Ichki a’zolar haqida ta’limot, splanxnologiya - Анатомия - Рефераты

Ichki a’zolar haqida ta’limot, splanxnologiya

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1672.5 KB

Ichki a ’ zolar haqida ta ’ limot , splanxnologiya Reja: 1. Ichki a'zolar to'qrisida umumiy tushuncha. 2. Xazm a'zolarining taraqqiyoti. 3. Xazm a'zolarining tuzilishining umumiy hususiyatlari. 4. Og'iz bo'shlig'i va uning topografiyasi. halkum. qizil¢ngach. 5. Me'da. 6. Ingichka va yo'g'on ichak. 7. Nafas a'zolarining anatomiyasi. 8. Siydik chiqaruv a'zolarining anatomiyasi. 9. Jinsiy a'zolarining anatomiyasi va topografiyasi. 10. Endokrin bezlarning funksional anatomiyasi haqida nazari bilim berish

Ichki a’zolarga ko‘krak, qorin va chanoq bo‘shliqlarida joylashgan a’zolar kiradi. Ichki a’zolar bajaradigan ishiga qarab alohida sistemalarga ajratiladi. Hazm a’zolari qorin va ko‘krak bo‘shliqlarida, nafas a’zolari ko‘krak bo‘shliqlarida joylashgan. Hazm va nafas a’zolarining boshlanish qismlari esa bo‘yin hamda kalla sohasidan o‘rin olgan. Siydik ajratish a’zolarining boshlanish qismi qorin pardasining orqa sohasida, davomi esa chanoq bo‘shlig‘ida joylashgan. Jinsiy a’zolar ham chanoq bo‘shlig‘ida bo‘lib, ko‘payish vazifasini bajaradi. Hazm, nafas va siydik ajratish a’zolari, odatda, ichki shilliq, shilliq osti, o‘rta muskul va tashqi seroz pardadan tuzilgan. Shilliq parda (tunica mucosa) hazm a’zolarining hamma qismi (og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngach, me’da va ichaklar) ni ichki tomondan qoplab turadi. Shilliq pardani ustki epiteliy qavati o‘rab olgan. Epiteliy qavati hazm a’zolarining hamma qismlarida ham bir xil tuzilmagan. Jumladan, og‘iz bo‘shlig‘i ko‘p qavatli yassi epiteliydan iborat bo‘lsa, me’da bir qavatli silindrsimon bez epiteliysi bilan qoplangan. Shilliq pardaning rangi undagi qon tomir va qonning ko‘p yoki oz bo‘lishiga qarab pushti rangdan to‘q qizil ranggacha bo‘ladi. Shilliq osti qavati (tela submucosa) biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan bo‘lib, shilliq qavatini muskul qavati bilan qo‘shib turadi. Shilliq osti qavati hazm a’zolarining (og‘iz bo‘shlig‘i va halqumdan boshqa) barcha qismida shilliq pardaning burmalari hosil bo‘lishida katta ahamiyatga ega. Muskul parda (tunica muscularis) hazm a’zolari devoridagi shilliq va shilliq osti pardalaridan keyingi uchinchi parda bo‘lib, silliq muskul hujayralarining tutamlaridan tuzilgan. Og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngachning yuqori qismi va orqa chiqaruv teshigi devorlari ko‘ndalang-targ‘il muskul tolalaridan iborat. Silliq muskul hujayralarining tutamlari a’zolar devorida, odatda, ikki qavatdan (aylanma va uzunasiga yo‘nalgan) iborat bo‘ladi, ba’zan me’dada uchinchi (qiyshiq) qavat ham uchraydi. Seroz parda (tunica serosa) siyrak tolali biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan. U ovqat hazm qilish a’zolarini eng ustidan o‘raydi va biriktiruvchi nozik to‘qima

vositasida muskul qavatga tutashadi. Qorin pardasining ichki varag‘ida joylashgan seroz parda qorin bo‘shlig‘idagi a’zolarni ustidan o‘rab turadi. Seroz parda bilan o‘ralmagan hazm kanalining qismlari (og‘iz bo‘shlig‘i, halqum, qizilo‘ngachning bo‘yin va ko‘krak qismlari, to‘g‘ri ichakning oxirgi qismi biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan parda bilan o‘ralgan. Me’da, ichaklar shilliq pardasida bez va limfoid to‘qimalar joylashgan. Bezlar epiteliy hujayralaridan tuzilgan va turlicha bo‘ladi. Jumladan organizmdagi barcha bezlar ajratadigan moddalariga qarab uch turkumga bo‘linadi: 1) tashqi sekretsiya bezlari og‘iz bo‘shlig‘i, me’da-ichak devoridagi bezlar, ter va yog‘ bezlari suyuqliklarini maxsus naychalar orqali tananing ma’lum bir sohasi yoki bo‘shlig‘iga quyadi; 2) ichki sekretsiya bezlari (gipofiz, buyrak usti bezi, qalqonsimon bez va h.k.) o‘z suyuqlig‘i (gormonlari)ni to‘ppa-to‘g‘ri qonga quyadi. 3) aralash bezlar (me’da osti bezi va jinsiy bezlar) – bir vaqtda ikki xil suyuqlik ishlab chiqaradi. Sekretning bir qismi (gormon) qonga shimiladi, ikkinchisi maxsus naychalar orqali organizmning ma’lum bir bo‘shlig‘iga quyiladi. Tashqi sekretsiya bezlari ikki xil: sodda va murakkab tuzilishga ega. Sodda tuzilgan bezlarning chiqaruv naychalari tarmoqlanmaydi, sekret ishlab chiqaruvchi tub qismlari naysimon yoki alveola (pufakcha)ga o‘xshash bo‘lishi mumkin. Ularga me’daning fundal va terining yog‘ bezlari misol bo‘ladi. Murakkab tuzilgan bezlarning chiqaruv naychalari daraxt kabi tarmoqlangan va o‘zaro birikkanligi sababli, ularning alohida bo‘laklardan tuzilganligi yaqqol ko‘zga tashlanadi. Murakkab tuzilgan bezlarga so‘lak bezlari va me’da osti bezi kiradi. Bezlardan tashqari, hazm a’zolarining shilliq va shilliq osti pardalarini egallagan holda limfa follikulalari uchraydi. Bular yakka-yakka (solitar) yoki guruh holida (ingichka ichak) joylashgan.

ICHKI ORGANLARNING RIVOJLANISHI HAQIDA QISQACHA MA’LUMOT Ichki organlar embrion taraqqiyotining 4 – haftasida endodermadan payda bo’lgan birlamchi ichak naychasidan boshlanadi. Ichakning muskul qavati mezodermadan rivojlanadi. Ichak naychasi embrion umurtqa pog’onasining old tomonida , unga boshidan oxirigacha parallel joylashgan bo’ladi. Keyingi rivojlanish davrida ichak naychasi embrionga nisbatan tez o’sib qorin bo’shlig’ida ikkita burilishni hosil qiladi. Natijada ichak naychasi bosh, o’rta va orqa ichak qismlariga ajraladi. Bu vaqtda embrion bosh qismining bet tomonidab ektodermaning botib kirishi natijasida og’iz bo’shlig’i va tilning old qismlari rivojlanadi. Bunga qarama-qarshi birlamchi ichak naychasining bosh qismidan esa og’iz bo’shlig’I va tilning orqa bo’lagi , hiqildoq, qizilo’ngach va me’da rivojlanadi. Bu ikkala kurtak orasida parda bo’lib , u keyinchalik shimilib ketadi. Og’iz bo’shlig’ining oldingi bo’lagi bilan orqa qismi embrion rivojlanishida o’zaro qo’shilib butun og’iz bo’shlig’I va tilni vujudga keltiradi.Birlamchi ichak naychasining bosh qismidan og’iz bo’shlig’I va tildan tashqari tish, so’lak bezlari, limfoid to’qimalar va ayrisimon bez , qalqonsimo va qalqon orqa bezlari rivojlanadi. Birlamchi ichak naychasining o’rta qismidan o’n ikki barmoq ichak , yonbosh ichak va ularga aloqador bezlar ( jigar , me’da osti bezi ) rivojlanadi. Birlamchi ichak naychasining oxirgi qismidan esa ko’richak , ko’tariluvchi va ko’ndalang, pastga tushuvchi chambar ichaklar , “S”simon ichak va to’g’ri ichak taraqqiy etadi. Birlamchi ichak naychasining oxirgi qismi , dastlab ovqat hazm qilish hamda siydik va tanosil organlariga umumiy bo’lgan bo’shliqqa - kloakaga ochiladi . Ayni paytda to’g’ri ichak bilan siydik tanosil organlari orasida Frontal to’siq rivojlanib , kloakaning bir-biri bilan aloqador bo’lmagan oldingi va orqa qismlariga bo’ladi. To’g’ri ichak nayning oxirgi bo’lagi bo’lib , uning pastki qismi muskul

qavati ko’ndalang – targ’il muskullardan iborat. Rivojlanayotgan to’gri ichakning quyi qismi parda bilan berk bo’ladi. Embrion rivojlanishida ektodermadan to’gri ichakka qarab chuqurcha ( bo’lg’usi orqa teshik) hosil bo’ladi. Keyinchalik rivojlanish jarayonida o’rtadagi parda shimilib ketadi va to’g’ri ichak orqa teshik orqali tashqariga ochiladi. OVQAT HAZM QILISH A’ZOLARI FUNKSIYALARI Ovqat hazm qilish - avvalo fizik o’zgarishdan ( ovqat moddasi maydalanib, aralashib eriydi ) boshlanadi. Hazm yo’lida joylashgan bez shiralari ovqat moddalarining parchalanishida o’z kimyoviy ta’sirini ko’rsatadi. Oqsil, yog’ , uglevodlar bez shiralarining tarkibidagi fermentlar ta’sirida oddiy kimyoviy birikmalarga aylanadi. Oqsillar aminokislotalarga ., uglevodlar monosaxaridlarga , yog’lar glitserin bilan yog’ kislotalarga parchalangandan so’ng ichak so’rg’ichlari orqali qon va limfaga shimilib hujayralar , to’qimalarga tarqaladi . Suv , mineral tuzlar va vitaminlar qonga o’zgarmagan holda o’tadi. Odam hazm organlar sistemasida ovqat moddalarining parchalanib shimilishi uchun bir kecha kunduzda o’rtacha 10 l gacha (taxminan 1,5 l so’lak, 2,5 l me’da shirasi, 1 l me’da osti bezi shirasi , 1,2 l jigar o’ti , 2,5 l ichak shiralari va 1,5-2 l istemol qilingan suyuqlik) suyuqlik kerak bo’ladi.Shira tarkibidagi fermentlar spetsifik xususiyatga ega bo’lib , tananing optimal (qulay) (36*-37*)tempraturasidagina ma’lum bir moddani parchalay oladi. OG‘IZ BO‘SHLIG‘I Og‘iz bo‘shlig‘i (cavitas oris, 112- ) hazm a’zolari sistemasining boshlanish qismi, ovqat birinchi marta shu bo‘shliqda qabul qilinib, tishlar vositasida maydalanadi va so‘lak yordamida namlanadi va kimyoviy parchalanish boshlanib, me’daga o‘tkazish uchun tayyorlanadi. Og‘iz bo‘shlig‘i, og‘izning kirish qismi – dahlizi (vestibulum oris) va xususiy og‘iz bo‘shlig‘i (cavitas oris propria) dan iborat.

