Muskullarning tuzilishi, shakllari, nomlanishi - Анатомия - Рефераты

Muskullarning tuzilishi, shakllari, nomlanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59.884765625 KB

Muskullarning tuzilishi, shakllari, nomlanishi Reja: 1. Muskul to‘qimasining turlari. 2. Muskullar harakatining boshqarilishi. 3. Skelet muskullarining shakllari. 4. Odam tanasi muskullarining asosiy guruhlari. 5. Muskullarning ishlashi. 6. Tayanch-harakatlanish tizimi rivojlanishida jismoniy tarbiya va mehnatning roli. 7. Qad-qomatning shakllanishi. 8. Yassioyoqlik.

Muskul to‘qimasining turlari. Muskul to‘qimasi uch turga, ya’ni ichki a’zolar va qon tomirlari devorini tashkil etuvchi silliq muskullar, o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lgan ko‘ndalang yo‘lli yurak muskullari va ko‘ndalang yo‘lli skelet muskullariga bo‘linadi. Tayanch - harakatlanish tizimining tarkibiy qismi bo‘lgan ko‘ndalang yo‘lli skelet muskullari tayanch - harakatlanish tizimining faol qismi hisoblanadi, Muskul qisqarishi suyaklarni harakatga keltiradi va odamning qo‘l - oyoqlari ma’lum ishni bajaradi (yurish, yugurish, sakrash, yuk ko‘tarish, ovqatlanish, so‘zlash, yozish va hokazo). Muskullar harakatining boshqarilishi. Muskullar harakatini nerv tizimi boshqaradi. Muskullar harakatini ta’minlovchi nerv hujayralari motoneyron deb ataladi. Ular harakatlanuvchi nerv hujayralari bo‘lib, orqa miyada hamda bosh miyaning uzunchoq va o‘rta miya qismlarida joylashgan. Miya markazlaridagi motoneyronlarning uzun tolalari, ya’ni aksonlar tananing turli qismlaridagi muskul tolalari bilan tutashadi. Bitta nerv hujayrasining uzun o‘simtasi bir nechta mayda tolalarga bo‘linib, yuzlab muskul tolalari bilan tutashgan. Ular nerv - muskul harakat birligi deb ataladi. Muskullar harakatini ta’minlovchi motoneyronlarning orqa miya, uzunchoq va o‘rta miyadagi markazlarning funksiyasi bosh miya yarim sharlari po‘stloq qismining oldingi markaziy egatida joylashgan nerv hujayralari - harakatlanish oliy nerv markazlari tomonidan boshqariladi. Agar bosh miya po‘stlog‘idagi nerv markazlarining ishi buzilsa, u markaz boshqaradigan muskullarda markaziy shol yuzaga keladi. Bunda ularning tarangligi ortadi, shol bo‘lgan qo‘l - oyoq tarashadek qotib qoladi. Bu bosh miya shikastlanganda yoki miyaga qon quyilganda yuzaga keladi. Orqa miyada joylashgan nerv markazlarining ishi buzilganda, ular boshqaradigan muskullarda periferik shol yuzaga keladi. Bunda ularning tonusi pasayib, shol bo‘lgan qo‘l yoki oyoq harakatsizlanib, osilib qoladi. Odam organizmida 600 dan ortiq skelet muskullari bo‘lib, ular tana massasining o‘rtacha 40 % ini tashkil etadi. Jismoniy mehnat va sport bilan shug‘ullanuvchilarda muskullar yaxshi rivojlangan bo‘lib, ular 50 % ini va undan ko‘prog‘ini tashkil etadi.

