқланади. R=2ζ·h·λ·θ/D·tg(π/4+θ/2) (2) бу ерда ζ-асфальтбетон қатламига тушадиган кучланиш, МПа; h- қатламнинг қалинлиги, см; λ-тик ва ясси кучланишни хисобга олувчи коэффицент (λ=2.5...3.0 га тенг); D-шина (ғилдирак) изининг диметри, см. Хисоблашлар шуни кўрсатадики, таркибида чакиқ тошлари кўп бўлган асфальтбетоннинг сурилишига таъсир қилувчи куч миқдори Р=0,5 МПа бўлганда, кучнинг 91 % ни чакиқ тош доналари ўзига қабул қилади, шундан 9 % асфальт бўтқасига тушади. Кам чакиқ тошли асфальтбетонда эса синч 72%, асфальтбетон бўтқаси 28 % сурилиш кучини ўзига қабул қилади. Меъёрий хужжатларда асфальтбетон намунанинг сиқилишга мусаҳкамлиги орқали сурилишга бардошлиги аниқланади. Синаш пайтида намунанинг ҳарорати +50 0 С, эриш тезлиги 3 мм/мин ошмаслиги керак. Ўзбекистон шароитида (айниқса жанубий худудларда) асфальтбетон йўл қопламаларнинг ҳарорати ёз ойларида +70...80 0 С гача кўтарилиши мумкин. Шу сабабли +50 0 С ҳароратдаги синаш натижалари қуйдаги 3-жадвалда келтирилган кўрсаткичлардан кам бўлмаслиги керак.

Ўзбекистон иқлим шароитда асфальтбетон йўл қопламаларининг хоссалари 3 - жадвал Автомобиль ҳаракати тавсифлари Асфальтбетоннинг сиқилишдаги мустахкамлиги (50 0 С), МПа кўп чақиқ тошли кам чақиқ тошли Автомобилнинг тўхташ вақти 4...7 соат 0,60 0,75 Бир соатда 50 та оғир автомобиль 0,40 0,61 Бир соатда 130 та оғир автомобиль 0,67 0,84 Чоррахада: бир соатда 50 та оғир автомбиль 1,21 1,60 бир соатда 125 та оғир автомобиль 1,69 1,90 Асфальтбетоннинг чўзилишга бўлган мустаҳкамлигини аниқлаш учун диаметри D ва баландлиги Н бўлган намуна таёрланади ва уни ётқизиб қўйилган ҳолда ёрилгунга қадар ташки куч ёрдамида синаб кўрилади. Олинган тажриба натижалари асосида унинг чўзилишга бўлган мустаҳкамлиги қуйидаги формула орқали аниқланади. R r =P·α/D·H (3) бу ерда α=1 пластикликни эътиборга олувчи коэффициент бўлиб, мўрт асфальтбетонлар учун α=0,63; Р-бузувчи куч, кН Ташқи муҳит ҳарорати пасайиши билан тўлдирувчиларни ўзора боғлаб турувчи битум парда мўрт ҳолатга ўтади. Натижада таркибнинг мустаҳ- камлиги ортади. Асфальтбетоннинг силжиши деганда узоқ вақт куч таъсирида узлуксиз деформацияланиши тушунилади. Цилиндр кўринишда тайёрланган асфаль- тбетон намунага узлуксиз доимий оғирликда таъсир қилувчи юк қўйилади. Ҳосил бўлган кучланиш тўлдирувчилараро ёпишиш кучидан катта бўлса, доналар аста секин бир биридан ажрала бошлайди. Бу ҳолатда ёпиштириб турувчи битум пардаси чўзилишга ишлайди. Атроф муҳит таъсирида асф- альтбетон силжишнинг камайиши ўзаро ёпишиш кучига боғлиқ. Иссиқ асфальтбетонга 0.02ζ буз кучи қўйилганда эгилувчан ҳолатда, 0.36ζ буз дан 0.4ζ бўлганда эгилувчан кайишқоқ ҳолатда бўлади. Юқори кучланишда узоқ вақт сақланган асфальтбетонда қолдиқ дефор мация миқдори ортиб боради. Кучланиш миқдори 0.3ζ буз дан 0.4ζ буз гача ортса, 5...10 мин.да асфальтбетон намуна бузилади. Асфальт бўтқа

таркибида бутум энг кам миқдорда бўлса, унинг эгилувчанлик модули нисбатан юқори бўлади. Агар бўтқага қум қўшилса, унинг эгилувчанлик модули кичраяди, йириклиги 1,25 ммли майдаланган тош қуми қўшилса унинг эгилувчанлик модули меъёр даражасида бўлади. Энг юқори эгилувчанлик модули бўлган асфальтбетон ишлатиладиган битум маркаси БНД-40/60, чақиқ тош дона- ларининг йириклиги 20 мм бўлиши керак. Агар БНД-130/120 маркали битум ишлатилса, чақиқ тош доналарининг йириклиги 10 мм бўлганда, эгилувчанлик модули меъёр талабида бўлади. 4. Асфальтбетон таркибин ҳисоблаш ва уни тайёрлаш жараёни Асфальтбетон қоришмасини тайёрлаш, уни йўл қопламасига ётқизиш ва зичлаш каби технологик ишларни бажаришдан олдин унинг таркибини аниқлаш асосий масала ҳисобланади. Асфальтбетон қоришмаси таркибини ҳисоблашда унинг хоссаларини ифодаловчи асосий омил минтақамизнинг қуруқиссиқ иқлим шароити унинг бардошлиги ва зарарли муҳит таъсирига чидамлигини таъминлашдир. Шу сабабли асфальтбетон таркибини ҳисоблашдаги асосий мақсадлардан бири, унинг иссиқлиқ таъсирида мустаҳкамлигини оширишдир. Асфальтбетоннинг хоссаларига таъсир қилувчи омиллардан бири уни ташкил этувчи минерал материалларнинг донадорлик таркибидир. Бу таъсирни уч ҳолатда яъни, қоришманинг ғоваклиги ва битум миқдорини аниқлашда; асфальтбетоннинг мустаҳкамлик ва деформацияланиш ҳолатини белгиловчи ички силжувчанлик ҳамда қопламанинг автомобиль шиналари билан ёпишқоқлигида кўриш мумкин. Асфальтбетон таркибини лойиҳалашда қуйидаги тартибга амал қилинади: бирламчи (дастлабки) материалларни танлаш ва синаш; майда, йирик ва минерал кукунни тўлдирувчиларнинг ўлчамларига кўра ўзаро ғовакларни тўлдирадиган, шунингдек, зичлигини таъминлайдиган ҳолда танлаш ва уларни боғлаб турувчи битумнинг мақбул миқдорини аниқлаш; ҳисобланган таркибнинг тўғрилигини тасдиқлаш учун ундан тайёрланган намуналарни синаб кўриш. Асфальтбетон қоришмада минерал кукуннинг миқдори жуда кам бўлса, К кич =0,7 дан кичик бўлади. Қоришма таркибини ҳисоблашда К кич =0,9 га тенг бўлганда унга қўшиладиган минерал кукун миқдори кўп бўлади.

Тўлдирувчиларнинг зич ҳолатда жойлашгандаги миқдори топилгандан кейин битум миқдори аниқланади. Битум миқдорини аниқлашнинг бир неча усуллари мавжуд. Шулардан минерал кукун ва асфальтбетон ғовакларини тўлдириш учун сарфланадиган битум миқдорини аниқлаш усули энг аниқ ва самаралидир. Тажриба учун тайёрланадиган асфальтбетон қоришмасига олдин битумнинг энг оз миқдори солинади, сўнгра минерал тўлдирувчилараро қовурға ғоваклар ҳажми қуйидаги формла ёрдамида аниқланади. F т= [1-100·ρ а /(100+Б таж )·ρ т ]·100 (4) бу ерда ρ а - асфальтбетон намунанинг ўртача зичлиги, кг/м 3 ; Б таж -тажриба учун тайёрланган қоришмадаги битум миқдори, %; ρ т -тўлдирувчининг ўртача зичлиги кг/м 3 ; Тўлдирувчининг ўртача зичлиги қуйидаги формула билан топилади. ρ т =100/(q 1 /ρ 1 +q 2 /ρ 2 +q 3 /ρ 3 +…+q n /ρ n ) (5) бу ерда q 1 , q 2 , q 3 … q n - қоришмадаги минерал тўлдирувчилар миқдори, %; ρ 1 , ρ 2, ρ 3 .... ρ n -чақиқ тош (шағал), қум ва минерал кукуннинг зичлиги, кг/м 3 ;. Битум миқдори қуйидаги формула орқали аниқланади. Б=F т ·θ·ρ б (100+Б таж )/100·ρ (6) бу ерда ρ б -битумнинг ҳақиқий зичлиги, г/см 3 ; θ-қолдиқ ғовакликни хисобга олган ҳолда, минерал кукун ва битум бўтқаси билан ғовакларни тўлғазиш коэффициенти: θ=(F т -F)/ F т (7) бунда F-асфальтбетоннинг 20 0 С ҳароратда зарурий қолдиқ ғоваклиги, % Асфальтбетон тўлдирувчиларининг миқдори ва ўлчами, уларнинг сиртини ўраб олган битум парданинг қалинлигига таъсири катта бўлади. Тўлдирувчилар яъни, чақиқ тош, қум ва минерал кукуни зарралари сиртидаги битум парданинг бир қисми шимилишга кетади ва ҳар бир ўлчамдагиси учун қанча битум керак бўлиши аниқланган, сарфланган битумнинг умумий миқдори топилади. Тўлдирувчиларнинг солиштирма юзасига қараб ҳар бир дона сиртини қоплаш учун кетадиган битумнинг умумий миқдори қуйидагича аниқланади: Б т =(1/k)·δ i S i ρ б (8)