112- . Og‘iz bo‘shlig‘i. 1–philtrum; 2–tuberculum labii superioris; 3–labium superioris; 4– palatum durum; 5–palatum molle; 6– uvula; 7–commisura labiorum; 8– bucca; 9–isthmus faucium; 10–labium inferius; 11–sulcus mentolabialis; 12– arcus dentalis inferior; 13–dorsum linguae; 14–arcus palatoglossus; 15– tonsilla palatina; 16–arcus palatopharyngeus; 17–raphe palati; 18–arcus dentalis superior. O g‘ i z d a h l i z i old tomondan yuqori va pastki lablar, yon tomondan lunjlar, orqa tomondan yuqori va pastki jag‘ tishlar hamda milklar bilan chegaralanadi. Lablar (labia oris) tashqi tomondan teri, ichki tomondan shilliq parda bilan qoplanib, uning asosini lablarning aylanma joylashgan mimika muskuli (m. orbicularis oris) tashkil etadi. Tepa va pastki lablar o‘rtasidagi yoriq og‘izga kirish teshigi (rima oris) deb ataladi. Lablarning shilliq qavatida juda ko‘p bezlar joylashgan. Lablarning shilliq qavati tishlarni o‘ragan milklargacha (gingiva) davom etib, markaziy qismida yuqori va pastki burmalar (frenulum labii superior et inferioris) ni hosil qiladi. Lunj (buccae) lablarning bevosita davomi bo‘lib, uning chuqur qatlamida yog‘ qavatlari, shilliq pardasida esa mayda bezchalar joylashgan. Og‘iz dahlizi lunj vositasida (oziq tish orqasida) xususiy og‘iz bo‘shlig‘iga qo‘shiladi. Xususiy og‘iz bo‘shlig‘i –cavitas oris propria ni berk turganda ikki yon va old tomondan tishlar chegaralaydi. Yuqori devorini qattiq va yumshoq tanglay hosil qiladi hamda burun bo‘shlig‘ini og‘iz bo‘shlig‘idan ajratib turadi. Og‘iz bo‘shlig‘i (tubi)ni pastki jag‘ diafragmasi (diaphragma oris), bir juft m. mylohoideus berkitib turadi. Og‘iz bo‘shlig‘ining shilliq pardasida mayda bezlar ko‘p joylashgan.

Tanglay (palatum) ikki qism (qattiq va yumshoq tanglay)dan iborat: qattiq tanglay – palatum durum yuqori jag‘ning tanglay o‘sig‘i bilan tanglay suyagining ko‘ndalang (gorizontal) o‘siq bilan birlashishidan hosil bo‘lgan. Uni o‘rab turgan shilliq pardasida bezlar ko‘p uchraydi. Yumshoq tanglay (palatum molle) muskullardan iborat bo‘lib, orqa tomoni halqumga osilib turadi. Uning o‘rtasida tilcha – uvula joylashgan. Qattiq tanglay shilliq pardasi yumshoq tanglayga bevosita davom etadi. Yumshoq tanglaydan oldinda til tanglay ravog‘i – arcus palatoglossus, orqada tanglay halqum ravog‘i – arcus palatopharyngeuslar bo‘ladi. Bu ravoqlar orasida murtak bo‘shlig‘i bo‘lib, tanglay murtagi – tonsilla palatina joylashgan. Murtak anatomik tuzilishi jihatidan limfo-epitelial to‘qima, uning kattaligi vertikal yo‘nalishda –20–25 mm, old-orqa yo‘nalishda –15–20 mm, ko‘ndalangiga 12–15 mm ni tashkil qiladi. Yumshoq tanglay tarkibiga quyidagi muskullar kiradi: 1.Tanglay-halqum muskuli – m. palatopharyngeus yumshoq tanglay va qanotsimon o‘siq ilgagidan boshlanib, shu nomli ravoq tarkibida joylashadi hamda qalqonsimon tog‘ay va halqum devoriga birikadi. Bu muskul tanglay chodirini pastga tortadi. 2. Tanglay-til muskuli (m. palatoglossus) yumshoq tanglayning pastki sirtidan boshlanib, shu nomli ravoq tarkibida, tilning yon tomonlariga birikkan holda til ko‘ndalang muskullari tolalariga qo‘shilib ketadi. Bu muskul qisqarganda tanglay chodiri pastga tortiladi va halqumga o‘tish teshigi kichrayadi. 3. Tanglay chodirini ko‘taruvchi muskul – m. levator veli palatini bosh suyakning asosi, eshituv nayidan boshlanib, yumshoq tanglayga yo‘naladi va tanglay chodirini ko‘taradi. 4. Tanglay chodirini taranglovchi muskul – m. tensor veli palatini eshituv nayidan boshlanib, vertikal yo‘naladi va hamulus processus pterygoidei ni aylanib o‘tib, yumshoq tanglay aponevroziga birikib ketadi. Bu muskul ko‘ndalang yo‘nalishda tanglay chodirini taranglaydi. 5. Tilcha muskuli –m. uvulae tanglay suyagining spina nasalis posterior idan boshlanib, tilchani kattalashtiradi.

Og‘iz bo‘shlig‘idan halqumga o‘tish joyida – bo‘g‘iz teshik (tomoq) – fauces bo‘lib, yuqoridan yumshoq tanglay chodiri, ikki yon tomondan tanglay ravoqlari, pastdan tilning orqa yuzasi va til ildizi bilan chegaralanib turadi. TISHLAR Tishlar (dens, dentes, 113- ) ovqatni tishlab uzib olish, chaynab maydalash, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishda faol ishtirok etadi. Tishlar yuqori va pastki jag‘lardagi maxsus katakchalar (alveoli dentales) da joylashgan bo‘lib, og‘iz bo‘shlig‘ining dahlizi bilan xususiy og‘iz bo‘shlig‘i o‘rtasida chegara bo‘lib joylashgan. Shilliq pardaning suyaklangan so‘rg‘ichlari hisoblangan tishlar epiteliy va mezenximadan rivojlanadi va jag‘ suyaklarining maxsus tish katakchalarida mix kabi (gomphosis) joylashadi. 124- . Doimiy tishlar. A–yuqori jag‘ tishlari. B–pastki jag‘ tishlari. 1–medial kurak tish (og‘iz dahliziga qaragan yuzasi); 2– medial kurak tish (chaynov-kesuvchi qirrasi); 3–lateral kurak tish (og‘iz dahliziga qaragan yuzasi); 4–lateral kurak tish (chaynov-kesuvchi qirrasi); 5–qoziq tish (og‘iz dahliziga qaragan yuzasi); 6–qoziq tish (chaynov- kesuvchi qirrasi); 7–I kichik oziq tish (og‘iz dahliziga qaragan yuzasi); 8–I kichik oziq tish (chaynov yuzasi); 9– II kichik oziq tish (og‘iz dahliziga qaragan yuzasi); 10–II kichik oziq tish (chaynov yuzasi); 11–I katta oziq tish (og‘iz dahliziga qaragan yuzasi); 12–I katta oziq tish (chaynov yuzasi); 13–II katta oziq tish (og‘iz dahliziga qaragan yuzasi); 14–II katta oziq tish (chaynov yuzasi); 15–16–III katta oziq tish (chaynov yuzasi).

Odamlarda tishlar ikki marta (ba’zida uch marta) almashinadi. Bolalarda sut tishlari – dentes decidui 6–7 oyligidan boshlab birin-ketin chiqa boshlaydi va bola 2–2,5 yoshga to‘lganda (ba’zida bundan ham kechroq) butunlay chiqib bo‘ladi. Sut tishi 20 ta bo‘lib, 6–7 yoshga qadar turadi. Sut tishlarining formulasi quyidagicha: 2 0 1 2 2 1 0 2 2 0 1 2 2 1 0 2 Markazdan chetga qarab sanalganda ikkita kurak (dentes incisivi) tish 6–9 oylikda chiqadi. Bitta qoziq tish (dentes canini) 16–20 oylikda chiqadi, ikkita katta oziq tishlar (dentes molares) 15–30 oyda chiqadi. Sut tishlari nozik va kichik bo‘lib, unchalik mustahkam joylashmagan. Yosh bolalarda kichik oziq tishlar (dentes premolares) bo‘lmaydi, 6–7 yoshdan boshlab doimiy tishlar chiqa boshlaydi (253, 254, 255, 256- lar). Doimiy tishlar – dentes permanentes formulasi: 3 2 1 2 2 1 2 3 3 2 1 2 2 1 2 3 ikkita kesuvchi – kurak (dentes incisivi) tish –8–9 yoshda chiqadi, bitta qoziq tish (dentes caninus) 11–13 yoshda chiqadi, ikkita kichik oziq tish (dentes premolares) 10–15 yoshda chiqadi, uchta katta oziq tish – bulardan birinchisi va ikkinchisi (dentes molares) 7–13 yoshda, uchinchisi (aql tishlar) dens serotinus 18–25 yoshda chiqadi. Aql tishi ba’zida ko‘rsatilgan vaqtdan kechroq chiqishi yoki butunlay chiqmasligi ham mumkin. Og‘iz yumilganda yuqori va pastki jag‘dagi tishlarning chaynov yuzalari bir-biriga yaqinlashadi. Jumladan katta va kichik oziq tishlarning chaynov yuzalari bir-biriga tegib tursa, yuqori tishlar (yuqori jag‘ suyagining

ravog‘i kengroq bo‘lgandan) pastki jag‘dagi kurak tishlarning oldiga o‘tadi. Bundan tashqari, yuqori jag‘dagi oldingi tishlar til tomonga qarab yo‘nalgan bo‘ladi. Har bir tish u ch q i s m d a n iborat: uning og‘iz bo‘shlig‘iga o‘sib chiqqan toj qismi (corona dentis), jag‘ suyaklarining tish katakchalariga joylashib turgan tish ildizi (radix dentis) va bu ikki qism o‘rtasida bir oz toraygan (chegara) joyi – tish bo‘yinchasi (collum dentis) mavjud. Tishlar kimyoviy tarkibiga ko‘ra suyakka yaqin, lekin juda zich tuzilgan. Tish toj qismining asosi dentin (dentinum) moddadan tuzilgan bo‘lib, ustini eng mustahkam modda – emal (enamelum) o‘rab turadi. Emalning ust tomoni juda yupqa, shoxsimon kutikula pardasi bilan qoplangan. Bu parda emalni yemirilishdan saqlaydi. Tishning bo‘yinchasi va ildizi sement (cementum) moddasidan tuzilgan. Tish ildizining uchidagi teshik orqali tish ildizi kanaliga va toj qismida joylashgan bo‘shliq (cavitas dentis pulposus) ga o‘tiladi. Bo‘shliqda tishning biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan yumshoq qismi – pulpa (pulpa dentis) joylashgan. Tish bo‘shlig‘i va kanali (canalis radicis dentis) tish teshigi (foramen apicis dentis) bilan tugaydi. Bu teshik va kanal orqali qon tomir va nervlar pulpaga boradi. Tishlarning ildiz qismlari milk bilan o‘ralib mustahkamlanadi. Tishning toj qismi milk ustida joylashgan bo‘lib, uning bo‘yin qismini milk o‘rab turadi. Tishlarning ildizi alveolyar chuqurlikda joylashgan, ularning uchida kichik teshik – foramen apicis radicis borligini ko‘rish mumkin. Tishning ildizi alveolyar chuqurchalarni hosil qiluvchi suyak bilan mahkam bog‘langan, bu fibroz tolalar periodont (periodontium) deb ataladi. Tish, periodont, alveola devori va milk birgalikda tish a’zosi deyiladi. Tishni tashkil qiluvchi qattiq va yumshoq to‘qimalarga quyidagilar kiradi: 1) qattiq to‘qimalar – emal, dentin va sement; 2) yumshoq to‘qimalar – pulpa va periodont. Emal (enamelum) tishning eng qattiq to‘qimasi bo‘lib, prizmalardan iborat, u tishning toj qismini qoplab turadi. Dentin (dentinum) tuzilishi bo‘yicha suyakka yaqin tursa ham undan birmuncha qattiq, ammo emaldan yumshoqroq bo‘lib,