Skelet muskullarining shakli xilma - xil: uzun, kalta, keng, rombsimon, trapetsiyasimon piramidasimon, uchburchak, tishsimon, duksimon, patsimon va yarim patsimon, ikki boshli, ikki qorinli, tasmasimon, aylana va hokazo bo‘ladi. Uzun muskullar asosan qo‘l va oyoqlarda, kalta muskullar qovurg‘alar orasida, keng muskullar ko‘krakda, qorin devorlarida, aylana muskullar og‘iz, ko‘z atrofida joylashgan. Har bir muskulning paylardan tashkil topgan bosh va dum qismi bo‘ladi. Muskul tashqi tomondan biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan yupqa parda bilan o‘ralgan bo‘lib, bu parda fassiya deb ataladi. Fassiya bilan muskulning paylari orasida harakatni qulaylashtiradigan sinovial suyuqlik bo‘ladi. Muskullarning ishlashi. Odam tanasining harakatlari ma’lum muskullar guruhining ishlashi natijasida bajariladi. Muskullar maxsus nerv hujayralari va ularning tolalari bilan tutashgan. Muskullarni harakatga keltiruvchi nerv hujayralari, ya’ni motoneyronlarning har biri o‘z tolalari orqali o‘nlab va yuzlab muskul tolalari bilan tutashadi. Nerv tolasi muskul tolasi bilan tutashadigan joyda yupqa pardadan iborat maxsus plastinkalar bo‘lib, ular sinaps deb ataladi. Motoneyron qo‘zg‘alganda uning tolasi uchidan kimyoviy moddalar (atsetilxolin, adrenalin) ajralib, sinaps bo‘shlig‘iga o‘tadi, Ular muskul tolasiga ta’sir etib, uni qo‘zg‘atadi, natijada muskul qisqaradi. Qisqargan muskul harakatlanadi va ish bajaradi. Skelet muskullarining ishi ikki xil bo‘ladi: statik va dinamik. Muskulning statik ishi natijasida odam tanasi va uning ayrim qismlari ma’lum vaqt davomida zarur bo‘lgan vaziyatni saqlaydi. Masalan, tik turish, qo‘lni oldinga yoki yuqoriga ko‘tarib turish, start oldi holati kabilar. Muskulning statik ishi tanani harakatga keltirmaydi, balki uning yuqorida ko‘rsatilgan zarur vaziyatlarda ma’lum vaqt saqlanishini ta’minlaydi. Muskulning dinamik ishi natijasida odam tanasi va uning ayrim qismlari har xil harakatlarni bajaradi. Masalan, yurish, yugurish, sakrash, gapirish va hokazo. Muskulning ishi maxsus asbob (ergograf) yordamida lentaga yozib olinadi va hosil bo‘lgan chiziqlar ergogramma deb ataladi. Muskul ish bajarganda, undan energiya ajraladi va energiyaning 25 30 % i ana

shu bajarilayottan ish uchun sarflanadi. Qolgan 70 - 75 % i issiqlik energiyasi sifatida tana haroratining doimiyligani ta’minlash uchun sarflanadi, ortiqcha qismi teri va nafas chiqarish yo‘li orqali tashqariga ajratiladi. Bu energiya ovqat tarkibidagi oqsil, yog‘ va uglevodlarning kislorod bilan oksidlanishi natijasida hosil bo‘ladi. Bundan tashqari, muskullarda zahira holda ATF, KF, glikogen kabi energiya beruvchi moddalari bo‘lib, muskul ish bajarganda, ular parchalanib, energiya hosil qiladi. Jismoniy mehnat qiluvchilar, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug‘ullanuvchilar muskullarida energiya manbai bo‘lgan ATF, KF, glikogen kabi moddalarning zaxira miqdori ko‘p bo‘ladi. Shuning uchun bunday odamlar jismoniy mashq bajarganda tez charchamaydi, chunki yuqorida ko‘rsatilgan moddalar parchalanib, muskul ishi uchun zarur bo‘lgan energiya bilan ta’minlaydi. Muskullarnivg charchashi. Ma’lum vaqt davomida ish bajarish natijasida muskullar charchaydi. Muskullar charchashining sababi quyidagilardan iborat: - birinchidan, uzoq vaqt davomida qo‘zg‘alish natijasida miyaning muskul ishini boshqaradigan nerv hujayralari charchaydi, ularda qo‘zg‘alish jarayoni pasayadi, hujayralar tormozlanish holatiga o‘tadi; - ikkinchidan, uzoq vaqt davom etadigan jismoniy ish natijasida muskul tolalaridagi ATF, KF, glikogen moddalarning zahirasi tugab, muskulning ishi uchun zarur bo‘lgan energiya tugaydi; - uchinchidan, qisqa vaqt davomida, ammo katta tezlikda bajarilgan ish jarayonida organizmda kislorod yyetishmay qoladi. Charchash yuzaga kelganda, asta - sekin muskul tolalarining qisqarish kuchi kamaya boshlaydi va ular bora - bora bo‘shashib, qisqara olmay qoladi. Buning natijasida harakat asta-sekin susayib, keyin to‘xtaydi. Ba’zida charchagan muskul tolalari qisqarib, bo‘shasha olmay qoladi, bu holat muskullarning kontrakturasi deb ataladi. Ayniqsa, tez yugurgan vaqtda boldir muskullarida shunday holat yuzaga keladi. Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam ravishda shug‘ullanuvchi odam organizmi yaxshi chiniqqan bo‘ladi. Shuning uchun