бу ерда k-ўзгарувчан коэффициент; δ i -бир ҳил ўлчамдаги доналар сиртидаги битум парданинг қалинлиги, мкм; S-минерал тўлдирувчининг солиштирма юзаси, см 2 /г; ρ б –битум зичлиги. Асфальтбетон қоришмаси учун ишлатиладиган битум миқдори ундаги минерал тўлдирувчиларнинг ҳилларига боғлиқ бўлади (4-жадвал). Асфальтбетондаги битум миқдорига тўлдирувчилар юзасининг нотекислиги, уларнинг фаоллиги, чанг ва тупроқ аралашмалари, битум маркаси, майда ва йирик доналарнинг ўзаро зич жойланиши кабилар таъсир этади. Шу Турли ҳил ўлчамдаги тўлдирувчилар учун битум сарфи 4-жадвал Минерал тўлдирувчилар Хар хил ўлчамли доналар учун битум сарфи, % (битум БНД 90/130) 0,07 дан < 0,07.. . 0,16 0,16. .. 0,31 5 0,315. .. 0,63 0,63. . . 1,25 1,25.. . 2,5 2,5.. . 5,0 5,0.. . 10,0 10,0.. . 15,0 15,0... 20 Оҳактош 26,0 3,4 7,3 7,0 6,0 5,3 4,6 3,2 3,0 2,9 Гранит 18,0 8,4 7,4 6,4 5,9 5,7 5,5 5,2 4,7 4,5 Доломит чанги 22,5 16,0 15,6 15,2 14,3 13,5 - - - - Пўлат тошқоли 18,5 10,3 8,7 7,6 6,5 5,9 5,7 5,4 5,2 4,6 Фаоллаштирилга н минерал кукуни 11,0 7,0 5,5 5,1 4,7 - - - - - сабабли ҳисоблаш усули билан аниқланган асфалтбетон таркиби ҳамма вақт аниқ ва тўғри натижаларни бермайди. Асфальтбетон таркиби аниқланганидан кейин лабораторияда битум миқдори бир-биридан 0,5 % фарқ қиладиган учта қоришма тайёрланади ва стандартларга амал қилган ҳолда зичланган наму- наларни сиқилишга синаб кўрилади. Улар ичида энг юқори физик-механик хоссаларга эга бўлган таркиб олинади. Аниқланган асфальтбетон қоришма таркиби давлат стандартлари талабини тўла қониқтиргунга қадар синов тажриба бажарилади.

Асфальтбетон қоришмасини тайёрлаш ва ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ҳамда зарурий материаллар билан таъминлаш икки хил технология бўйича амалга оширилади. Биринчи ҳил технологияда конлардан майда ва йирик минерал кукун каби тўлдирувчилар тайёр қилиб келтирилади. Иккинчи ҳил технологияда табиий тоғ жинсларини қайта ишлаб тайёрланган материаллар асосида ишлайдиган асфальтбетон корхоналари тасарруфига битум сақлагич ховузлар, уни эритувчи қозонлар, насос станциялари, ишлаб чиқариш цехлари ва ҳ. к бўлимлар киради. Асфальтбетон қоришмасини тайёрлашнинг технологик схемаси 2-расмда кўрсатилган. Асфальтбетон қоришмасини тайёрлашнинг технологик жараёни қуйидагилардан иборат бўлади: боғловчи моддани (битум) тайёрлаш. Бу икки босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда битум ўртача ҳароратда иситилиб ва юмшатиб борилади, 2-расм. Иссиқ ва илиқ асфальтбетон қоришмасини тайёрлаш схемаси 1-тўлдирувчилар омбори; 2-қабул қилувчи бункер; 3-қуритиш ускунаси; 4-қориғич машина; 5-тайёр асфальтбетон қоришмасини йиғувчи бункер; 6-чанг тутгич фильтр; 7-минерал кукун омбори. иккинчи босқичда эса битум энг юқори даражагача иситилиб, суюқ ҳолатга келтирилади; қоришманинг минерал қисмини тайёрлаш, унинг таркибига кирувчи материалларни танлаш ва уларни ювиш, турларга ажратиш ҳамда қуритиш барабанига узатиш; белгиланган ҳароратда минерал материалларни қуритиш ва иситиш, ҳамда

қорғичнинг бункерига узатиб бериш; минерал қоришмани қорғичга солиш ва аралаштириш; қуритилган минерал материаллар ва органик боғловчиларни тақсимлаш; тайёр бўлган қоришмани йиғувчи бункерга, сўнгра транспорт воситаси ёрдамида керакли жойга ташиш (йўл қопламалари учун ёки вақтинчалик омборларга). Минерал кукун тайёрлаш учун табиий тош махсус ўчоқларда қуритилади ва шарли тегирмонда туйилади. Асфальтбетон қоришмасини тайёрлашда қуйидаги ишлар бажарилади: минерал тўлдирувчилар тайёрланади (олдиндан тортиш, қуритиш, қиздириш ва яна тортиш); битумни тайёрлашда уни ховуздан эритувчи қозонга солинади, битумдаги нам ва сув буғлатилади, кейин ишчи ҳароратгача қиздирилади (зарур бўлса юза фаол моддалар қўшилади) ва қорғичга солишдан олдин тортилади. Сўнгра минерал тўлди- рувчилар битум қоришма йиғувчи бункерга тўкилади. Қиздирилган минерал тўлдирувчилар қорғичга солинишидан олдин 10...20 сек. аралаштирилади, кейин қорғич барабанда 140...170 0 С ҳароратда битум билан 60...120 сек. давомида қориштирилади. Тўлдирувчилар доналари йирик бўлса қориштириш вақти 25...40 сек. атрофида бўлади. Тайёр бўлган ас- фальтбетон қоришма кўпи билан 4...6 соат давомида йўл қопламасига ётқизилиши керак. 5. Асфальтбетон қоришмасини йўл қопламасига ётқизиш ва зичлаш Асфальтбетон қоришмасини йўл қопламасига ётқизишдан олдин йўлнинг асоси зичлантирилиб тайёрланган бўлиши керак. Технологик жараён қуйидагилардан иборат бўлади: асфальтланадиган йўлнинг лойиҳада кўрсатилган нишаби, кенглиги ва йўл четларининг тўғрилигини белгилаб олиш; йўл асосини сиқилган ҳаво ёрдамида тозалаш, зарур холларда иссиқ мате- риаллар (қум, майда шлак) ва 200...300 0 С гача қиздирилган кукунлар билан қуритиш ҳамда иситиш; автогудронатор ёрдамида органик боғловчиларни сепиб чиқиш. Йўл асосини тайёрлашга асоснинг зичланганлик даражасини текшириш ва бор нуқсонларини йўқотиш, асос юзасини тупроқ чанглари, чиқиндилардан тозалаш, асфальтбетон билан яхши ёпишиши учун суюқ