tishning hamma qismlarida uchraydi. Sement (cementum) tishning faqat ildiz qismida bo‘lib, qon tomirlari bo‘lmagan suyak to‘qimasiga o‘xshab tuzilgan. Periodont – periodontum pishiq kollagen tolalardan iborat bo‘lib, tish ildizini alveolyar chuqurchaga mahkamlaydi. Tishlar jag‘larda o‘z qismlari bilan yonma-yon joylashib, yuqori va pastki tish qatorlarini yuzaga keltiradi. Har bir tish qatori 16 tishdan iborat bo‘lib, tish ravoqlarini hosil qiladi. Har bir tishda 5 ta yuza tafovut qilinadi: 1) og‘iz dahliziga qaragan yuzasi – (faciea vestibularis) oldingi tishlar lablarga, orqadagilari lunjlarning shilliq pardasiga tegib turadi; 2) tilga qaragan yuzasi – facies lingualis; 3) va 4) qo‘shni tishlarga yopishib turuvchi yuzasi – facies contactus. Tish ravog‘ining markazga qaragan yuzasi facies mesialis (yunoncha meso – orasida), qarama-qarshi yuzasi esa distal yuza (facies distalis) deyiladi; 5) chaynov yuzasi – facies occlusalis –qarama-qarshi qatordagi tishlarning bir-biriga tegib turuvchi yuzasidir. Bunday terminlar tishlarda joylashgan jarohatlarni belgilash uchun keng qo‘llanilgani sababli ularni stomatologlar yaxshi bilishlari zarur. Tishlarning o‘ng yoki chap tomonga mansubligini bilish uchun quyidagi uch belgi yordam beradi: 1) ildiz belgisi (bir oz lateral tomonga bukilgan bo‘ladi); 2) toj qismining burchak belgisi (kesuvchi qirrasi–facies contactus bir xil emas, medial qirrasi bir oz o‘tkirroq bo‘lsa, lateral qirrasi tekisroq bo‘ladi); 3) toj qismining egrilik belgisi (lab yuzasi bir oz bo‘rtgan bo‘ladi). Har bir tishning yuqori yoki pastki jag‘ga mansubligi toj qismining shakli, tish ildizlarining soni va shakli bilan aniqlanadi. Shuning uchun har bir tishning toj qismi va ildizlarining tuzilishini bilish lozim. Kurak tishlar – dentes incisivi har bir jag‘da to‘rttadan bo‘lib, ovqatni kesib olishga mo‘ljallangan. Bu tishlar ildizi bitta bo‘lib, pastki kurak tishlarda yon tomonda yassilangan. Toj qismlari keng va yassi bo‘lib, iskanani eslatadi. Pastki kurak tishlarning tojlari ikki baravar ensizdir. Qoziq tishlar – dentes canini har jag‘da ikkitadan bo‘lib, uzun yakka ildizga ega, ildizning yon tomonlarida egatchalar bor. Yuqori qoziq tishlarning ildizlari pastki tishlarga nisbatan birmuncha uzun, toj qismlari ham kattaroqdir. Toj

qismlari uchburchaksimon bo‘lib, burchak hosil qiluvchi ikkita qirquvchi qirralari bor, ularning medial qirrasi kaltaroq, distali esa bir oz uzunroqdir. Qoziq tishlar ovqatni uzib olish uchun xizmat qiladi. Bu tishlar yirtqich hayvonlarda yaxshi rivojlangan. Kichik oziq tishlar – dentes premolares har jag‘da to‘rttadan bo‘lib, qoziq tishlardan keyin joylashgan. Bu tishlarning toj qismlarida ikkitadan bo‘rtma – tuberculum dentale bor, shuning uchun ularni qo‘sh bo‘rtmali tishlar – dentes bicuspidati deyiladi. Yuqori va pastki kichik oziq tishlarning ildizlari bir xil bo‘lmaydi. Birinchilarining ildizlari aksariyat (yarmidan ko‘proq holatda) ayrisimon ikkiga ajralgan, pastki kichik oziq tishlarning ildizlari esa yakka bo‘ladi. Shuning uchun bu tishlarni olishda doira bo‘yicha (rotatsiya) harakat qilinadi. Katta oziq tishlar – dentes molares har jag‘da oltitadan bo‘lib, orqa tomon sari kichiklashib boradi; birinchisi eng katta, uchinchisi – eng kichikdir. Uchinchi katta oziq tishlar juda kech chiqadi va shuning uchun aql tish – dens serotinus deb ataladi. Bu tish tamoman chiqmasdan qolishi ham mumkinligi yuqorida eslatilgan edi. Katta oziq tishlarning toj qismlari kubsimon, chaynov yuzasi esa kvadrat shakliga yaqin, uchta va undan ortiq bo‘rtiqlari bor. Yuqori jag‘dagi katta oziq tishlarning uchta ildizi bo‘lib, ularning ikkitasi lunjga, bittasi esa til tomonga qaragan. Pastki katta oziq tishlarning ildizlari ikkita bo‘lib, biri oldinga, ikkinchisi orqaga qaragan va uchlari orqa tomonga bir oz egilgan. Ildizlar tarkibida bitta (distal) yoki ikkita (ko‘pincha medial) ildiz kanallari bo‘ladi. Aql tishlarning uchchala ildizi qo‘shilib ketib, bir butun konussimon shaklni qabul qilishi mumkin. TI Til (lingua, yunoncha – glossa) muskullardan tuzilgan bo‘lib, og‘iz bo‘shlig‘ida joylashgan. Til faqat hazm a’zolariga mansub bo‘lmasdan, so‘zlashda, talaffuzda bevosita faol qatnashadi. Tilning oldida til uchi – apex linguae, o‘rtasida til tanasi – corpus linguae va orqa kengaygan qismida til ildizi – radix linguae bo‘ladi. Tilning uchi va yon tomonlari (margo linguae) tishlarga tegib turadi. Tilning ustki

yuzasining orqa qismi (dorsum linguae) bo‘rtgan bo‘lib, tanglayga qaragan. Pastki yuzasi (facies inferior) tilning faqat old qismida bo‘ladi. Tilning ustki yuzasining o‘rtasida (dorsum linguae) joylashgan egatcha (sulcus medianus linguae), orqada ko‘r teshik (foramen caecum) bo‘lib tugaydi (bu teshik o‘rnida embrional davrdagi qalqonsimon bez nayini o‘rni) ko‘r teshikdan har ikki tomon bo‘ylab uncha chuqur bo‘lmagan “V” raqamga o‘xshash chegaralovchi egatcha (sulcus terminalis) joylashgan. Tilning bu qismlari embrional davrda turli kur-taklardan rivojlanishi va keyinchalik qo‘shilib ketishdan darak beruvchi qoldiqdir. Tilning shilliq pardasi I, II, III va IV jabra cho‘ntaklaridan rivojlanganligi sababli ushbu ravoqlarni innervatsiya qiluvchi V, VII, IX va X juft bosh miya nervlari ishtirok etadi. Tilning ustki yuzasida to‘rt xil so‘rg‘ich (papillae linguales) mavjud. 114- . Til va hiqildoqqa kirish qismi. 1–rima glottidis; 2–plica vacalis; 3–plica vestibularis; 4–plica aryepiglottica; 5– epiglottis; 6–plica glossoepiglottis lateralis; 7– tonsilla palatina; 8–foramen caecum linguae; 9– papillae foliatae; 10–papilla vallatae; 11– papillae conicae; 12–papillae filiformes; 13– apex linguae; 14–sulcus medianus linguae; 15– dorsum linguae; 16–corpus linguae; 17–papillae fungiformes; 18–sulcus terminalis; 19–folliculi linguales; 20–tonsilla palatina; 21–radix linguae; 22–plica glossoepiglottica mediana; 23– vallecula epiglottica; 24–recessus piriformis; 25–tuberculum cuneiforme; 26–tuberculum cornicularum; 27–incisura interarytenoidea. 1. Ipsimon so‘rg‘ichlar – papillae filiformes et conicae tilning ust yuzasida duxobasimon tus berib joylashgan. Bu so‘rg‘ichlar ovqatni qabul qilishda, chaynashda va halqumga yo‘naltirishda hamda ovqat luqmasining yumshoqligi va uning mexanik xususiyatlarini sezishda qatnashadi.

2. Zamburug‘simon so‘rg‘ichlar – papillae fungiformes tilning uchi va yonlarida joylashgan bo‘lib, ta’m bilishda xizmat qiladi. 3. Halqa bilan o‘ralgan (tarnovsimon) so‘rg‘ichlar – papillae vallatae 7–12 ta bo‘lib, tilning ildizi va tana chegarasida, ko‘r teshikning ikki yonboshida rimcha “V” raqami shaklida joylashgan. Ularda ta’m bilish so‘g‘onlari juda ko‘p. 4. Varaqsimon yoki bargsimon so‘rg‘ichlar – papillae foliatae kitob varaqlari kabi tilning yonlarida joylashib, ta’m bilishda qatnashadi. Tilning pastki yuzasi faqat oldingi qismidagina erkin, qolgan qismi til ildiziga qo‘shilib ketgan. Pastki yuzadagi shilliq qavat hisobiga ikkita g‘ijim burma (plica sublingualis) hosil qilgan. Til murtagi – tonsilla lingualis tilning shilliq qavatida yakkama -yakka yoki to‘planib joylashgan limfoid to‘qimadan iborat. Murtaklar ko‘proq til ildizi sohasida uchraydi. Til muskullari xususiy va skelet muskullaridan iborat. Uch juft skelet muskullari skeletning biror joyidan boshlanib, tilga tutashadi. 1. Engak-til osti muskuli – m. genioglossus pastki jag‘ suyagining engak o‘simtasidan boshlanib, tilga tutashadi. Muskul qisqarib tilni pastga va orqaga tortadi (126- ). 2. Til osti-til muskuli – m. hyoglossus til osti suyagidan boshlanib, tilning yon tomonlariga tutashadi. Tilni pastga va orqaga tortadi(115- ).. 3. Bigiz-til muskuli – m. stylogossus chakka suyagining bigizsimon o‘sig‘idan boshlanib, tilning yonboshiga tutashadi. Muskul qisqarib, tilni yuqoriga va orqaga tortadi (126- ). . 115- . Til va halqum muskullari. 1–m. tensor veli palatini; 2–lamina lateralis processus pterygoidei; 3–m. levator veli palatini; 4–m. constrictor pharyngis superior; 5–m. stylopharyngeus; 6–lig. stylohyoideum; 7–m. hyoglossus; 8–m. constrictor pharyngis medius;