ularning muskullari tez charchamaydi. Chiniqqan kishilarning muskullari yaxshi rivojlanganligi bilan birga ularning nerv - endokrin, yurak - qon tomir, nafas va boshqa hayotiy muhim ahamiyatga ega bo‘lgan a’zolari hamda to‘qimalarining ish faoliyati ham ortadi. Shu bilan birga charchashning tez yoki sekin yuzaga kelishi odamning kayfiyatiga ham bog‘liq. Agar kayfiyat yaxshi bo‘lsa, bajaradigan ishga qiziqsa, tez charchamaydi. O‘ta charchash organizmning kasallik holati hisoblanadi. Agar bir necha hafta va oy davomida ish surunkali ravishda davom etaversa, lekin dam olish o‘z vaqtida hamda yyetarli bo‘lmasa, nerv tizimida va muskullarda charchash alomatlari asta - sekin to‘planib, o‘ta charchash holati yuzaga keladi. O‘z vaqtida dam olmaslikdan tashqari, ovqatlanishning sifatli bo‘lmasligi, sharoit noqulayligi, kayfiyat buzilishi kabilar o‘ta charchash holatining tezroq yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi. O‘ta charchash quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: qo‘l va oyoq hamda tananing barcha muskullari bo‘shashadi, harakat tezligi pasayadi, bosh og‘riydi, kunduzi ish vaqtida uyqu bosadi, kechasi esa uyqu kelmaydi, ishtaha pasayadi, hech narsaga qiziqmaydi, harakat qilganda ter bosadi, yurak tez uradi va havo yyetishmaganday bo‘ladi. O‘ta charchashning oldini olish uchun har bir odam kun tartibiga rioya qilishi, ya’ni o‘z vaqtida ishlashi, dam olishi, ovqatlanishi, uxlashi kerak. O‘ta charchash holati yuzaga kelganda esa shifokorga murojaat qilinadi va uning ko‘rsatmasi bilan ma’lum muddatga kundalik ishdan ozod etiladi. Toza havoda sayr qilish, nafas oldiruvchi yyengil badantarbiya mashqlarini bajarish, ko‘proq uxlash, ovqat sifatini yaxshilash kabi gigiyyenik tadbirlar tavsiya etiladi. Tayanch-harakatlanish tizimining rivojlanishida jismoniy tarbiya va mehnatning roli. Jismoniy tarbiya odam organizmining normal o‘sishi, rivojlanishida, qad - qomatning shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Muntazam ravishda mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish natijasida muskul to‘qimasida moddalar almashinuvi kuchayadi, muskullarga qon kelishi ko‘payadi, bu esa ularning oziq moddalar bilan ta’minlashini yaxshilaydi. Tekshirishlardan ma’lum