боғловчиларни битум ёки битумли сув билан ишлаш кабилар киради. Қоплама юзасининг текислиги текширилганда ундаги чуқурчалар ўлчами 6...8 мм дан ошмаслиги керак. Асфальтбетон қатлами текис ва юқори мустаҳкам бўлишини таъминлаш учун қоришмани ётқизиш ва зичлаш ишлари узлуксиз бажарилиши лозим. Боғловчиларни асфальтбетон ёки қайта ишланган материаллар билан эндигина ётқизилган асосга кетма-кет қуйиш мумкин эмас. Қоришма ётқизилмасдан олдин 1 м 2 юзага 0,5...0,6 литр миқдорда боғловчилар сепилади. Баъзан лойиҳада кўрсатилган нишабликка эришиш учун асосни текислашда қора чақиқ тошдан фойдаланилади. Асфальтбетон қоришмасини жойлаш ва зичлаш ишлари тўлиқ механиза- циялашган технолгияда амалга оширилади. Махсус асфальтётқизгич асфаль- тбетон қоришмасини йўл қопламасига бир текис ёйиб жойлайди, сўнгра енгил, кейин оғир катоклар билан зичлайди. Асфальт ётқизгичнинг орқа қисмидан қоришма қабул қилувчи бункер орқали бурама шнекка тушади ва эни 5...6 м.ли йўл юзасига уни бир ҳил қалинликда тақсимлайди ва сўнгра шиббалайди (3-расм). 3-расм. Асфальтётқизгич билан қоришмани ётқизиш. Иссиқ ва илиқ қоришмалар механизмлар ёрдамида ётқизилади, унинг миқдори лойиҳада кўрсатилган қатламнинг қалинлигидан 15...20 % дан ортиқ бўлади. Қоришма қўлда ётқизилса унинг миқдори 25...30 % дан зиёдни ташкил қилиши керак. Совуқ ҳолатдаги қоришмалар учун қоплама, лойиҳадаги қалинликка нисбатан 50...60 % кўпроқ олинади (чунки бу

қўшимча қатламнинг қалинлиги оғир буруслар билан шиббалаш натижасида лойиҳадаги қалинликдан 10...15 % фарқ қилади холос). Энг сўнгги шиббалаш, йўлдаги транспорт ҳаракатидан иборат бўлади. Қатламлар қалинлигини асфальт ётқизувчи машинани силлиқловчи қисмининг ҳаракатидан билиш мумкин. Совуқ шароитда машинанинг асфальт силлиқловчи қисмини пуркагич ёрдамида иситиб туриш лозим. Қўлда ётқизишда ҳам асбоб-ускуналар кўчма ўчоқларда иситиб турилади. Йўл қурилиши олиб борилаётган участкада ҳаво ҳароратини, иш олиб борилаётган жойнинг шамолдан сақланиш даражасини, қоришманинг турини, йўл қопламасининг кенглигини, асфальтланадиган участка узунлигини, катокларнинг сони ва оғирлигини, шунингдек, зичлантириш вақтини ва катокнинг оғирликларини ҳисобга олиш керак. Технологик жараёнда битта енгил каток учун иккита қўшимча оғир каток бўлиши керак. Қоплама икки қатламдан иборат бўлса, қуритилган ва тозаланган биринчи қатлам устига иккинчи қатлам ётқизилади. Агар биринчи қатламдан машиналар юрган бўлса, иккинчи қатламни ётқизишдан аввал, олдинги қатлам юзаси яхшилаб тозаланиб, битум, эмульсия ёки суюлтирилган битум ва бошқа материаллар билан ишланади. Асфальтбетон қопламанинг охирги технологик чегарагача зичлантирилишига алоҳида аҳамият бериш керак. Қоришмани зичлантириш бирданига оғир катоклар билан бошланса, қоришма таркибидаги минераллар эзилади ва ҳар томонга сурилиб кетади. Енгил катокларда зичлантирилганда эса қоришмалар талаб қилинадиган зичликка мос келади. Қоришмани ётқизгандан сўнг, ҳароратни кузатиб бориш ва маълум ҳароратда зичлантиришни бошлаш керак. Зичловчи катокларнинг оғирлиги талаб қилинадиган зичликни таъминлай оладиган бўлиши керак. Асфальтбетон қоришмасини қопламаларга жойлаш ва зичлаш вақтида унинг ҳарорати 5-жадвалда кўрсатилган кўрсатгичлардан кам бўлмаслиги керак. Зичловчи катокларнинг оғирлиги талаб қилинадиган зичликни таъминлай оладиган бўлиши керак. Асфальтбетон қоришмасини йўл қопламасига жойлаш вақтидаги ҳарорати 5- жадвал Қоришманинг Битум маркаси Қоришманинг ҳарорати корхонадан қоришмани ётқизиш

ҳили чиққанда ва зичлашда Иссиқ қоришма БНД40/60 БНД60/90 БНД90/130 БН60/90 БН/90/130 140...160 120 Илиқ қоришма БНД130/200 БНД200/300 БН130/200 БН200/300 СТ130/200 МГ130/200 120-140 90...110 100...120 100 Совуқ қоришма СТ70/130 МГ70/130 МГО70/130 80...100 90...100 5 Асфальтбетон қоришмаси ётқизилгандан кейин енгил турдаги текисловчи машиналар билан қопламаларни зичлантириш бошланади (4-расм). Дастлаб каток бир ердан тўрт-олти марта ўтади. Сўнгра шу ерни ўзидан бир неча маротаба оғир катоклар ўтказилади ва катокнинг аниқ неча марта ўтиши лаборатория кузатишларига кўра аниқланади. Қопламаларни зичлантиришда тебратгичли катоклардан ҳам фойдаланиш мумкин. Бу ҳолда катокнинг тебранма ҳаракати билан қоришма зичлантирилади, сўнгра тебратгич ўчирил-

4-расм. Йўл қопламасига ётқизилган асфальтбетон қоришмасини ҳар ҳил катокларда зичлаш ган ҳолда ўтади, охирги марта эса шу юзадан икки-уч марта оғир каток ўтказилади. Совуқ қоришмаларни зичлантириш эса бундан бир оз фарқ қилади. Бу ҳил қоришмалар асосан пневмашинали, ўзи юрар катоклар ёрдамида бир неча маротаба ўтиши орқали зичлантирилади. Катокнинг оғирлиги 5т кам бўлса, зичлантириш сифатли бўлмайди. Қопламаларни зичлантиришда, ётқизилаётган қатламларнинг қалинлигига аҳамият берилади. Масалан, совуқ қопламалар қатлами 4 см дан кўп бўлса, улар 10 т оғирликдаги катокларда зичлантирилади. Маълумки, совуқ асфальтбетон қопламалар машиналар ҳаракатидан ке- йингина янада зичланиб, лойиҳада белгиланган кўрсаткичларга эришилади. Шуни қайд қилиш керакки, совуқ қопламалар мукаммал зичликка ҳаво иссиқ ва очиқ бўлган пайтда эришади. Сифатли асфальтбетон қоришмасини ишлаб чиқариш учун қуйидаги шартлар амалга оширилиши керак: ишлатиладиган материалларнинг сифатли бўлиши; тарозида аниқ тортиш; битум билан минерал материалларни фаоллаштиришнинг энг самарали таркибини аниқлаш; қоришманинг ҳарорати ва ҳисоблаб аниқланган таркиб ишлаб чиқаришдагига мос келишлиги ва ҳ. к. Корхонада тайёрланган ҳар-бир партиядан яъни, бир ҳил таркибдаги асфальтбетон қоришмасидан синаш учун учта намуна тайёрланади. Махсус журналга синаш натижалари, материаллар тўғрисида тўлиқ маълумотлар ёзиб борилади. Жумладан,тайёрланган асфальтбетон қоришмасининг ҳарорати, тўлдирувчиларнинг майда-йириклиги ва битумнинг миқдори, зичланган асфальтбетон қатламининг ғоваклиги ва қолдиқ ғоваклиги, сув шимувчанлиги, ҳарорати 20 ва 50 0 С даги асфальтбетон қоришманинг сиқилишига мустаҳкамлиги, шишиши, сувга чидамлили коэффиценти ва ҳ. к. Йўл қопламасига асфальт ётқизиш жараёнида асфальтбетон қоришманинг ҳарорати, таркибининг бир жинслилиги, лойиҳада кўрсатилган қатламнинг текислиги ва қалинлигига амал қилиш, зичлаш коэффициенти кўрсаткич- ларининг тўғри бажарилаётганлигини назорат қилиш зарур. Булар ичида энг муҳими асфальтбетон қоришмасини бир текисда ётқизиб, кейин зичлашдир. Бунинг учун йўл қатламининг 3...5