9–membrana thyrohyoidea; 10–m. constrictor pharyngis inferior; 11–esophagus; 12– trachea; 13–m. cricothyroideus (pars obliqua); 14–m. cricothyroideus (pars recta); 15–cartilago thyroidea; 16–m. thyrohyoideus; 17– os hyoideum; 18–m. geniohyoideus; 19– mandibula; 20–m. genioglossus; 21–m. longitudinalis inferior; 22–lingua; 23–maxilla; 24–m. buccinator; 25–m. styloglosus; 26–tuber maxillae. Tilning xususiy muskul tolalari turli tomonga yo‘nalgan. Bu holat tilda ustki va pastki bo‘ylama muskul m. longitudinalis superior et inferior, ko‘ndalang (m. transversus) va tikka yo‘nalgan (m. verticalis) muskullar borligini ko‘rsatadi. Bu muskul tolalari o‘zaro tutashib, chirmashib ketgan. Buning natijasida til turli tomonga burilib, o‘z shaklini o‘zgartirish xususiyatiga ega. Tilning muskullari ensa miotomlaridan rivojlanganligi sababli bitta – til osti nervi – n. hypoglossus (XII juft) hisobiga innervatsiya qilinadi. SO‘LAK BEZLARI Og‘iz bo‘shlig‘ining shilliq qavatida turli hajmda juda ko‘p so‘lak bezlari joylashgan. Ular til, lab, lunj va tanglay bezlari nomi bilan ataladi. Shuningdek, katta hajmdagi uch juft so‘lak bezlari og‘iz bo‘shlig‘i atrofida joylashgan. 116- . So‘lak bezlari. 1–peshona; 2–glandula parotis accessoria; 3–ductus paroti-deus; 4– fascia parotidea; 5–glandula parotis; 6–m. mas-seter; 7–mandibula; 8–m. digastricus (venter posterior); 9–m. stylohyoideus; 10–glandula submandibularis; 11–ductus submandibularis; 12–m. mylohyoideus; 13–glandula sublingualis; 14–m. digastricus

(venter anterior); 15–m. genioglossus; 16–mandilula; 17–ductus sublinguales mino-res; 18–ductus sublingualis major; 19–coruncula sublin-gualis; 20–labium inferius; 21–glandula lingualis anterior; 22–lingua; 23– labium supe-rius; 24–glandulae labiales; 25–glandula buccales; 26– glandulae molares. 1. Quloq oldi bezi (glandula parotidea) yuz terisi ostida, tashqi quloq pastida va qisman m. masseter ustida joylashadi va orqa tomondagi pastki jag‘ suyagi chuqurchasi m. sternocleidomastoideus gacha boradi. Bez alohida-alohida bo‘lakchalardan iborat bo‘lib, ularning naychalari markaziy nayga qo‘shiladi. Bezning og‘irligi 25–30 g, fibroz parda bilan o‘ralgan. Bez naychasi (ductus parotideus) chaynov muskulidan ko‘ndalang o‘tib, lunj muskuli orqali og‘iz bo‘shlig‘ining dahliziga, yuqori jag‘ning ikkinchi oziq tishlar sohasiga ochiladi. Quloq oldi bezi oqsilga boy tiniq so‘lak ajratadi. 2. Pastki jag‘ osti bezi (glandula submandibularis) 15 g bo‘lib, pastki jag‘ suyagi osti chuqurligida joylashgan. Bu bez yaxshi taraqqiy etgan parda bilan o‘ralgan. Uning chiqaruv nayi – ductus submandibularis til ostidagi so‘rg‘ichlar – caruncula sublingualis ga ochiladi. Jag‘ osti bezi oqsil aralashgan shilliq suyuqlik ajratadi. 3. Til osti bezi (glandula sublingualis) ning og‘irligi 5 g bo‘lib, pastki jag‘ suyagi ichki yuzasidagi shu nomli chuqurchada, m. mylohyoideus ustida joylashgan. Bez ustini til osti shilliq qavati burmasi qoplab turadi. Bu bez boshqa bezlar kabi bo‘lakchalardan tuzilgan. Ularning naylari (ductus sublingualis major et minores) alohida yoki o‘zaro qo‘shilib, bitta nay hosil qiladi. Bu naylar til ostidagi shilliq burmalar – olica sublingualis ga ochiladi. Bez oqsil aralash shilliq so‘lak ajratadi.

Og’iz bo’shlig’i fiziologiyasi Ovqat moddalari dastlab og’iz bo’shlig’ida mexanik va ximik o’zgarishlarga duchor bo’ladi . Ovqatning tami , sifati uning organizmi uchun zararsizligi og’iz bo’shlig’ida joylashgan sezuvchi nerv oxirlari ( retseptorlar ) orqali aniqlanadi . Organizmga zararli sifatsiz ovqat darxol chiqarip tashlanadi I . P Pavlov og’iz bo’shlig’ini xazim qilish o’rganlar sistemasini sinov bo’limi xisoblagan. Ovqat moddasi og’iz bo’shlig’ida 15-20 sek davomida chaynash yo’li bilan maydalanib , so’lak bilan aralashtirib yutishga tayyorlanadi . So’lak og’iz bo’shlig’i atrofida joylashgan so’lak bezlarining maxsuloti bo’lib bir kech-kunduzda o’rtcha 1,5 L ajraladi. So’lak amilaza va maltaza fermentlari bo’lgan turli tuzlar, oqsil va mutsinli ishqor suyuqligidir. So’lak fermentlari uglerodlarni qisman parchalaydi, kraxmalni esa monosaharidlargacha parchalaydi. Mucin so’lakni yopishqoq qilib ovqat luqmasini yopishtirib, yumaloqlaydi va atrofini siliqlab yutishga tayyorlaydi. So’lak fermentlari ovqat me’dagi tushkuncha o’z ta’sirini saqlaydi. Me’daga tushgan so’lak fermentlari kislatalari muxitda o’z tasirini yo’qotadi. Odatda ovqat tog’risida gap ketganda yoki ovqatga ko’z tushganda va yeyilganda sezuvchi nerv oxirlari (retseptorlar) ning ta’sirlanishi natijasida so’lak ajraladi. Ta’sirlangan retseptorlar impulslarni markazga intiluvchi nerv orqali uzunchoq miyada joylashgan so’lak bezlari markaziy yadrolariga etkazadi. Yadrolardan, markazdan uzzoqlashuvchi (sekretor) nervlar orqali impulslar so’lak bezlariga kelganda so’lak chiqarish jarayoniga so’lak refleksi deb ataladi. Odamda shartsiz yoki tug’ma reflekslardan tashqari shartli reflekslar ham bo’ladi. Shartli reflekslar hayot mobayinida bosh miya po’stlog’ining bevosita ishtiroki bilan vujudga keladi. Bu holat tashqi ta’sirot ( ovoz, yorug’lik kabi ) larning ishtirokida vujudga keladi. Shartli reflekslar ta’sirida shartsiz refleks ( ovqat ta’suroti) dan bir muncha oldinroq paydo bo’ladi.Jumladan ovqat keltirilishidan oldin kelgan habarning o’zigina so’lak ajralishiga sabab bo’ladi.

Bunga shartli refleks deyiladi. Odamda so’zlash qobiliyati paydo bo’lishi bilanoq og’iz bo’shlig’ida mayday bezlar doimiy ishlaydigan bo’lgan. Ular o’z suyuqliklari bilan og’iz bo’shlig’idagi shilliq pardani namlab turadi. Aks holda so’zlash qiyinlashib qo’shimcha suv bilan namlash kerak bo’ladi. Yutish. Ovqat moddasi og’iz bo’shlig’ida mexanik va ximik ravishda parchalanib so’lak bilan aralashadi va yutishga tayorlangan luqma odam ixtiyori bilan til ildiziga tomon yo’naltiriladi. Luqma til ildiziga borib yumshoq tanglayga tegishi bilan ovqat hamqumga o’tadi. Bu vaqtda yumshoq tanglay ko’tarilib burun bo’shlig’iga kirish yo’li(hoana) ni behkitadi. Hiqildoq esa yuqoriga ko’tarilib, unga kirish yo’li hiqildoq usti tog’ayi yordamida berkitiladi. Natijada ovqat luqmasi halqumga o’tadi va yuqoridan pastga , qizil o’ngachga qarab yo’naladi. Ovqat luqmasi halqumdan qizil o’ngachga yo’nalib halqum devori muskullarining yuqoridan pastga qizqarishi va ovqat moddasining og’irligi va so’lak bilan o’ralib namlanishiga imkon beradi. Qizilo’ngach muskullari esa to’lqinsimon ( yuqoridan pastga qarab) qizqarib ovqatni me’da tomon suradi. Suyuqlik yutilganda me’daga 2-3 sek, qattiq ovqat bo’lganda 6-8 sek davomida yutish jarayoni bajariladi. HALQUM Halqum yoki yutqin (pharynx) voronkaga o‘xshash, pastga tomon torayib tuzilgan. U kalla suyagining tubi (asosi)dan boshlanib, og‘iz va burun bo‘shliqlariga keng ochilib turadi. Halqumni (orqa tomondan) umurtqa pog‘onasi va undagi muskullar chegaralaydi, old tomonda hiqildoq joylashib, halqumga tutashib turadi.

117- . Og‘iz bo‘shlig‘i va hiqildoqning sagittal kesimi. 1–sinus frontalis; 2–concha nasalis media; 3–concha nasalis inferior; 4–cavum oris; 5– vestibulum oris; 6–m. genioglossus; 7–m. geniohyoideus; 8–m. mylohyoideus; 9–corpus ossis hyoideum; 10– cavum laryngis; 11–cartilgo thyroidea; 12– trachea; 13–esophagus; 14–cartilago cricoidea; 15–pars laryngea pharyngis; 16–epiglottis; 17– pars oralis pharyngis; 18–arcus palatopharyngeus; 19–tonsilla palatina; 20– arcus palatoglossus; 21–uvula; 22–pars nasalis pharyngis; 23–arcus atlantis; 24–torus tubarius; 25–processus pharyngeus; 26– tonsilla pharyngea; 27–ostium pharyngeum tubae auditivae; 28–sinus sphenoidalis; 29– apertura sinus sphenoidalis; 30–concha nasalis surpema; 31–concha nasalis superior; 32– velum palatinum; 33–palatum durum. Halqum bo‘shlig‘i burun, og‘iz va hiqildoq qismlaridan iborat. H a l q u m n i n g b u r u n (pars nasalis) q i s m i eng tepa qism bo‘lib, burun bo‘shlig‘iga bir juft xoana (bo‘shliq) orqali qo‘shilib turadi. Bu qismning pastki chegarasi yumshoq tanglay ro‘parasida bo‘lib, bu yerdan halqumni o‘rta quloq bilan tutashtiruvchi eshituv nayi (ostium pharyngeum tubae) boshlanadi. Nayning tog‘ayi halqum tomonga sal bo‘rtib chiqqan (torus tubarius). Uni shilliq parda o‘rab, orqa tomonida bir oz chuqurlikni vujudga keltiradi. Shu chuqurlikda eshituv nayi bilan yumshoq tanglay o‘rtasida limfa to‘qimasidan tuzilgan murtak (tonsilla tubaria) joylashgan. H a l q u m n i n g o g‘ i z q i s m i (pars oralis) old tomondan tomoq (fauces) orqali og‘iz bo‘shlig‘iga tutashadi. Halqumning bu qismi ham havo, ham ovqat o‘tadigan umumiy yo‘l bo‘lganidan bu ikki jarayonni yumshoq tanglay tartibga solib turadi. Ovqat luqmasi yutilganda yumshoq tanglay taranglashib ko‘tarilib havo yo‘lini to‘sadi, natijada havo o‘tmaydi. Halqum orqa devorining yuqori