bo‘lishicha, jismoniy mashq bilan shug‘ullanuvchi kishilarning har 100 ta muskul tolasida mayda qon tomirlar (kapillyarlar)ning soni boshqalarning muskulidagiga nisbatan ikki marta ko‘p bo‘ladi. Bunday odamlar muskullarining qon, kislorod, oziq moddalar bilan ta’minlanishi yaxshi bo‘lganligi uchun muskul hujayralari sitoplazmasida oqsil, ATF, KF, glikogen miqdori ko‘payadi. Bu esa muskul tolalarining yo‘g‘onlashuviga va ular mustahkam bo‘lishiga, qisqarish kuchining ortishiga olib keladi. Muskullarning yaxshi rivojlanishi, tolalari va paylarning baquvvat bo‘lishi, o‘z navbatida, suyaklarning yaxshi rivojlanishiga, ularning mustahkam bo‘lishig‘a imkon beradi. Shuning uchun ham odam yoshligidan boshlab jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam ravishda shug‘ullansa, tayanch - harakatlanish tizimining o‘sishi, rivojalanishi, shakllanishi yaxshi bo‘ladi. Shu bilan birga organizmning boshqa hayotiy muhim a’zolar (o‘pka, yurak-qontomir, jigar, buyraklar, oshqozon - ichak, nervlar) funksiyasi ham yaxshilanadi. Buning natijasida odam organizmi har tomonlama garmonik rivojlangan, baquvvat, tashqi muhitning noqulay ta’siriga chidamli va chiniqqan bo‘ladi, kasalliklarga kam chalinadi va uzoq umr ko‘radi. Qad - qomatning shakllanishi. Har bir odam tanasini o‘zi odatlangan holatda erkin tutishi qad - qomat deb ataladi. Odamning qad - qomati uning skeleti, muskullari va nerv sistemasining rivojlanishiga bog‘liq. Qad - qomatning shakllanishida, ayniqsa, umurtqa pog‘onasining normal rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Normal holda umurtqa pog‘onasi bemalol egiladi. Bo‘yin va bel qismida umurtqa pog‘onasi bir oz oldinga, ko‘krak va dumg‘aza qismida bir oz orqaga egilgan bo‘ladi. Shuning uchun oldinga egilish, orqaga egilish deb ataladi. Bu tabiiy egilishlar bir yoshgacha bo‘lgan bolalarda bo‘lmaydi. Bolaning tik turishi, yurishi, boshni tik tutishi natijasida asta-sekin bu egilishlar hosil bo‘ladi. Ularning normal holda bo‘lishi yoki normadan ortiqcha egilishi qad-qomatning noto‘g‘ri shakllanishiga ta’sir etadi. Bundan tashqari qad-qomatning shakllanishida ko‘krak