жойидан цилиндрсимон намуналар олинади ва уларнинг зичлиги ҳамда сув шимувчанлиги аниқланади. Синаш учун олинган намуналар ўлчами ва синаш услуби давлат стандартларига кўра бажарилади. Намуналар йўл қопламаси четидан 1 м масофадан қоришма зичлангандан кейин 2...4 кун совугач олинади. Совуқ асфальтбетон қориш- маси ишлатилса 25...35 кундан кейин намуналар олинади. Йўл конструктив қатламининг зичлаш коэффициенти А ва Б ҳилдаги иссиқ ва илиқ зич асфальтбетон учун К зич =0,99; В Г ва Д ҳилдаги ғовакли ва серғовак асфальтбетон учун К зич =0,98; совуқ асфальтбетон қоришмаси учун эса К зич =0,96 дан кам бўлмаслиги керак. Синаладиган намуналар ҳар 7000 м 2 қоплама юзасидан 3 тадан олинади. Асфальтбетон қопламаларнинг сифати унинг автомобиль шинаси билан боғланиш (ишқаланиш) коэффиценти орқали тавсифланади. Бунинг учун махсус асбоблар ёрдамида қуруқ ва нам асфальтбетон қопламада автомобилнинг тормоз узунлиги аниқланади (тормоз вақтидаги ғилдиракларнинг силжиш масофаси). 6. Асфальтбетон қопламаларнинг турлари Йўл қурилиши учун ишлатиладиган асфальтбетон қопламалари асосан иссиқ, илиқ, совуқ, қумли, қуйма, рангли асфальтбетонлардан, қатронбетон, чақиқ қора тошли ва тупроқли асфальтбетонлардан тайёрланади. Иссиқ асфальтбетон асосан қалинлиги 5...6 см бўлган бир ва қалинлиги 8...10 см бўлган икки қатламли биринчи тоифага кирувчи йўл қопламалари учун ишлатилади. Бундай асфальтбетонларни ҳар ҳил қопламаларда ишлатиш мумкин, чунки улар турли ҳил иқлим шароитида ва транспорт ҳаракатининг ҳар қандай жадалигида ҳам ишлай олади. Иссиқ асфальтбетонларни қопла- маларга ётқизишда унинг ҳарорати 100...120 0 С атрофида бўлади. Ҳароратнинг кўтарилиши ҳисобига асфальтбетон қоришмаларнинг ҳара- катчанлигини ошириш мумкин. Чунки майдаланган минерал материаллардан ташкил топган заррали қоришмалар шағал ва табиий қумларга нисбатан кам ҳаракатчанликка эга. Қуритилмаган минерал кукун қоришманинг ҳаракат- чанлигини, ортиқча битум эса унинг ғоваклигини камайтиради. Зич асфаль-

тбетон минерал скелетининг ғоваклиги А ва Б турлари учун 15...19%, В, Г ва Д турлари учун 18...22 % ташкил қилади. Қолдиқ ғоваклик ва сувга тўйиниш иқлим зоналарига қараб 6-жадвалда келтирилган кўрсаткичларга тўғри келиши керак. Асфальтбетоннинг турлари бўйича иқлим зоналари учун меъёрий кўрсаткичлари 6-жадвал Асфальтбетон турлари учун сувга тўйиниш, % ҳисобида Йўл, иқлим зоналари учун меъёрлари I II, III IV, V А-турдаги асфальтбетонлар учун Б ва Д турдаги асфальтбетонлар учун В ва Д турдаги асфальтбетонлар учун Қолдиқ ғоваклик 2,0...3,5 1,5...3,0 1,0...2,5 2,0 ...3,5 2,0...5,0 1,5...4,0 1,0...4,0 2,0...5,0 3,0...7,0 2,5...6,0 2,5...6,0 3,0...7,0 Асфальтбетонларнинг мустаҳкамлиги унинг ғоваклиги, шунингдек, сувга тўйиниш ҳолатига ҳам боғлиқ бўлади. Ғовакли, серғовакли иссиқ ва илиқ асфалтбетонларнинг физик-механик хоссалари 7-жадвалда келтирилган кўрсаткичларни қониқтириши керак. Ғовакли ва серғовакли асфальтбетонлар учун мустаҳкамлик бўйича меъёрий кўрсаткичлар 7-жадвал Сиқилишга мустаҳкалик, МПа, камида: Асфальтбетон қоришмалари маркаси учун меъёрлар I II Ғовак асфальтбетон (ғоваклиги ≤20%) 1,8 1,5 Серғовак асфальтбетон 1,4 1,2 Ғовак асфальтбетон (ғоваклиги 50%) 0,7 0,5 Серғовак асфальтбетон 0,5 0,4 Сувга чидамлилик коэффициенти камида 0,7 0,6 Узоқ муддатда сувга тўйинишдан кейин сувга чидамлилик коэффициенти камида 0,6 0,5 Ғовакли асфальтбтонлар минерал скелетининг ғоваклиги 23 %, чақилган тош ва шағалдан ташкил топган серғовак асфалтбетонлар учун 24 % ва

серғовак қумли асфальтбетонлар учун эса 28 % кўп бўлмаслиги керак. Ғовак асфальтбетонларнинг сувга тўйиниши 12 %, серғовак асфалтьбетонлар учун эса 18 % кўп бўлмаслиги керак. Илиқ асфальбетон асосан I ва II иқлим митақаларида юқори тоифали йўл қопламаларини қуриш учун ишлатилади. Илиқ асфальтбетон учун оғир суюлтирувчилар билан аралаштирилган БНД-40/60, БНД-60/90, БНД-130/200 ва БНД-200/300 маркали битумлар ишлатилади. Бундай битумлардан тайёрланган асфальтбетон қоришмалар лойиҳада кўрсатилган мустаҳкамлик ва зичлика эга бўлади. Илиқ асфаль- тбетон учун табиий қум ва шағал ишлатиш ман этилади. Илиқ асфальтбетон қоришмасини тайёрлашда тўлдирувчи ва боғловчи материалларни маълум даражада иситиш ва яхшилаб аралаштириш керак, акс ҳолда бу материаллар бир-бирига яхши бирикмайди ва қоришма сифатсиз бўлади. Қоришма сифатини яхшилаш мақсадида юза фаоллаштирувчи боғловчилар қўшиш керак бўлади. Улар қуруқ ва нам ҳолдаги тош материаллар билан боғловчиларни бир-бирига яхши ва тез бирикишига ёрдам беради. Илиқ асфальтбетоннинг таркибида 40 % чақиқ тош бўлганда, у мустаҳкам бўлади (меъёрий мустаҳкамликка эга бўлади). Паст ҳароратда илиқ асфаль- тбетоннинг чидамлилиги турғундир. Ташқи ҳарорат -30...40 0 С бўлганда мўрт бўлади. Илиқ асфальтбетонларни ҳаво ҳарорати -5 0 С дан +15 0 С гача бўлганда йўл қопламаларига ётқизиш мақсадга мувофиқдир. Илиқ асфальтбетон қоришмани ишлатиш мўлжалланган жойга олиб борилганда унинг ҳарорати меъёрий ҳарорат миқдоридан 20...25 0 С юқори бўлиши керак. Совуқ асфальтбетон II...V-тоифаларга кирувчи йўл қопламаларида, емирилган ва бузилган жойларни таъмирлашда ҳамда текислашда ишлатилади. Бу тоифадаги асфальтбетон нам ҳароратда сирпанувчан бўлиб, унинг зичланиш даври анча узоқ ва шу сабабли у кўп ишлатилмайди. Совуқ асфальтбетонни ишлатиш технологияси анча қулай. Яъни, уни иситмасдан ётқизиш, узоқ вақт (4...5 ой) сақлаш мумкин. Шунингдек, уни осон зичлантириш мумкин. Бундай асфальтбетонларни корхона шароитида тай- ёрлаш технологияси анча осон.