qismida limfa to‘qimasidan tuzilgan murtak (tonsilla pharyngea s. adenoidea) joylashgan. Halqum devorlarida ikkita nay murtagi, bitta halqum murtagi bilan bitta til murtagi va tanglay murtaklari halqa shaklida joylashgan. Shuningdek, oralig‘ida ko‘pgina limfa to‘qimalarini uchratish mumkin. Bu – Pirogov murtak halqasi bo‘lib, organizmda himoya vazifasini bajaradi. H a l q u m n i n g h i q i l d o q q i s m i – pars laryngea (129- lar) birmuncha kalta, u hiqildoqning orqa tomonida joylashgan. Halqumning bu qismi pastda qizilo‘ngachga qo‘shilib ketadi. Halqum hiqildoq qismining oldingi devorida kirish teshigi bo‘lib, uni yon tomondan burmalar chegaralab turadi. Ovqat luqmasi o‘tish paytida hiqildoqqa o‘tish teshigini hiqildoq usti tog‘ayi (hiqildoq qopqog‘i) yopib turadi. Suyuqliklar esa hiqildoq teshigining ikki yonboshidagi egatchalar orqali qizilo‘ngach tomonga o‘tadi. Halqumning devori uch qavat bo‘lib, ichki –shilliq parda, o‘rta – muskul parda va tashqi – biriktiruvchi to‘qima pardadan iborat. Sh i l l i q p a r d a – tunica mucosa og‘iz, burun bo‘shlig‘idagi shilliq pardaning davomi hisoblanadi. U ko‘p qavatli yassi epiteliy bilan qoplangan. Burun qismi esa kiprikli epiteliydan tuzilgan. Shilliq parda ostida ko‘pgina shilliq bezlar joylashgan. Halqumda shilliq qavati rivojlanmagan. Shilliq parda muskul parda bilan fibroz to‘qima orqali qo‘shilib turadi. M u s k u l p a r d a – tunica muscularis ko‘ndalang- targ‘il muskullardan tuzilgan. Cherepitsaga o‘xshab ustma-ust joylashgan halqumning uchta (yuqori, o‘rta va pastki) qisuvchi muskullari – mm. constrictor pharyngis superior, media et inferior tafovut qilinadi. Halqumning yuqori qisuvchi muskuli kalla suyagining tubi (asosi) dan boshlansa, o‘rta qisuvchi muskul til osti suyagidan, pastki muskul hiqildoq tog‘aylaridan boshlanadi, muskul parda halqumni ikki tomonidan o‘rab, o‘rta chiziqda tutashadi. Bundan tashqari, halqumni ko‘taruvchi ikki juft muskul mavjud: 1. Bigizsimon o‘siq – halqum muskuli – m. stylopharyngeus chakka suyagining bigizsimon o‘sig‘idan boshlanib, halqum devoriga yopishadi. 2. Halqum-tanglay muskuli – m. palatopharyngeus yumshoq tanglaydan boshlanib, halqum devoriga va qisman hiqildoqqa yopishadi.

Halqumning siquvchi va ko‘taruvchi muskullari qisqarish tufayli ovqat asta- sekin yuqoridan pastga, qizilo‘ngach tomon yo‘naladi. Halqumning tashqi biriktiruvchi to‘qima pardasi – tunica adventitia muskul qavatlarni tashqaridan o‘rab olgan. Bu pardaning tashqi yuzasini kletchatka (yog‘ o‘rami) o‘rab, halqumni qo‘shni a’zolardan ajratib turadi. QIZILO‘NGACH Qizilo‘ngach (oesophagus, 118- ) 25–30 sm uzunlikdagi muskuldan tuzilgan bo‘lib, yuqorida VI bo‘yin umurtqasining ro‘parasida halqumdan boshlanadi, ko‘krak sohasidan diafragma orqali qorin bo‘shlig‘iga o‘tib, XI ko‘krak umurtqasi ro‘parasida me’daning kirish qismiga ulanadi. 118- . Qizilo‘ngach. 1–pharynx (pars laryngea); 2–pars cervicalis; 3– pars thoracica; 4–pars abdominalis; 5–pars cardiaca; 6–diaphragma; 7–qizilo‘ngachning pastki toraygan qismi; 8–qizilo‘ngachning o‘rta toraygan qismi; 9– qizilo‘ngachning yuqorigi toraygan qismi. Qizilo‘ngach joylashishiga qarab uch bo‘limga ajratiladi: yu q o r i b o‘ y i n q i s m i – pars cervicalis, VI–VII bo‘yin umurtqalari chegarasiga to‘g‘ri keladi, o‘ r t a k o‘ k r a k q i s m i – pars thoracica eng uzun qismi bo‘lib, II va X–XI ko‘krak umurtqalari ro‘parasiga to‘g‘ri keladi. P a s t k i q o r i n q i s m i – pars abdominalis eng kalta (taxminan 1–2 sm) bo‘lib, diafragma orqali me’daning kirish qismiga qo‘shiladi. Qizilo‘ngach orqa tomondan umurtqa pog‘onasi bilan chegaralanadi, oldindan esa kekirdakning parda qismiga tegib turadi. Qizilo‘ngachning ikki yonbosh sohasida adashgan nerv – n. vagus joylashgan. Qizilo‘ngachning bo‘yin sohasi ko‘krak qafasiga uning ustki teshigi orqali o‘tadi va IV–VII ko‘krak umurtqalari oldida chap bronx bilan kesishib, uning orqa tomonidan o‘tib, o‘ng tomonga bir oz

surilib joylashadi. IX ko‘krak umurtqasi sohasida, qizilo‘ngachning old tomonida aorta joylashadi va u bir oz chap tomonga surilib, diafragma orqali qorin bo‘shlig‘iga o‘tib ketadi. Qizilo‘ngach d e v o r i u ch p a r d a d a n iborat. Uning eng ustki pardasi – tunica adventitia biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan. Qizilo‘ngachning qorin bo‘shlig‘idagi qismi ust tomondan qorin pardasi bilan o‘ralgan. Qizilo‘ngachning muskul pardasi – tunica muscularis esa ikki qavatdan iborat bo‘lib, tashqi qavati uzunasiga yo‘nalgan, ichki qavati aylana joylashgan muskul tutamidan iborat. Qizilo‘ngachning yuqori 1/3 qismi ko‘ndalang-targ‘il muskuldan tuzilgan bo‘lib, asta-sekin silliq muskul bilan almashadi. Shuning uchun ham uning pastki 2/3 qismi silliq muskuldan iborat. Qizilo‘ngach, odatda, yuqoridan pastga qarab qisqaradi. Qizilo‘ngachning muskul bilan shilliq pardalari (tunica mucosa) o‘rtasida shilliq osti qavati (tela submucosa) yaxshi rivojlangan. Bu holat shilliq parda harakatchan bo‘lishini ta’minlaydi va uzunasiga joylashgan burmalar hosil qiladi. Shilliq osti qavatida joylashgan qizilo‘ngachning xususiy bezlari o‘z suyuqliklarini qizilo‘ngach bo‘shlig‘iga chiqaradi. Shilliq parda qizilo‘ngachning ichki qavati bo‘lib, yaxshi rivojlangan muskul plastinkasiga yaqin joylashgan uzunasiga burmalar hosil bo‘lishiga va bezlar suyuqligining ajralishiga yordam beradi. Shilliq pardalardagi bez suyuqliklari uning yuzasini namlab turadi va ovqat luqmalari yo‘nalishini osonlashtiradi. Qizilo‘ngachning uch fiziologik toraygan joyi mavjud: birinchi – qizilo‘ngachning boshlangan qismi (halqumdan boshlangan joyida), ikkinchi – kekirdakning ikkita bronxga bo‘lingan yeri (qizilo‘ngachning bronx bilan kesishgan sohasida), uchinchi – qizilo‘ngachning diafragmadan o‘tish joyi. Qizilo‘ngachning asosiy vazifasi ovqat luqmasi va yutilgan suyuqlikni me’daga o‘tkazishdan iborat.

ME’DA Me’da (ventriculus, gaster) hazm kanalining eng kengaygan qismi bo‘lib, qorin bo‘shlig‘ining yuqori sohasida joylashgan. Uning ko‘p qismi chap tomondagi qovurg‘a osti sohasida, oz qismi esa qorin bo‘shlig‘i tepa bo‘lagining o‘rta qismida joylashgan. Me’daning shakli nokka yoki laboratoriyadagi retorta (idish)ga o‘xshaydi. O‘rta yoshdagi odamlarda hajmi taxminan 1–3 litr (ba’zida undan ko‘proq) bo‘ladi. Me’daning old – paries anterior va orqa devorlari – paries posterior, yuqorida kichik – curvatura ventriculi minor, pastda katta egriliklar – curvatura ventriculi major ni hosil qiladi. Me’daning kirish va chiqish qismlari tafovut qilinadi. Uning kirish – kardiya (pars cardiaca) qismidagi teshik – ostrum cardiacum (cardia – yurak) XI ko‘krak umurtqasi qarshisida bo‘lib, yurakka yaqin joylashgan. Me’daning chiqish (pars pylorica) qismi I bel umurtqasining ro‘parasida, o‘ng tomonda o‘n ikki barmoq ichakka qo‘shilib ketadi. Me’daning chiqish qismi ikkiga ajralgan: kengaygan qismi (antrium pyloricum) g‘orcha deyilsa, uning teshigi (ostrum pyloricum), torayib davom etgan joyi kanal – canalis pyloricus bo‘lagi deyiladi. Ovqat bilan o‘rtacha to‘lgan me’da yuqoridan jigar chap bo‘lagining pastki yuzasiga va diafragmaning chap gumbaziga, pastki tomondan ko‘ndalang chambar ichak va uning tutqichiga tegib turadi. Me’daning oldingi devori qorinning oldingi devoriga, orqa devori me’da osti bezi, chap buyrak va uning ustki beziga hamda taloqqa tegib turadi. Me’da atrofdan qorin parda bilan o‘ralgan. Me’da devori quyidagi 3 pardadan iborat: 1)tunica mucosa – shilliq parda bo‘lib, uning shilliq osti qavati – tela submucosa juda yaxshi rivojlangan, 2) tunica muscularis – muskul parda, 3) tunica serosa – seroz parda. Tunica mucosa ning asosiy vazifasi ovqatni kislotali muhitda parchalashga moslashgan bo‘lib, bir qavatli prizmatik shilliq ishlab chiqaruvchi epiteliy bilan qoplangan. Shilliq pardada juda ko‘p katta-kichik burmalar – plicae gastricae mavjud, ularning yo‘nalishi va miqdori katta amaliy ahamiyatga ega. Ushbu burmalardan ikkitasi kichik egrilikka parallel holda joylashib, turli tomonga

yo‘nalgan bo‘ladi, qolgan burmalar me’daning qolgan qismlarida o‘ziga xos shaklni tashkil qiladi. Odatda, me’dada uzoq saqlanmaydigan moddalar (suv, choy, mineral suv) mana shu kichik egrilik bo‘ylab joylashgan burmalardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘n ikki barmoq ichakka o‘tadi (“me’da yo‘li”). Shilliq pardada burmalardan tashqari me’da maydonchalari – areae gastricae mavjud. Tepachalar orasida me’da chuqurchalari – foveolae gastricae bo‘lib, ularga me’da bezlari ochiladi. 119 - . Me’da va o‘n ikki barmoq ichak. 1–oesophagus (pars abdominalis); 2–pars cardiaca; 3– curvatura ventriculi minor; 4–me’dani o‘ragan qorin pardaning kichik charviga o‘tish joyi; 5– incisura angularis; 6–pylorus; 7–pars superior duodeni; 8–tunica muscularis duodeni; 9–pars descendens duodeni; 10–antrum pyloricum; 11–pars pylorica; 12–tunica muscularis ventriculi; 13–me’dani o‘ragan qorin pardaning katta charviga o‘tish joyi; 14– curvatura ventriculi major; 15–corpus ventriculi; 16–fundus ventricularis; 17– incisura cardiaca ventriculi. 120- . Me’da va o‘n ikki barmoq ichak. 1–oesophagus (pars abdominalis); 2–pars cardiaca; 3–curvatura ventriculi minor; 4–me’dani o‘ragan qorin pardaning kichik charviga o‘tish joyi; 5–incisura angularis; 6–pylorus; 7–pars superior duodeni; 8–tunica muscularis duodeni; 9–pars descendens duodeni; 10–antrum pyloricum; 11–pars pylorica; 12–tunica muscularis ventriculi; 13–me’dani o‘ragan qorin