qafasi, qo‘l va oyoq suyaklari hamda tana muskullarining normal rivojlanishi ham muhim ahamiyatga ega. Qad-qomati to‘g‘ri odam tik turganida boshini, bo‘ynini tanasiga nisbatan to‘g‘ri va tik tutadi, ikkala yelkasi va ikkala kuragi bir tekislikda bo‘ladi. Oyoqlari tik va to‘g‘ri holatda bo‘lib, ularni juftlashtirganda tovonlar, oshiqlar, tizzalar bir - biriga tegib turadi, qorin bir oz ichga tortilgan, ko‘krak qafasi bir oz oldinga chiqqan bo‘ladi. Qad - qomatning noto‘g‘ri shakllanishi bir necha xil bo‘ladi: egilgan, kifotik, lordotik va skoliotik qad -qomat. Egilgan qad-qomatli odamlar tik turg‘anda, boshi bir oz oldinga engashgan, yelkalari oldinga osilgan, ko‘krak qafasi botiqroq, qorni oldinga chiqqan bo‘ladi. Bunday holat skelet muskullari, ayniqsa, gavdaning orqa qismidag‘i muskullar yaxshi rivojlanmaganligi va kuchsiz bo‘lishi tufayli yuzaga keladi. Kifotik qad-qomatli odamlar tik turganda orqasining yuqori qismi do‘ppaygan va yumaloqlashgan, yelkalari oldinga osilgan, boshi oldinga egilgan, qornining pastki qismi bo‘rtgan bo‘ladi. Kuraklar qanotga o‘xshab ko‘tarilib turadi, bukir holat yuzaga keladi. Umurtqa pog‘onasining bo‘yin va bel qismidagi oldinga egilishlarning normaga nisbatan kam, ko‘krak qismidagi orqaga egilishning esa ko‘p bo‘lishi tufayli vujudga keladi. Lordotik qad-qomatli odamlar gavdasining orqa qismi tekis yoki bir oz botiqroq bo‘ladi. Bunday holat umurtqa pog‘onasining bel qismi oldinga normadan ko‘proq, bo‘yin qismi esa kamroq bukilishi hamda qorin devori muskullarining kuchsiz rivojlanganligi tufayli yuzaga keladi. Skoliotik qad-qomatli odamlar tik turganda yelkalarining bir qismi past, ikkinchisi baland bo‘ladi, ko‘kraklari ham past - baland bo‘lib, ko‘krak qafasining bir tomoni bo‘rtganroq, ikkinchi tomoni botiqroq holatda bo‘ladi. Bunday odam tanasini tik va to‘g‘ri tuta olmaydi, ya’ni tik turganida gavdasi bir tomonga qiyshaygan holatda bo‘ladi. Qad-qomatning buzilishidan faqat odamning tashqi ko‘rinishi o‘zgarmasdan, balki u ichki a’zolar (o‘pka, yurak, jigar, buyrak, me’da va ichak kabilar) ning

rivojlanishi va funksiyasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bunday odamlar jismoniy mehnat qilganda, jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanganida nafasi qisadi, yurak urishi tezlashadi, tez charchaydi va hokazo. Bolaning qad-qomati normal shakllanishi uchun quyidagi gigiyyena qoidalariga amal qilish kerak: - bolani yoshligidan tekis va bir oz qattiqroq to‘shakda uxlashga o‘rgatish, yostiq pastroq bo‘lishi kerak. To‘shakning qalin va yumshoq bo‘lishi, yumshoq prujinali krovat, baland yostiq, bolaning umurtqa pog‘onasi egrilanib qolishiga sabab bo‘ladi; - bolani olti oylik bo‘lguncha o‘tqazmaslik, o‘n oylik bo‘lguncha oyog‘ida uzoq vaqt tik turg‘azmaslik kerak, chunki bu yoshdagi bolalarning umurtqa pog‘onasi, oyoq suyaklari egiluvchan bo‘lganligi sababli tana massasini ko‘tara olmasdan, egrilanib qolishi mumkin. - 4 - 5 yoshgacha bo‘lgan bolalarni katta odamlar uzoq vaqt qo‘lidan yyetaklab yurmasligi kerak, chunki bolaning bir tomoni yuqoriga ko‘tarilishi tufayli umurtqa pog‘onasi egrilanib qolishi mumkin; - kichik yoshdagi bolalar, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uzoq vaqt bir joyda o‘tirmasligi, tik turmasligi, uzoq masofaga yurmasligi, og‘ir buyumlarni ko‘tarmasligi, ayniqsa doim faqat bir qo‘lida ish bajarmasligi kerak. Bularning barchasi bolaning umurtqa pog‘onasi va oyoq suyaklari egrilanib qolishiga, qad - qomati buzilishiga sabab bo‘ladi. - bolalar va o‘quvchilar bo‘ylariga mos parta, stol-stulda o‘tirishi kerak (maktabda, uyda dars tayyorlaganda, ovqatlanganda); - o‘quvchilar parta, stol-stulda o‘tirganda quyidagi qoidalarga rioya qilishi zarur: o‘tirganda gavdasi tik, yelkalari bir tekisda, beli stul (parta) suyanchig‘iga suyanib tursin, oyoqlari tizza bo‘g‘imida to‘g‘ri burchak hosil qilib bukilsin, oyoq kaftining hamma yuzasi polga baravar tegib tursin, ko‘krak bilan parta qirrasi orasida 10 sm ga yaqin masofa bo‘lsin. Qad-qomatning shakllanishi 18 yoshgacha davom etadi. Shuning uchun ana shu yoshgacha bo‘lgan odamlar yuqorida ko‘rsatilgan qoidalarga amal qilsalar,