Совуқ асфальтбетоннинг салбий томонлари: зичланиши узоқ вақт давом этади; паст ҳароратда сувга чидамсиз бўлади; нисбатан мустаҳкалиги пастроқ ва асосан ёғингарчилик кам бўладиган худудларда ишлатиш тавсия этилади. Совуқ асфальтбетон суюқ битум ёки қатронлардан, сирти ғадир-будир минерал материаллар қоришмасидан тайёрланади. Унинг таркибидаги битум миқдори 5...7 %, минерал кукунлар миқдори 15...20 % ташкил этади. Қоришмадаги минерал кукунлар юпқа парда кўринишли битум билан боғланиб, материаллар орасида ички ишқаланишни кўпайтиради, натижада бу боғловчи парда ўзаро ёпишиш кучини оширади. Кўп ишқаланиш натижасида совуқ асфальтбетон қоришмалар мустаҳкамликка эришади. Зичлантирилган сари қоришманинг мустаҳкамлиги ортиб боради ва битумдан ажралиб чиқувчи зарраларнинг тез чиқиб кетишига ёрдам беради, натижада унинг боғловчилик хусусияти ортади. Бундай асфальтбетон донадорлик таркибига кўра 0,08 мм дан кам бўлган зарралар миқдорининг кўплиги, ҳамда 20 % гача минерал кукун ишлатилиши билан иссиқ ва илиқ асфальтбетон қоришмалардан фарқ қилади. Совуқ асфальтбетон зарраларининг энг катта ўлчами 15 мм гача бўлади. Физик-механик хусусиятларига кўра совуқ асфальтбетон икки маркага бўлинади. Унинг маркаси транспорт ҳаракатининг жадаллиги ва хусусиятига ҳамда иқлим шароитларига боғлиқ равишда олинади. Биринчи маркали асфальтбетонлар асосан II-тоифали йўл қопламаларида, иккинчи маркали асфальтбетонлар эса III-тоифали йўл қопламаларида ишлатилади. Биринчи маркали совуқ асфальтбетонларни ҳар қандай иқлим шароитида ҳам ишлатиш мумкин. Иккинчи маркали асфальтбетонларни асосан ёғингарчилик кам бўладиган минтақаларда ишлатиш тавсия этилади. Совуқ асфальтбетон учун ишлатиладиган тош материаллар мустаҳкам, совуққа чидамли ва боғловчилар билан яхши ёпишиш хусусиятига эга бўлиши керак. Кўп ҳолларда майда донали асфальтбетонлардан фойдаланилади. Бунда доналарнинг ўлчамлари 8...10 мм дан ошмаслиги керак, бу эса юпқа қатламли қоплама ҳосил қилишга имкон беради. Майда донали совуқ асфальтбетон учун оҳактош доналари ва қумлари ҳамда минерал кукунлар ишлатилади. Органик боғловчи моддалар сифатида СГ-70/130, МГ-70/130, МГО- 70/130 маркали суюқ битумлар ва Д-6 маркали қатрон ишлатилади (совуқ

иқлим шароитида, шунингдек, материалларнинг мустаҳкамлиги нисбатан паст бўлганда Д-6 маркали қатрон ишлатиш тавсия қилинади). Совуқ қоришмалар юпқа қатламларни (2...3 см) ётқизиш учун қулай бўлиб, қопламанинг қалин- лиги, қоришма минерал қобиғи доналарининг йириклигига қараб аниқланади (совуқ қоришмаларни ҳатто 1...1,5 см қалинликда ётқизиш ҳам мумкин). Совуқ асфальтбетон учун тўлдирувчи сифатида чақиқ тошлар ва шлак ишлатилади. Бу материалларнинг мустаҳкамлик кўрсаткичи биринчи марка асфальтбетон учун 80 МПа дан, иккинчи марка асфальтбетонлар учун эса 60 МПа дан кам бўлмаслиги керак. Совуқ асфальтбетонлар белгиланган зичликка эга бўлиши учун уларни иссиқ ҳароратда 20...30 кун давомида зичлантириш зарур. Шундай қилинганда бундай асфальтбетон белгиланган зичликка эга бўлади яъни, транспорт воситалари ҳаракати туфайли юзага келувчи механик кучларга, едирилишга, салбий деформацияларга чидамли бўлади. Шунингдек, транспорт ҳаракати натижасида асфальтбетон меъёрий ҳолатгача зичланади ва сувга чидамлилиги ҳам ортади. Қумли асфальтбетон асосан қум-битумдан ташкил топади ва юқори сифат-га эга бўлади. Қумли асфальтбетон қопламалрнинг таннархи анча арзон, емирилиш ва занглашга чидамлилиги ва бошқа хусусиятларига кўра чақиқ тошли асфальтбетонлардан устун бўлади. Қумли асфальтбетонни тайёрлаш учун йириклик модули 2...2,5 бўлган қумлар ва мустаҳкам тоғ жинсларини майдалаш йўли билан олинадиган қумлар ишлатилади. Майда зарралар қоришманинг гранулометрик таркибини яхшилайди ва унинг ички ишқаланиш коэффициентини оширади. Қумли асфальтбетон минерал қисмининг ғоваклиги 20 % дан ошмаслиги керак. Қумли асфальтбетон таркибидаги битум миқдори ортса ички ишқаланиш ва тортишиш қиймати камаяди яъни, қопламада пластик деформацияланиш ортади, натижада деформацияланишга барқарорлик қисқаради ва мустаҳ- камлик камаяди. Қумли асфальтбетонларни кенг кўламда қўлланишини чекловчи омил- лардан бири юқори ҳароратда қопламада нотекис ғадир-будирликлар ва силжиш деформацияси келиб чиқишидир.

Асфальтбетоннинг ички ишқаланиш бурчаги, таркибидаги минерал қоришманинг таркиби, шакли ва минерал зарралар юзасининг тавсифига боғлиқ бўлади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, сунъий қумлардан тайёрланган асфальтбетон юқори ички ишқаланишга эга бўлади. Чақиқ қора тошли асфальтбетон ГОСТ 9128-97 га кўра асосан чақиқ қора тошлар билан боғловчилар аралашмасидан ташкил топади. Чақиқ қора тошлардан йўл қурилишида асос сифатида II ва III тоифали йўлларда эса қоплама сифатида ишлатилади. Улар органик боғловчилар билан ишланади ва қуйидаги маркаларга бўлинади: иссиқ ёпишқоқ битумлар БНД-40/60, БНД-60/90, БНД 90/130 ва Д-6 маркали қатронлардан ташкил топган; илиқ ёпишқоқ битумлар БНД- 130/200, БНД-200/300, суюқ битумлар СГ- 70/130, СГ-130/200 ва Д-5 маркали қатронлардан ташкил топган; совуқ суюқ битумлар СГ-70/130, МГ-70/130, МГО-70/130 ва Д-4 маркали қатронлардан ташкил топган. Чақиқ қора тошлар қуйидаги фракцияларга ажратилган ҳолда ишлатилади: емирилиш қатлами (устки) учун 10...15, 15...20 ва 20...25 мм; қоплама учун 5...10, 10...20 ва 20...40 мм; асос қатлам учун 10...20 ва 20...40 мм. Бундай асфальтбетонларни тайёрлашнинг энг асосий технологик жараёнларидан бири қоришмани қурилаётган йўлнинг ўзида тайёрлашдир. Бундай ҳолларда тўлдирувчи материаллар қуруқ, боғловчи эритилган (суюқ) ҳолда бўлиши керак. Қоришма скелет қисмининг тузилишига қараб боғловчиларнинг миқдори ҳам ўзгариб туради. Ўртача ҳисобда битумнинг миқдори минерал материалларнинг оғирлигига нисбатан 4...6 %, қатронларнинг миқдори 5...7,5 % олинади. Мустаҳкамлиги пастроқ бўлган тошлар ишлатилса боғловчиларнинг миқдори 1...2 % кўпроқ олинади. Ёпишқоқлик хусусияти юқори бўлган боғловчилар минерал материаллар билан кўчма қориғичларда қориб ишлатилади, ёпишқоқлиги нисбатан паст бўлган боғловчилар эса қурилиш бажарилаётган ернинг ўзида минерал қоришмалар билан аралаштирилиб ишлатилади. Рангли асфальтбетонлар ҳар ҳил рангларда тайёрланиб, асосан йўлларни бўлиб турувчи чизиқлар, автомашиналарнинг тўхташ жойлари, бекатларда ўтиш жойларини белгилашда ишлатилади. Шунингдек, рангли