pardaning katta charviga o‘tish joyi; 14–curvatura ventriculi major; 15–corpus ventriculi; 16–fundus ventricularis; 17–incisura cardiaca ventriculi. Me’da bezlari joylashishiga qarab quyidagi uch turga bo‘linadi va birgalikda me’da shirasini ishlab chiqaradi: 1) kardial bezlar – glandulae cardiacae, 2) me’daning xususiy bezlari – glandulae gastricae propriae, ular me’daning tubi va tanasida juda ko‘p miqdorda bosh hujayralar – pepsinogen fermenti, qoplovchi hujayralar esa xlorid kislotasi ishlab chiqaradi, 3) pilorik bezlar – glandulae pyloricae, asosan, shilliq modda ishlab chiqaradi. Bundan tashqari, shilliq pardada tarqoq joylashgan limfatik follikulalar – folliculi lymphatici gastrici uchraydi. Me’daning chiqish qismida shilliq parda halqasimon burma hosil qiladi, u o‘ziga xos qopqoq (klapan) – valvula pylorica deyiladi va kislotali muhitga ega bo‘lgan me’dani, ishqoriy muhitli o‘n ikki barmoq ichakdan ajratib turish vazifasini bajaradi. Shilliq osti qavati biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan bo‘lib, shilliq pardani muskul parda bilan bog‘laydi, uning tarkibida bir qancha qon tomir, nerv tolalari o‘tadi va ular chigallar hosil qiladi. Tunica muscularis (133- lar) – muskul pardasi ancha baquvvat bo‘lib, uch yo‘nalishda joylashgan. Uning tashqi qismi uzunasiga – stratum longitudinale yo‘nalgan, o‘rta qavati halqasimon – stratum circulare joylashgan, ichki qismidagi muskul tolalari esa qiyshiq – stratum obliquae yo‘nalgan. Uzunasiga yo‘nalgan muskul tolalari, odatda, kichik va katta egrilikda yaxshi rivojlangan bo‘ladi. Halqasimon yo‘nalgan muskul tolalari esa me’daning hamma qismlarida yaxshi takomil etgan bo‘lib, chiqish (pilorik) joyida zichlashadi va qisuvchi (sfinkter) muskul – m. sphincter pylori ga aylanadi. Qiyshiq yo‘nalgan muskul tolalari me’daning tanasi va tubida yaxshi takomil etgan. Qiyshiq yo‘nalgan muskul qisqarganda suyuq ovqatlar kichik egrilik orqali me’dadan o‘n ikki barmoq ichakka o‘tadi. Me’da muskul qavati, kirish qismidan chiqish qismi tomon to‘lqinlanib qisqaradi. Tunica serosa – seroz parda (qorin pardaga qaralsin) ichki a’zolarni o‘raydigan qism bo‘lib, me’dani hamma tomondan o‘rab turadi. Seroz pardani me’daning muskul pardasiga seroz parda osti qavati qo‘shib turadi.

Me’da past bo‘ylilarda hayvon shoxiga o‘xshash shaklda bo‘lsa, o‘rta bo‘ylilarda baliq ovlashda ishlatiladigan ilmoqqa o‘xshash bo‘ladi. Baland bo‘ylilarda esa ayollar paypog‘iga o‘xshab ketadi. INGICHKA ICHAK Ingichka ichak (intestinum tenuae) qorin bo‘shlig‘ida me’daning chiqish qismidan boshlanadi, uzunligi 5–6 m gacha boradi. Ingichka ichak uch qismdan iborat: 1. O‘n ikki barmoq ichak –intestinum duodenum, ingichka ichakning boshlang‘ich qismi bo‘lib, uzunligi 25–30 sm yoki o‘n ikkita barmoqning ko‘ndalangiga teng. 2. Och ichak – intestinum jejunum o‘n ikki barmoq ichakning davomi bo‘lib, ingichka ichakning 3/5 qismini tashkil qiladi. 3. Yonbosh ichak – intestinum ileum ingichka ichakning 2/5 qismini tashkil qiladi. O‘n ikki barmoq ichak –intestinum duodenum qorin devorining orqa qismida I–III bel umurtqalari ro‘parasida “taqa” shaklida joylashgan. Ichak me’daning chiqish joyidan boshlanib, ingichka ichakka qo‘shilib ketadi. Uning halqasiga me’da osti bezining bosh qismi kirib turadi. O‘n ikki barmoq ichak to‘rt qismga bo‘linadi: 1. U s t k i k o‘ n d a l a n g q i s m i – pars superior me’daninng pilorik qismidan boshlanadi, I bel umurtqasi ro‘parasida (o‘ng tomonda) tepa burilish (flexura duodeni superior) hosil qilib (uzunligi 3–5 sm) ikkinchi qismga o‘tadi. Pars superior orqasida darvoza venasi, umumiy o‘t yo‘li va jigarning kvadrat bo‘lagi joylashgan. 2. Q u y i t u sh u v ch i q i s m i – pars descendens II–IV bel umurtqalari tanasining o‘ng yonboshidan pastga yo‘nalib, pastki burilish (flexura dudeni inferior) ni hosil qilib uchinchi qismga o‘tadi.

Pars descendens qismining uzunligi 8–10 sm bo‘lib, orqasidan o‘ng buyrak va umumiy o‘t yo‘li o‘tsa, old tomonidan ko‘ndalang-chambar ichak charvisi kesib o‘tadi. 3. P a s t d a g i k o‘ n d a l a n g q i s m i – pars horizontalis III–IV umurtqalar tanasining old tomonidan chap tomonga o‘tadi. 4. K o‘ t a r i l u v c h i q i s m i – pars ascendens uchinchi qismdan boshlanib, bel umurtqalarining chap yonboshidan yuqoriga, II bel umurtqasi ro‘parasiga borganda o‘n ikki barmoq ichak, och ichak burmasini – flexura duodenojejunalis ni hosil qilib, och ichakka o‘tadi. Ko‘tariluvchi qismning orqa tomonida qorin aortasi, uning gorizontal qismi bilan birikuvchi qismida esa yuqori ichak tutqich arteriyasi va venasi joylashgan. 121- . Me’da osti bezi va o‘n ikki barmoq ichak. 1–pylorus; 2–pars superior duodeni; 3– flexura duodeni superior; 4–ductus pancreaticus accessorius; 5–pars descendens duodeni; 6–plica longitudenalis duodeni; 7–papilla duodeni major; 8–papilla duodeni minor; 9–plicae circulares; 10–pars horizontales duodeni; 11–processus uncinatus; 12–pars ascendens duodeni; 13–v. mesenterica superior; 14–a. mesenterica superior; 15– flexura duodenojejunalis; 16–cauda pancreatis; 17–ductus pancreaticus; 18–corpus pancreatis. O‘n ikki barmoq ichakning quyi tushuvchi qismiga me’da osti bezi yo‘li hamda umumiy o‘t yo‘li qo‘shiladi va shilliq pardada so‘rg‘ich (papilla duodeni major) hosil qiladi. Och ichak – intestinum jejunum va yonbosh ichak – intestinum ileum qorin bo‘shlig‘ining pastki qismini egallagan. Och ichak qorin bo‘shlig‘ining pastki qavati chap qismini ishg‘ol qilsa, yonbosh ichak

qorin bo‘shlig‘ining pastki (yonbosh suyak bo‘shlig‘i sohasi) qismida joylashgan. Och ichak (chegarasiz) bevosita yonbosh ichakka o‘tadi. 122- . Vorsinka (so‘r-g‘ich)lar sxemasi. 1–epiteliy; 2–markaziy limfatik kapillyar; 3–limfa follikulalari; 4–limfa va qon tomirlar chigali; 5–qon tomir kapillyarlar to‘ri; 6–qadahsimon hujayralar. Ingichka ichak devori quyidagi pardalardan tuzilgan: 1) shilliq parda – tunica mucosa va uning shilliq osti qavati – tela submucosa; 2) muskul parda – tunica muscularis; 3) seroz parda – tunica serosa. Shilliq parda ichakning eng ichkarisida joylashgan bo‘lib, shilliq osti qavati tufayli harakatchan bo‘ladi va ko‘ndalang burmalar hosil qiladi. Shilliq parda yuzasida taxminan 4 mln ga yaqin vorsinkalar (so‘rg‘ichlar) – villi intestinales mavjud. Vorsinkalar va ular ostidagi o‘raga o‘xshash chuqurchalar, kriptalar silindrik hoshiyali epiteliy bilan qoplangan bo‘lib, unda juda ko‘p mikrovorsinkalar tutadi. Ovqat moddalari shular orqali shimiladi va vorsinkalar ichidagi qon hamda limfa tomirlariga so‘riladi. Ingichka ichakning shilliq pardasida shilliq ishlovchi qadahsimon hujayralar va ichak shirasini chiqaruvchi hujayralar joylashgan. Bundan tashqari, yakka-yakka folliculi lymphatici solitarii yoki g‘uj-g‘uj – folliculi lymphatici aggregati joylashgan limfa tugunlari ham

bo‘ladi. Shilliq osti qavati muskul pardani shilliq qavati bilan biriktirib turadi, u biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan. Shilliq osti qavatida qon tomir va nerv chigallari ko‘p joylashgan. Muskul parda silliq muskul hujayralaridan tashkil topgan tolalardan tuzilgan bo‘lib, tashqi qavati uzunasiga, ichki qavati esa aylanasiga ketgan tolalardan iborat. Seroz parda qorin(peritoneum) ning bir qismi bo‘lib, ichaklarni eng ustki tomonidan o‘rab turadi. Jumladan o‘n ikki barmoq ichakning ko‘pchilik qismini faqat old tomondan o‘rasa, och va yonbosh ichaklarni chor-atrofdan o‘rab, ichak tutqichi – mesenterium ni hosil qiladi. YO‘G‘ON ICHAK Yo‘g‘on ichak (intestinum crassum) ingichka ichakdan keyin boshlanib, orqa chiqarish teshigi bilan tugaydi. Yo‘g‘on ichakning uzunligi 1,5–2 m bo‘lsa, diametri ingichka ichak diametridan deyarli ikki baravar katta. Shuning uchun ham yo‘g‘on ichak deb ataladi. Yo‘g‘on ichak ko‘richak – caecum, ko‘tariluvchi chambar ichak – colon ascendens, ko‘ndalang chambar ichak – colon transversum, tushuvchi chambar ichak – colon descendens, “S” simon ichak – colon sigmoideum va to‘g‘ri ichak – rectum dan iborat. Shilliq parda uning ostida joylashgan yaxshi rivojlangan shilliq osti qavati yordamida muskul pardaga yopishgan. Shuning uchun shilliq parda harakatchan bo‘lib, burmalar yarim halqa shaklida joylashgan. Yo‘g‘on ichak shilliq pardasida vorsinkalar (so‘rg‘ichlar) bo‘lmaydi. Unda joylashgan bezlar juda ko‘p miqdorda shilliq ishlab chiqaradi. Yo‘g‘on ichakda limfa tugunlari yakka –yakka joylashgan. Shilliq parda prizmatik epiteliy bilan qoplangan. Muskul parda ikki (ichki aylanasiga, tashqi uzunasiga yo‘nalgan) qavatdan iborat. Uzunasiga yo‘nalgan muskul tolalari bir tekis joylashmasdan, tasmalar – teniae coli hosil qiladi. Bu tasmalardan biri yo‘g‘on ichakning oldingi yuzasida erkin – tenia libera joylashsa, ikkinchisi charvi (tenia omentalis) hosil qilib, katta charviga tomon yo‘naladi. Uchinchi tasma ( tenia mesocolica) shu ichakning tutqichi bo‘lib, uning orqa tomonida joylashgan. Natijada tasmalar oralig‘ida, erkin