ularning qad-qomati to‘g‘ri, chiroyli bo‘lib shakllanadi. Yassioyoqlik. Odam tovon-kaftining pastki qismi tayanch harakatlanish tizimining muhim qismi hisoblanadi. U tuzilish xususiyatlariga ko‘ra tananing ressori vazifasini bajarishga moslashgan. Normal rivojlangan oyoq kaft yuzasi sathining ko‘proq qismi o‘yiqroq (chuqurroq), ozroq qismi gumbaz shaklida bo‘ladi. Uning bunday tuzilishi tana massasining oyoqning tovon va kaft qismlariga baravar taqsimlanishini ta’minlaydi. Yassioyoqlikda tovon - kaft yuzasining (gumbaz qismi) keng‘ayib, o‘yiq (chuqur) qismining sathi kamayadi, ba’zida esa oyoq yuzasining butun sathini gumbaz qism egallab, u tekis bo‘lib qoladi. Natijada tovon-kaftning ressorlik vazifasi buziladi va bunday odam uzoq vaqt tik turganda, ko‘proq yurganda, yugurganda, og‘ir yuk ko‘targ‘anda oyog‘ining tovon-kaft va boldir muskullarida og‘riq, paydo bo‘ladi. Yassioyoqlik umurtqa pog‘onasi va chanoq suyaklarining egrilanishiga va qad-qomatning buzilishiga ham sabab bo‘ladi. Chunki bunday odam tanasini tik va to‘g‘ri tuta olmaydi. Yassioyoq odamlar yurganida oyoqlarini keng tashlab qo‘llarini yon tomonlarga silkitib, lapanglab yuradi, chunki yurgan vaqtda tanasining massasi oyoq yuzasiga baravar taqsimlanmasligi natijasida tovon-kaft muskullari tez charchaydi va ularda og‘riq seziladi; Bunday odamlar ko‘proq tik turganda va yurganida oyog‘ining kaft yuzasi yana kengayadi va ertalab mos bo‘lgan poyabzal kunning ikkinchi yarmida oyog‘ini siqa boshlaydi; Yassioyoqlikda tananing massasi ko‘proq tovon-kaftning ichki tomoniga tushadi. Shuning uchun bunday odamlarning poyabzali ichki tomonga qiyshayib, u tezda yaroqsiz holga kelib qoladi. Yassioyoqlikking tug‘ilgandan keyin yuzaga kelishi sabablari quyidagalardan iborat: -bolani juda yoshligidan (8-10 oyligidan) boshlab yurgizish va uni uzoq vaqt

oyog‘ida tik turg‘izish; - yosh bolaga poshnasiz yumtoq poyabzal kiygizish; - o‘quvchilar kun bo‘yi poshnasiz sport poyabzalida yurishi (sport poyabzalini faqat mashg‘ulot vaqtida kiyish kerak); - poshnasi baland, uch tomoni tor, orqa tomoni keng bo‘lgan bo‘ladi. Ana shularni hisobga olib, yassioyoqlikning oldini olishga e’tibor berish kerak.

Похожие

Bosh miyaning tuzilishi

Orqa miyaning tuzilishi

Ichki sekretsiya bezlarining tuzilishi

Qon aylanish a'zolarining tuzilishi

Nafas olish a'zolarining tuzilishi