асфальтбетонлардан аэродромларнинг учиш-қўниш қопламалари қурилишида, ландшафт меъморчилиги безаклари сифатида кенг миқёсда фойдаланилади. Асфальтбетоннинг ранги оқроқ бўлиши учун унинг таркибига кирувчи тошлардан кўпроқ очиқ ва оқ ранглисини (оқ оҳактошлар, мармар қолдиқлари, оқ цемент чанглари ва ҳ. к.) ишлатиш керак. Рангли асфальтбетон ўлчамлари 7 мм гача бўлган майда тошлардан, қум минерал кукун, боғловчи моддалар, пластикловчилар, пигмент ва бўёқлардан таркиб топади. Пластикловчилар сифатида қандай боғловчи ишлатилишига қараб тоза олиф, веретен мойи ва антрацен ёғлардан фойдаланилади. Шунингдек, сунъий смолалар (синтетик полимер материаллар, яъни полиэтилен, перхлорвинил ва ҳ. к) дан ҳам фойдаланиш мумкин. Рангли пигментлар сифатида тилла ранг охра, темир суриги, ультрамарин, рухли оқ бўёқлар ишлатилади. Ранг берувчи модаларнинг миқдори техник шартларга қараб олинади. Бундай қоришмаларни тайёрлашда бўёқларни аралаштириб борувчи мажбурий ҳаракатланувчи қориғичлар ишлатилади. Қатронбетонлар чақиқ тош, майдаланган қум, минерал кукун ва тошкўмир қатронини махсус қурилмаларда ҳарорат таъсирида аралаштириш натижасида ҳосил бўлади (ГОСТ 25877-83). Маълумки, қатронбетонлар асфальтбетонга нисбатан узоқ муддатга чи- амли ҳисобланади. Чунки унинг таркибидаги тошкўмир минерали ташқи муҳит таъсирида бетонларни тез емирилишдан сақлайди. Қатронбетон қоришмалар чақиқ тошли, шағалли ва қумли бўлиши мумкин. Ишлатиладиган қатроннинг ёпишқоқлигига қараб, қоришмалар иккига бўлинади яъни, иссиқ ва совуқ қоришмалар. Иссиқ қоришмалар минерал материаллар доналарининг ўлчамига қараб йирик донали (ўлчами 40 мм гача), майда донали (ўлчами 20 мм гача) ва қумли (ўлчами 5 мм гача) бўлиши мумкин. Совуқ қоришмалар майда заррали ва қумлиларга бўлинади. Иссиқ қоришмалардан ташкил топган қатронбетон ғоваклилигига қараб зич (ғоваклиги 2...4 %) ва ғовакли (ғоваклиги 8...12 %) ҳилларга бўлинади. Иссиқ қоришмаларни тайёрлаш учун қатронполимер боғловчилар ВДП- 6, ВДП-7 ҳамда Д-5 ва Д-6 маркали қатронлар ишлатилади. Совуқ қоришмалар учун ёпишқоқлик даражаси 130...150 дан ортиқ бўлмаган Д-4

ва Д-5 маркали қатронлар ишлатилади. Қатронбетон қоришмаларни тайёрлашдаги ҳарорат режимлари 8-жадвалда берилган меъёрлардан четланмаслиги керак. Қатронбетон қоришмаларни тайёрлашда ҳарорат режимлари 8-жадвал Қоришмаларнинг тури Қатроннинг маркаси Қоришманинг ҳарорати, 0 С бетонқориғичдан чиққанда қопламага ётқизишда Иссиқ Д-5, Д-6 90...100 60...70 Совуқ Д-4, Д-5 75...90 5...10 Қатронбетонлар мустаҳкамлиги камлиги, ҳарорат ва сувга чидамсизлиги билан асфальтбетонлардан фарқ қилади. Уларнинг таркибидаги қатрон вақт ўтиши билан ўзгариб боради, ҳамда совуқ муҳитда кўпрок деформация- ланишга мойилдир. Бу ҳил бетонлар йўлларнинг ўтиш ва остки қатламларида ва қалинлиги 3...6 см бўлган бир қатламли қопламаларда ишлатилади. Шунингдек, йўл қопламаларини таъмирлаш ва III тоифали йўл қурилиш- ларида кўпроқ ишлатилади. Йўл қопламаларни қуришда шимдириш усули ҳам қўлланилади. Бу усулда қоплама учун керакли ҳар ҳил фракциядаги тўлдирувчилар йўл қопламасига ёйилади ва зичлантирилади, сўнгра битум қуйилиб зичлантирилади. Шимдириш чуқурлиги 6,5...8 см ёки 4...6,5 см бўлиши мумкин. Бундай тоифадаги йўл қопламаларни ташқи муҳит таъсиридан сақлаш учун устки юзасини бирон бир сақловчи материал билан қайта ишлаш керак. 7. Эски асфальтбетонларни қайта ишлаш ва йўл қопламасига ётқизиш Маълумки, йўл қурилишида эскирган ва бузилган асфальтбетон устига кўпинча янги қатлам ётқизилади. Натижада йўл қатламининг қалинлиги серқатнов кўчаларда қалинлашиб кетади. Бу эса ўз навбатида йўлларнинг сифатини пасайтиради ва меъморий-қурилиш ечимларига мос тушмай қолади. Шу сабабли эскирган асфальтбетонларни иккиламчи материал

сифатида қайта ишлаб яна йўлга ётқизилса, кўп миқдорда тўлдирувчилар ва битум тежалади, шунингдек, иқтисодий самарадорликга эришилади. Қайта ишланиши керак бўлган эски асфальтбетон қоплама юзаси юқори частотали электр майдони ёки газ воситасида қиздирилади ва шу ернинг ўзида эритилиб юмшаган қатлам кўчириб олинади, сўнгра унга керакли миқдорда қўшимча битум қўшилиб қориштирилади. Тайёр бўлган қоришма қайтадан йўлга ётқизилиб зичлантирилади. Йиллар давомида эскирган асфальтбетон таркибидаги майда ва йирик тўлдирувчилар ундаги боғловчи битумни ўзига сингдириш ҳисобига сирти фаоллашган минерал тошга айланади. Бундай тўлдирувчилар қайтадан тайёрланадиган асфальтбетон қоришма учун энг сифатли ҳисобланади. Эскирган асфальтбетонни ишлатиш технологиясини яратишдан олдин, унинг хоссалари лаборатория шароитида ўрганилади. Узоқ вақт ишлатилган асфальтбетондан цилиндр шаклидаги намуналар қирқиб олинади. Ундаги битум, майда ва йирик тўлдирувчилар ажратилади ва синаб кўрилади. Йўлнинг устки қатламини қоплашда ишлатиладиган эскирган асфальтбетондан тайёрланган қоришмаларнинг физик ва механик хоссалари 9-жадвалда келтирилган. Эскирган асфальтбетоннинг физик ва механик хоссалари 9-жадвал Намуналар Зичлиги, г/см 3 Ҳажмий сув шимувчанлиги, % Ҳарорат таъсирида сиқилишга мустаҳкамлиги, МПа 0 20 50 65 70 15 йиллик қатлам Эскирган (ўйиб олинган) 2,3 2,1 - - - - - Қайта ишланиб тайёрланган (40 МПа) 2,31 1,1 13,5 4,4 2,3 1,1 1,0 40 йиллик қатлам Эскирган (ўйиб олинган) 2,4 2,3 - - - - - Қайта ишланиб тайёрланган (40 МПа) 2,42 1,3 16,1 5,2 2,4 2,0 1,72

Юқоридаги 9-жадвалдан хулоса қилиш мумкинки, қайта тикланган асфальтбетон хоссаларининг ўзгаришига унга қўшилган битум билан тўл- дирувчилар сабаб бўлган. Эскирган асфальтбетонни қайта ишлаш ва уни йўл қурилишида кенг миқиёсда қўллашнинг ўзига хос қийинчиликлари мавжуд. Чунки эскирган асфальтбетоннинг таркиби ўзгарувчандир. Йўлларни таъмирлаш ва қайта қуришда эскирган асфальтбетоннинг қуйи ва юқори қатлами бир йўла кўчириб олинади, натижада, унинг олдинги таркиби ўзгаради. Бундан ташқари, турлиҳил йўллардан йиғилган асфальтбетон тўпланади ва уларнинг умумлашган янги таркибини ҳисоблашда, синаш ишларида тегишли қийинчиликлар туғилади. Эскирган асфальтбетон юзаси қиздирилаётганда иссиқлик ҳарорати ундаги битум хоссаларига салбий таъсир этмаслигини таъминлаш керак. Бунда регенерация усулида асфальтбетон қоришмасини тайёрлаш технологияси қўлланилади. Ушбу технологик усулда эскирган асфальтбетонни қурилаётган йўлнинг ўзида махсус ускуналарда регенерация машиналарида қайтадан тайёрланади. Регенерация машина баллонлардаги газ билан 180...200 0 С гача қиздирувчи инфрақизил нурлар билан асфальтбетоннинг эни 2...7,5 м гача бўлган устки қатламини юмшатади. Юмшаган қатламга шу ернинг ўзида юзи фаол қўшилмалар ва битум қўшиб қориштирилади, кейин йўл қопламасига қайтадан ётқизиб зичлантирилади. 8. Асфальтбетоннинг чидамлилигини ошириш ва сифатини баҳолаш Республикамиз худудларининг ўзига хос иқлим шароитлари йўл қопла- малари учун ишлатиладиган асфальтбетон қоришмаларни тайёрлаш, йўлга ётқизиш, зичлаш ва ундан фойдаланиш каби технологияларни илмий асосда ёндошган ҳолда ишлаб чиқишни тақозо қилади. Қуруқ-иссиқ шароитда I...IV тоифали йўл қурилишида енгил асфальтбетон қопламалар кенг қўлланилади. Магистраль йўл қурилишида яъни, кўп сарфхаражат талаб қилинадиган асфальтбетон қопламалар учун I ва II маркаларга тегишли иссиқ ва I маркали илиқ асфальтбетонлар