va charvi tasmalarning boshidan oxirigacha bo‘lgan masofada yog‘ o‘simta (appendicis epiploicae) lar uchraydi. Yo‘g‘on ichak tasmalari oralig‘ida turtib chiqqan pufakchalarni ko‘rish mumkin. Seroz parda yo‘g‘on ichak devorining hamma qismini bir xilda o‘ramaydi. Ko‘richak, ko‘ndalang chambar ichak, “S” simon ichaklarni hamma tomondan o‘raydi. Hatto ko‘ndalang chambar ichak bilan “S” simon ichaklarning ichak tutqichlari – mesocolon transversum, mesocolon sigmoideum bo‘ladi. Ko‘tariluvchi va tushuvchi chambar ichaklarni esa ikki yonboshi va old tomondangina o‘raydi. Ichakning orqa devori biriktiruvchi to‘qima (adventitsiya) bilan o‘ralgan. Yo‘g‘on ichak qismlari: ko‘richak (caecum, 275, 276- lar) yo‘g‘on ichakning boshlang‘ich qismi bo‘lib, uzunligi 6 sm, diametri 7–8 sm gacha. Ko‘richak o‘ng tarafdagi yonbosh chuqurchada joylashgan, uning yonbosh ichakka qo‘shilgan joyida yuqori va pastki labdan tuzilgan qopqoq – valva ileocaecalis bo‘ladi. Bu qopqoq ko‘richakka qarab ochilganida ovqat ingichka ichakdan yo‘g‘on ichakka bemalol o‘tadi. Aksincha ko‘richakdan ingichka ichakka qaytib o‘tishiga yo‘l qo‘ymaydi. 123- . Ko‘richakning shilliq qavati. 1–tenia libera; 2–haustra coli; 3– frenulum vulvae ileocaecalis; 4– caecum; 5–ostium appendicis vermiformis; 6–appendix vermiformis; 7–mesoappendix; 8– appendix vermiformis ga kiritilgan zond; 9–intestinum ilium; 10–valva ileocaecalis; 11–plica semilunaris coli; 12–appendix epiploicae. Ko‘richakning orqa tomoni yonbosh va katta bel muskullari ustida joylashgan bo‘lib, old tomondan qorin oldingi devorining ichki yuzasiga tegib turadi. Qorin

parda ko‘pincha ko‘richakni hamma tomondan (10 foiz odamlarda qorin parda ko‘richakni uchta tomondangina o‘raydi) o‘raganiga qaramasdan, uning ichak tutqichi bo‘lmaydi. Odamda ko‘richakning joylashishi turlicha bo‘lib, u pastda, kichik chanoqqa kirish qismida, yoki yuqorida, oldingi yonbosh o‘tkir o‘simtasidan yuqorida bo‘lishi mumkin. Ko‘richakning orqa medial sirtida chambar ichakning uchchala tasmalari bir nuqtaga yig‘iladi va xuddi shu yerdan chuvalchangsimon o‘simta boshlanadi. Ko‘richakning pastki yuzasidan chuvalchangsimon o‘simta (appendix vermiformis) o‘sib chiqqan. O‘simta 3–6, ba’zida esa 18–20 sm bo‘ladi. Devori 0,5–1 sm, ichi esa juda tor (3–4 mm) tuzilgan, u ko‘richak bo‘shlig‘idan shilliq qavatdan tuzilgan burma orqali ajralgan. Chuvalchangsimon o‘simta, odatda, kichik chanoq bo‘shlig‘iga osilgan holatda joylashgan. Ba’zan o‘simta ko‘richakning orqa tomonida uchi tepaga qarab joylashgan bo‘ladi. Ko‘tariluvchi chambar ichak (colon ascendens) ko‘richakning davomi bo‘lib, tikka yo‘naladi va o‘ng qovurg‘a osti sohasida jigarning pastki yuzasiga burilib, flexura coli dextra ni hosil qilgan holda ko‘ndalang chambar ichakka o‘tadi. Ko‘tariluvchi chambar ichakning old va ikki yonbosh qismini qorin parda o‘raydi. Uning orqa yuzasi ochiq qoladi (mezoperitoneal), yonbosh muskuli bilan belning kvadrat muskuliga va o‘ng buyrakka tegib joylashadi. Uning medial yuzasi belning katta muskuliga, oldingi yuzasi qorinning oldingi devoriga, lateral yuzasi qorinning o‘ng devoriga, medial yuzasi ingichka ichak qovuzloqlariga tegib joylashgan. Ko‘ndalang chambar ichak (colon transversum) ko‘tariluvchi chambar ichakning burilgan qismidan keyingi davomidir. Ko‘ndalang chambar ichak ko‘ndalangiga yo‘nalib chap tomonga o‘tganda, chap burilish (flexura coli sinistra)ni hosil qilib, quyi tushuvchi chambar ichakka o‘tib ketadi. Ko‘ndalang chambar ichak tutqich – mesocolon transversum (intraperitoneal) orqali qorin devoriga yopishadi, uning old tomonida katta charvi osilib yotadi. Ko‘ndalang chambar ichakning orqa tomonida o‘n ikki barmoq ichak bilan me’da osti bezi joylashgan bo‘lsa, oldingi yuzasi bilan me’da qorin pardadan

tuzilgan boylam (lig. gastrocolicum) bilan o‘zaro tutashib turadi. Ko‘ndalang chambar ichakning ustida o‘ng tomonda jigar, chap tomonda taloq, pastida – ingichka ichak qovuzloqlari joylashgan. Tushuvchi chambar ichak (colon descendens) chap burilishidan boshlangan yo‘g‘on ichakning bu qismi, qorin orqa devorining chap tomoni bo‘ylab yo‘naladi va chap yonbosh chuqurchaga borganda “S” simon ichakka o‘tadi. Ichakning orqa tomoni belning kvadrat va ko‘ndalang muskullari, chap buyrakning quyi qismiga tegib tursa, medial tomondan ingichka ichakka, oldingi tomoni bevosita qorinning oldingi devoriga, chap tomondan qorinning chap devoriga yondashib turadi. “S” simon ichak (colon sigmoideum) tushuvchi chambar ichakning chap yonbosh chuqurchasidan boshlanib, kichik chanoq bo‘shlig‘ida to‘g‘ri ichakka o‘tib ketadi. Bu yerda uzunligi 10–12 sm bo‘lgan “S” simon ichak qorin parda bilan hamma tomondan o‘ralgan, ichak tutqichi (mesocolon sigmoideum) bor. Ichak chap siydik yo‘li, chap yonbosh arteriyasi va venasi bilan kesishib joylashgan. To‘g‘ri ichak (rectum, 124- lar) yo‘g‘on ichakning oxirgi qismi bo‘lib, “S” simon ichakdan III dumg‘aza umurtqasi ro‘parasida boshlanib, orqa teshik (anus) bilan tashqariga ochiladi. To‘g‘ri ichakda tasmalar, yog‘li o‘simta va turtib chiqqan pufakchalar bo‘lmaydi. To‘g‘ri ichak nomiga yarasha juda ham to‘g‘ri emas, u ikkita bukilma hosil qiladi. Birinchi bukilma dumg‘aza suyagiga, ikkinchisi dum suyagining shakliga moslashib paydo bo‘ladi. 124- . To‘g‘ri ichakning shilliq qavati. 1–plica transversalis; 2–plica transversalis; 3– peritoneum; 4–tunica muscularis; 5–tunica mucosa; 6–plica transversalis; 7–ampulla recti; 8– m. sphincter ani internus; 9–m. sphincter ani externus; 10–integumentum communae; 11–sinus ani; 12–canalis analis; 13–zona hemorrhoidalis;

14–columnae anales; 15–m. levator anales; 16–folliculi lymphatici. To‘g‘ri ichakning yuqori qismi – chanoq bo‘lagi birmuncha kengaygan (ampulla recti), diametri to‘lib turganda 6–8 sm gacha bo‘ladi. Oxirgi orqa teshikka yaqin qismi ancha toraygan. To‘g‘ri ichakning ichki tomonida shilliq parda ko‘ndalang burma hosil qiladi. Shilliq pardada yo‘g‘on ichakning bosh qismlariga o‘xshash shilliq bezlari, yakka-yakka joylashgan limfa tugunlari uchraydi. Shilliq osti qavati yaxshi rivojlangan. Shuning uchun shilliq parda harakatchan bo‘lib, ichakning tashqi teshikka yaqin qismida uzunasiga yo‘g‘on burmalar paydo qiladi. Bular pastga tushgan sari bir-biri bilan qo‘shilib joylashadi. Bu zonada vena qon tomirlari juda yaxshi rivojlangan bo‘lib, vena chigalini hosil qiladi. Ba’zida bu venalar kengayib, bavosil kasalligini paydo qilishi mumkin. Muskul parda to‘g‘ri ichakda tashqi uzunasiga va ichki aylanasiga joylashgan qavatlardan tuzilgan. Aylanasiga joylashgan muskul tolalari orqa teshik sohasiga kelgach zichlashib, ichki qisqich – m. sphincter ani internus ni hosil qiladi. Bundan tashqari, tashqi teshik atrofida ixtiyoriy halqa muskul tolalaridan tuzilgan tashqi qisqich – m. sphincter ani externus bo‘ladi. Shilliq qavatning muskul halqalari qalinlashuvidan hosil bo‘lgan uchinchi qisqich orqa teshikdan 10 sm yuqorida joylashgan. To‘g‘ri ichakning chanoq bo‘lagi erkaklarda oldindan qovuqqa, urug‘ pufakchalari, prostata bezi va urug‘ tashuvchi tizimchaga tegib turadi. Ayollarda esa to‘g‘ri ichak bachadon, pastroqda qindan, oraliq bo‘shlig‘i va unda joylashgan biriktiruvchi to‘qima bilan ajralib turadi. ME’DA OSTI BEZI Me’da osti bezi (pancreas, 121- l), me’daning orqa sohasida I–II bel umurtqalari qarshisida ko‘ndalang joylashgan. Me’da osti bezi og‘irligi 70–90 g bo‘lib, uch qism (bosh, tana va dum) dan iborat: boshi – caput pancreatis ilgaksimon o‘simtasi (processus uncinatus) bilan, tanasi – corpus pancreatis va dumi – cauda pancreatis.