ишлатилади. Йўлнинг қуйи қатламлари учун III-IVмаркали иссиқ, II-IV маркали илиқ ва I-II маркали совуқ асфальтбетонлар ишлатилади. Қуруқ иссиқ иқлим шароитида йўл қурилиши учун рухсат этиладиган асфальтбетонларнинг маркалари 10-жадвалда келтирилган. Иқлим шароити ҳар томонлама ўрганилганидан кейин асфальтбетон учун битумнинг тури танланади. Асфальтбетоннинг сифатини яхшилаш мақсадида маҳаллий минерал тошлардан сирти фаоллаштирилган кукунлар ишлаб Қуруқ-иссиқ иқлим шароитида ишлатиладиган асфальтбетонлар 10-жадвал Асфальт - бетоннин г ҳили Автомобиль йўларнинг тоифаси I, II, IIIa III, IVa IV асфальтбето н маркаси битум маркаси асфальтбето н маркаси битум маркаси асфальтбето н маркаси битум маркаси Иссиқ I БНД- 40/60 БНД- 60/90 II III БНД- 40/60 БНД- 60/90 БНД- 90/130 БНД- 40/60 БНД- 60/90 IV БНД- 40/60 БНД- 60/90 Совуқ ишлатилмайди I СГ- 70/130 II СГ- 70/130 МГ- 70/130 чиқариш, йўлбоп полимербитум композицияларни ва такомиллашган асфальтбетон таркибини ишлатиш борасида Республикамиз олимлари томонидан катта илмий ишлар олиб борилмоқда. Полимер қўшилмалар орқали асфальтбетоннинг иссиқга чидамлигини оширишда унинг тузилишини мустаҳкамлаш, ғоваклараро қобиқларнинг муҳит таъсирига турғунлигини таъминлаш муҳим аҳамиятга эгадир. Кейинги йилларда бутадиенстирол-хлоропен каучиги, полиизобутилен ва бошқа каучуксимон

синтетик полимерлар ишлатилиши натижасида асфальтбетоннинг чидамлигини ошириш бўйича ижобий натижаларга эришилмоқда. Полимер қўшилма асфальтбетон таркиби билан осон аралашиши керак. Бу эса унинг тузилишини мустаҳкамлайди, зичлигини оширади. Бундай технологик жараён 150...170 0 С гача қиздирилган битумга ёки минерал тўлдирувчига полимерни қўшиш, эритувчиларда суюлтирилган полимерни иссиқ битум эритмасига қўшиш орқали амалга оширилади. Полимер қўшилмаларнинг таннархи анча қиммат туради. Шу сабабли полимер қўшилган асфальтбетонлар магистраль йўл қурилишида ишлатилади. Яъни, бундай асфальтбетонларнинг юқори мустаҳкамлиги эътиборга олинса, йиллараро таъмирлаш ишларининг қисқариши унга кетадиган сарф ҳара- жатларни камайтиради ва иқтисодий жиҳатдан самарадорликни оширади. Автомобиль йўлларидан фойдаланиш тажрибалари шуни кўрсатадики, ҳозирги замон ишлаб чиқариш саноати юқори даражада автоматлаштирилган ва механизациялашган бўлишига қарамай қурилиш материалларининг сифати ҳар доим ҳам иншоотлар учун қўйилган талабларга мос келмаслиги мумкин. Жумладан, йўл қурилиш материаллари фақат маълум доирадаги хоссалардан иборат бўлмай, балки бутун бир тизим, яъни “автомобиль йўллари ва транс- порти, ташқи муҳит” асосида вужудга келадиган мураккаб жараёнларни ҳисобга олишга асослангандир. Қурилиш материалларига қўйиладиган техник шартлар Давлат стан- дартларида ҳар бир материалнинг хоссаси, аҳамияти, ишлатилиш техноло- гияси ва шароити ҳисобга олинган ҳолда баён этилади. Стандартда мате- риалнинг аниқ таърифи ва қониқтирилиши керак бўлган хоссаларининг рақам кўрсаткичлари, илмий-назарий текшириш усуллари изоҳ этилади. Асфальтбетон қоришмаларини тайёрлаш жараёнида ва уни ётқизишда энг асосий омиллардан бири техник назорат қилишдир. Асфальтбетон қоришма- ларининг таркибини ётқизишда аниқланиши керак бўлган кўрсаткичлар 11жадвалда келтирилган. Ишлаб чиқариш шароитида лойиҳада кўрсатилган барча шарт-шаро- итлардан бироз четланмаслигини назорат қилувчи огоҳлантириш ишлари олиб борилиши керак. Маҳсулот етказиб берувчи корхона стандартлардаги барча талабларни қондира олувчи қум, чақиқ тошларни тайёрлаб беришга кафолат бериши керак. Шунингдек, маҳсулотни етказиб бериш бўйича олинадиган меъёрларга баъзи бир қўшимчалар киритилади масалан,

битумларнинг паспортига битумнинг таркибида парафин, асфальтен, смола, олтингугурт бўлишига қараб уларни автоцистерналарда олиб бориш учун рухсатнома ва ҳ. к. Ишлаб чиқаришда лаборатория кузатишларига қуйидагилар киради: эритилаётган битум таркибида сув зарраларининг қолмаслигини кузатиш; корхоналарда смена давомида ҳар 2 соат мобайнида қоришмага қўши- ладиган битум ёпишқоқлигини қандай ўзгаришини аниқлаб бориш; қуруқ ҳолдаги қоришма таркибидаги минерал материалларнинг миқдори, тайёр бўлиб чиққан қоришманинг оғирлиги, шунингдек, лойиҳада кўрсатилган миқдордан ўзгарган ҳолда, қанчага фарқланишини аниқлаш; асфальтбетоннинг сифатини, сувга тўйинганлигини ва ҳ. к. ни аниқлаш. Шу билан бирга, ҳар қайси қозондаги эритилаётган боғловчининг ҳаро- ратини смена давомида ҳар 2 соатда ҳамда автосамосваллардаги асфальтбетон қоришманинг ҳароратини ҳар 4 соат ичида кузатиб туриш лозим. Асфальтбетон қоришманинг қандай ётқизилаётганлигини ва зичлан- тирилаётганлигини, шунингдек, унинг сифатини аниқлаш учун ҳам лабора- тория кузатишлари олиб борилиши лозим. Айниқса, қоришманинг ҳароратини ўлчаш, қопламанинг ташқи кўринишини текшириш, ҳар қандай нуқсонларга йўл қўймаслик, қопламанинг қалинлиги ва зичлигини текшириб бориш, қопламалар уланадиган жойлардаги чоклар яхшилаб беркитилиши шартдир. Асфальтбетон қоришма таркибини лойиҳалаш, тайёрлаш ва қоплама сифатини текширишда аниқланиши керак бўлган асосий кўрсаткичлар 11-жадвал Аниқланадиган асосий кўрсаткичлар Қоришма таркибини лойиҳалашда Қоришмани тайёрлашда Қопламада иссиқ ва илиқ совуқ иссиқ ва илиқ совуқ иссиқ ва илиқ совуқ Асфальтбетоннинг ҳажмий оғирлиги + + + + + + Асфальтбетон минерал қис- мининг ҳажмий оғирлиги + + - - + - Асфальтбетон қоришманинг солиштирма оғирлиги + + - - - -

Асфальтбетон минерал қисми инг солиштирма оғирлиги + + қ қ - - Асфальтбетоннинг солиштирма оғирлиги - - - - + + Асфальтбетон минерал қис- мининг ғоваклиги + + - - - - Асфальтбетоннинг қолдиқ ғоваклиги + + - - - - Асфальтбетоннинг сувга тўйиниши + + + + + + Сув билан тўйинган асфальтбетоннинг шишиши + + + + + + Асфальтбетоннинг сиқилишга мустаҳкалик чегараси + + + + + + Асфальтбетоннинг сувга чи- дамлилик коэффициенти + + - - - - Сувга тўйинган асфальтбетоннинг сувга чидамлилик коэффициенти + + - - - - Асфальтбетон қоришманинг таркиби - - + + + + Асфальтбетон қоришма минерал қисмининг донадорлик таркиби + + + + + + Минерал материаллар юзаси билан битумнинг ёпишиш кўр саткичи + + қ қ - - Изоҳ: “+” албатта ва “қ” қўшимча аниқланиши керак Қопламаларнинг қалинлиги ва зичлигини аниқлаш учун ундан намуна қирқиб (ўйиб) олинади ва лабораторияда текширилади. Намуна қоплама четининг бир метр ичкарисидан 25х25 см бўлган қолип ёрдамида ўйиб олинади. Бу жараён иссиқ ва илиқ асфалтбетонлар учун эса 15...30 кундан кейин амалга оширилади. Асфальтбетоннинг сиқилишдаги мустаҳкамлик чегараси ҳар ҳил катталикдаги цилиндрсимон намуналарда 20 0 С дан 50 0 С гача ҳароратда синаб кўрилади. Текшириш ва синаш натижалари асосида қопламанинг сифати бўйича паспорт ёзилади. Паспортда қопламанинг қачон ётқизилганлиги ва синаб кўрилган вақтлари кўрсатилади. Асфальтбетон қопламаларни ётқизиш ва

зичлашнинг сифати зичлаш коэффициенти ва шу қопламадан олинган намунанинг сувга тўйинганлиги билан аниқланади. Зичлаш коэффициенти иссиқ ва илиқ қоришмалардан ташкил топган зич асфальтбетонлар учун 0,98...0,99, совуқ асфальтбетонлар учун 0,96 кам бўлмаслиги керак. Ишлаб чиқариш ва ишлатилиш шароитларини қондира олувчи асфальт- бетоннинг ташқи белгилари деганда қоришманинг ўзгаришсиз бир ҳил рангда бўлиши, қоришма юзасида ҳар қандай пардалар, минерал материаллар билан битум аралаштирилганда ялтираб кўринувчи доғларнинг бўлмаслиги, қориш- манинг қўшилмаслиги ва ҳароратга чидамлилиги кабилар. Агар қоришма “тутаса” ва тутун кўкимтир рангда чиқаса, демак у 200 0 С дан юқори ҳароратгача қиздириб юборилган бўлади. Бундай ҳолларда қориғичнинг ишлаш режимини тўғрилаш талаб қилинади. Ишлаб чиқаришда учрайдиган бундай камчиликларга йўл қўймаслик учун аввало қоришма тайёрланмасдан, унинг таркибига кирувчи барча минерал ва боғловчи мате- риалларнинг сифатини текшириш зарур. 9. Асфальбетон ишларини бажаришда меҳнат ва атроф-муҳит муҳофазаси Асфальбетонли йўл қоплама ишларини бажиршда техника хавфсизлиги қоидаларига қатъий риоя қилиш керак. Асфальтбетон қоришма таркибидаги органик боғловчи материаллар маълум шароитларда заҳарлаш, портлаш ва ёниш хавфига ҳам эгадир. Шунинг учун асфальтбетон ишларини бажаришда ҳар қандай хавф-хатарларга йўл қўймасликнинг олдини олиш мақсадида қуйидаги тадбирларга амал қилиш керак: асфальтбетон корхоналарида ҳамда қоришмаларни ётқизиш ишларида меҳнат қилувчи барча ишчилар хавфсизликни таъминлаш қоидаларини яхши ўзлаштирган бўлишлари ва қурилиш участкаларида ҳам бу қоидаларга қаттиқ риоя қилинган ҳолда иш олиб боришлари зарур; асфальтбетон корхонаси майдонидаги битум ховузлари, битум эритувчи ускуналар ва конструкциялардан фойдаланиш ҳамда таъмирлаш учун улар олдига эркин

боришни таъминлаш керак; машина, механизмлар ва асбоб усканаларнинг таъмирлаш ишларини тех- нологик карталарга мос равишда олиб бориш ва улар устидан техник назорат ўтказиб туриш; ишчилар махсус кийим-бош ва ҳимояланиш воситалари (кўзойнак, респиратор, қўлқоп, аптечка ва ҳ. к) ва уларни сақлаш учун алоҳида иситилиб ва шамоллатилиб туриладиган хоналар, ювиниш ва умумий фойдаланиш жойлари билан таъминланиши керак. Иш жойларида хавфсизликни таъминлаш бўйича эълонлар, кўрсатма ва турли огоҳлантирувчи расмлар ўрнатилган бўлиши керак. Шунингдек, корхона худуди доимо тоза бўлиши, вақтинча ёки узоқ муддатгача ишла- тилмайдиган материалларнинг (қум, чақиқ тош ва ҳ. к) тўпланиб қолишига йўл қўймаслик керак. Ишлаб чиқариш майдонлари сув (ичимлик ва ишлаб чиқариш эҳтиёжи учун) ва сув оқова тармоқлари билан таъминланган бўлиши керак. Ток билан боғлиқ барча нуқталар ишончли беркитилган, электр двигателлари ерга ула- ниши лозим. Суюқ ёқилғилар ва мойловчи материалларни ёнғиннинг олдини олиш шартларига риоя қилган ҳолда, махсус ўтга чидамли идишларда, осон ёнувчи материаллардан узоқроқда сақлаш лозим. Ёқилғи билан ишловчилар, иссиқни қайтарувчи махсус экранлар билан тўсилган жойда туришлари керак. Тасодифан қуймасликнинг олдини олиш учун, битумни чўмичларга солишда бир меъёрда секин аста оқизиш ҳамда чўмични қопқоқ билан тўсиб туриш керак. Қорғичларда пуркагичли ўт ўчир- гичлар осиб қўйилган бўлиб, металл яшикларда эса қуруқ қум бўлиши шарт. Иситилаётган қоришма тутаса ва тутун кўкимтир рангда чиқса, у 200 0 С дан ҳам юқори ҳароратда қизитиб юборилган бўлади. Бундай ҳолда қориғичнинг ишлаш режимини тўғрилаш керак. Агар қориғич нотўғри ишласа қоришма совуйди, натижада қоришмани қайта иситиш чорасини кўриш керак бўлади. Юқорида келтирилган кўрсатма ва шартлар хавфсизликни таъминлаш (ҚМҚ 3.01.02-00. “Қурилишда техника хавфсизлиги”) асосида олинган бўлиб, уларга ишлаб чиқариш жараёнида риоя қилиш шартдир.

Назорат саволлари 1. Асфальтбетон таркиби қандай материаллардан ташкил топади? 2. Асфальтбетон қандай мақсадларда ишлатилади? 3. Асфальтбетон таркиби ва хусусиятларига кўра қандай синфларга бўли- нади? 4. Асфальтбетон учун ишлатиладиган майда ва йирик тўлдирувчилар қандай фракцияларга бўлинади? 5. Фаоллаштирилган минерал қўшилмалар асфальтбетон таркибига қандай таъсир кўрсатади? 6. Асфальтбетон таркибининг тузилиши қандай тавсифланади? 7. Асфальтбетоннинг асосий хоссаларини айтиб беринг. 8. Асфальтбетон қопламаларда вужудга келадиган деформациялар қандай ҳилларга бўлинади? 9. Асфальтбетон таркиби қандай аниқланади? 10. Асфалтбетон қоришмасини тайёрлаш технологик жараёни қандай босқичлардан иборат бўлади?

Фойдаланилган адабиётлар 1. Акрамов Х. А., Нуритдинов Х. Н. Бетон ва темирбетон буюмлари ишлаб чиқариш технологияси. -Тошкент. “Ўзбекистон файласуфлари миллий жамияти” нашриёти. 2011й. 2. Акрамов Х. А., Рахимов Ш. Т., Нуритдинов Х.Н. Бетон тўлдирувчилари технологияси. ТАҚИ. 2010й. 3. Баженов Ю. М. Технология бетона. -Москва. Издательство “Ассоциации строительных вузов”. 2007й. 4. Воробьев В. А. Строительные материалы. -Москва. “Высшая школа”, 1967й. 5. Газиев У. А. Бетон буюмлари ва конструкцияларининг коррозияси ҳамда ҳимояси. -Тошкент. ТАҚИ 2000й. 6. Горчаков Г. И., Баженов Ю.М. Строительные материалы. -Москва. “Стройиздат”. 1986й. 7. Горелышева Н. В. Справочник по дорожно-строительным материалам. - Москва. Издательство,“Транспорт”. 1972й. 8. Қосимов Э. Ўзбекистон қурилиш ашёлари. -Тошкент. “УАЖБНТ” маркази. 2003й. 9. Қосимов Э. Қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Меҳнат”, 2004й. 10. Қосимов Э., Қосимов И., Акбаров М., Убайдуллаев И. Йўл қурилиш ашёлари. -Тошкент. “Ўзбекистон” нашриёти. 2005й. 11. Қосимов Э. У. Қурилиш ашёлари. Маьлумотнома. -Тошкент. “Чўлпон” номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи. 2011й.

Похожие

Органик боғловчи моддалар ҳамда улар асосида тайёрланадиган материаллар

Цементбетон ва қурилиш қоришмалари

Органик боғловчи моддалар ва улар асосидаги йўл қурилиш материаллари

Нанотехнология архитектура ашёшунослигида

Пластмасса йўл қурилиш материаллари ва буюмлар