Bezning bosh qismini o‘rab olgan o‘n ikki barmoq ichak taqa shaklida joylashgan. Bezning bosh va tana qismlari chegarasida kemtik – incisura pancreatis bo‘lib, u yerdan yuqori ichak tutqich arteriya va venasi o‘tadi. Me’da osti bezining tanasi uch qirrali prizmani eslatadi va unda uchta yuza tafovut qilinadi: oldingi yuzasi – facies anterior botiq bo‘lib me’daga tegib turadi, orqa yuzasi – facies posterior qorin bo‘shlig‘ining orqa devoriga yopishgan, pastki yuzasi – facies inferior pastga qaragan. Bu yuzalar uchta qirra – margo superior, anterior va inferior yordamida o‘zaro ajralgan. Bez tanasining orqa tomonidan aorta va pastki kovak venasi o‘tadi. Bezning dumi tanasining bevosita davomi bo‘lib, asta-sekin ingichkalashadi va taloq darvozasigacha boradi. Me’da osti bezi qorin pardadan tashqarida (ekstraperitoneal) yotadi. Me’da osti bezi murakkab tuzilgan, chiqaruv nayi (ductus pancreaticus) ko‘p tarmoqlangan bezlarga kiradi, ishlab chiqaradigan mahsuloti jihatidan oqsil bezlariga mansub. Me’da osti bezining shirasi ishqoriy reaksiyaga ega bo‘lgan rangsiz suyuqlikdir. Shira chiqaruv nayi orqali o‘n ikki barmoq ichakning pastga yo‘naluvchi qismiga quyiladi va oqsil, yog‘, uglevodlarni parchalab shimilishida bevosita qatnashadi. Me’da osti bezi shirasi ovqat yeyila boshlagandan so‘ng 2–4 minut o‘tgach, ajralib chiqa boshlaydi. Uning ichki sekretsiya gormoni – insulin, me’da osti bezining tana va dum bo‘laklari tarkibida joylashgan maxsus hujayralar (pankreatik Langergans orolchasi)da ajralib, qonga shimiladi. Insulin qon tarkibida (organizmda) qand miqdorini bir me’yorda saqlaydi. Insulin ishlab chiqarilishining kamayishi qandli diabet kasalligiga sabab bo‘ladi. JIGAR Jigar (hepar) qorin bo‘shlig‘ining yuqori qismida joylashib, tepa yuzasi diafragmaga – facieas diaphragmatica ga tegib turadi. Jigarning ko‘p qismi o‘ng qovurg‘a osti sohasida joylashgan. Jigarningdiafragmaga qaragan yuzasida o‘roqsimon boylam – lig. faciforme bo‘lib, u jigarni teng bo‘lmagan o‘ng – lobus hepatis dexter (katta) va kichik chap – lobus hepatis sinister bo‘laklarga bo‘lib

turadi. Jigar organizmdagi hazm bezlarining kattasi bo‘lib, og‘irligi 1500 g gacha boradi. 125 - . Jigar (tepa yuzasi). 1–lig. coronarium hepatis; 2– diaphragma; 3–lig. triangulare dextrum; 4–lobus dexter; 5–vesica fellea (fundus); 6–margo inferior; 7– incisura lig. teretis; 8–lig. teres hepatis; 9–lig. falciforme hepatis; 10– lobus sinister; 11–appendix fibrosa hepatis; 12–lig. triangulare sinistrum. Normal holatdagi jigarning pastki qirg‘og‘i – margo inferior qovurg‘a ravog‘idan tashqariga chiqmaydi. Jigarning pastki yuzasi – faciea interior (visceralis) bir oz orqaga qaragan bo‘lib, unda parallel joylashgan chap va o‘ng sagittal chuqur egat (fossa sagittalis dextra va fossa sagittalis sinistra) hamda ular o‘rtasida ko‘ndalang joylashgan (porta hepatis) egatlar bor. Bu egatlar jigarning pastki yuzasini o‘ng, chap, kvadratsimon – lobus quadratus va dumsimon lobus caudatus bo‘laklarga ajratadi. O‘ng sagittal egatning oldingi qismida o‘t pufagi – fossa vesicae fellea, orqa qismida esa pastki kovak vena egati – sulcus venae cavae inferior joylashgan. Chap sagittal egatning old qismida (kindik venasi qoldig‘i) jigarning dumaloq boylami – lig. teres hepatis, orqa qismida esa (embrion davridagi vena tomirining qoldig‘i) vena boylami – lig. venosum joylashgan. Ko‘ndalang egat jigar darvozasi – porta hepatis hisoblanib, undan jigarning .

126 - . Jigar (pastki yuzasi). 1–lig. triangulare dextrum; 2– jigarga o‘tgan qorin parda joyi; 3– impressio renalis; 4–facies diaphragmatica; 5–impressio suprarenalis; 6–v. cava inferior; 7– processus caudatus; 8–lobus caudatus; 9–processus papillaris; 10–impressio esophagea; 11–tuber omentale; 12– appendix fibrosa hepatis; 13–lobus sinister; 14–impressio gastrica; 15– lig. venosum; 16–a. hepatica propria; 17–v. portae; 18–ductus hepaticus communis; 19–ductus choledochus; 20–lig. teres hepatis; 21–ductus cysticus; 22–impressio duodenalis; 23–lobus quadratus; 24–vesica fellea; 25–impressio colica; 26–lobus dexter. darvoza venasi – v. portae, jigar arteriyasi – a. hepatica propria, o‘t yo‘li – ductus choledochus, limfa tomirlari va nervlar o‘tadi. Jigarning pastki yuzasi me’daga (impressio gastrica), yo‘g‘on ichakning o‘ng burilish qismi ko‘ndalang chambar ichakka, o‘ng buyrak usti beziga (impressio colica) va intestinum duodenum ra (impressio duodenalis) tegib turadi. O‘tkir qirra – margo inferior jigarning pastki yuzasini yuqori yuzadan ajratib turadi. Jigarning orqa yuzasida qizilo‘ngach izi (impressio oesophagea) uchraydi. Jigarning yuqori chegarasi diafragma gumbazining pastki yuzasiga, ya’ni IV qovurg‘a ravog‘iga to‘g‘ri keladi, so‘ng chap tomonda yuqoriga ko‘tarilib, VII–VIII qovurg‘alarning tog‘aylari birikkan joyga yetadi. Jigarning orqa tomonidan boshqa hamma qismi (mezoperitoneal) qorin parda bilan o‘ralgan bo‘ladi. Qorin parda jigardan qo‘shni a’zolarga boylamlar hosil qilib o‘tadi. Jumladan qorin pardaning jigardan o‘n ikki barmoq ichakka o‘tishida jigar-o‘n ikki barmoq ichak boylami – lig. hepatoduodenale, jigar bilan me’da o‘rtasida jigar-me’da boylamlari – lig.hepatogastricum hosil

bo‘ladi. Jigar bilan diafragma o‘rtasida toj boylam – lig.coranarium hepatis va uning ikki uchida chap va o‘ng uchburchakli boylamlar lig.triangulare dextrum et sinistrum jigarni ko‘tarib turadi. J i g a r n i n g t u z i l i sh i (127- ) jigarni o‘ragan (qorin parda ostidagi parda) fibroz parda – tunica fibrosa qon tomirlar bilan birga jigarning ichkarisiga kiradi va uni juda ko‘p bo‘lakchalarga – lobuli hepatis ga ajratadi. Bu bo‘lakchalar 1–2 mm li olti burchakli prizmaga o‘xshaydi. Bo‘lakchalar oralig‘ida darvoza venasining eng mayda shoxchalari, arteriya shoxchalari, nerv tolalari va mayda limfa naychalari joylashgan. Bo‘lakchalar oralig‘idagi arteriya va venalar (a. et v. interlobularis) kapillyarlarga o‘tib, bo‘lakchalar ichkarisiga kiradi. Bo‘lakchalar ichida moddalar almashinuvi davomida venoz qon markaziy venalar (v. centralis) dan yig‘uvchi venalarga o‘tadi. Bular ham asta-sekin yiriklashib, jigar venasi (v. hepatica)ni hosil qiladi. Bu vena pastki kovak vena (v. cava inferior) ga quyiladi. Jigar hujayralari orasida joylashgan o‘t naychalaridan (ductuli biliferi) bo‘lakchalararo o‘t naychalari – ductus interlobularis hosil bo‘ladi. Bular o‘zaro qo‘shilib, jigarning o‘ng va chap bo‘lak o‘t naychasi – ductus hepaticus dexter et sinister ni hosil qiladi. O‘ng va chap bo‘lak o‘t naychalari esa jigardan chiqqandan so‘ng bir-biri bilan qo‘shilib, jigarning umumiy o‘t yo‘li – ductus hepaticus communis ni hosil qiladi. Jigarning umumiy o‘t yo‘li esa o‘t pufagi naychasi – ductus cysticus bilan qo‘shilib, o‘n ikki barmoq ichakning pastki yo‘naluvchi qismiga quyiladigan umumiy o‘t yo‘lini – ductus choledochus hosil qiladi. Jigar organizmda muhim vazifani bajaradi: 1) organizmdagi zaharli moddalarni zararsizlantiradi; 2) o‘t ishlab chiqaradi; 3) embrional davrda qon elementlarini ishlaydi. 127- . Jigar bo‘lakchasining sxemasi. 1–vv. centrales; 2–lobuli hepatis; 3–aa. interlobulares; 4–v. centralis; 5–birlamchi o‘t yo‘li; 6–bo‘lakchalar oraliq qon tomirlar va o‘t yo‘li; 7–vesica felleae; 8–v. portae; 9–ductus choledochus; 10–a. hepatica propria; 11–ductus

hepaticus; 12–hepar (lobus sinister); 13–v. cava inferior; 14–hepar (lobus dexter); 15–vv. hepaticae. O‘T PUFAGI O‘t pufagi (vesica fellea, 128- ) jigar o‘ng bo‘lagining pastki yuzasida, o‘t pufagi chuqurchasida – fossae vesicae felleae joylashgan nok shaklidagi a’zo bo‘lib, uning tubi – fundus vesicae felleae, tanasi – corpus vesicae felleae va bo‘yni – collum vesicae felleae bor. O‘t pufagining tubi eng kengaygan joydir. O‘t pufagi to‘la bo‘lganda bir oz oldinga chiqib, qorin devoriga tegib turadi. O‘t pufagining o‘rta qismi tanasi hisoblanib, ko‘pchilik qismni tashkil etadi. O‘t pufagi tanasining oldingi toraygan qismi o‘t pufagining bo‘yni hisoblanadi, u o‘t nayiga – ductus cysticus qo‘shilib ketadi. 3–4 sm li o‘t nayi jigardan kelayotgan umumiy jigar o‘t yo‘li bilan qo‘shilib, umumiy o‘t yo‘lini hosil qiladi. Umumiy o‘t yo‘li – ductus choledochus o‘n ikki barmoq ichakning tushuvchi qismi (pars descendens) katta so‘rg‘ichiga me’da osti bezi yo‘li bilan birgalikda ochiladi. O‘t pufagining devori seroz parda, nozik tuzilgan muskul parda va burmalar hosil qilib joylashgan shilliq pardadan iborat. Muskul qavatdan, umumiy o‘t yo‘lining o‘n ikki barmoq ichakka ochiladigan joyida qisuvchi muskul halqasi (sfinkter) hosil bo‘ladi. Qorin parda o‘t pufagini faqat pastki tomondan o‘raydi. O‘t pufagining hajmi 50–60 sm 3 bo‘lib, jigarda ishlanib chiqqan o‘tning ortiqcha qismini saqlab turadi. O‘t shirasi jigar hujayralarida tinmasdan ajralib turadi va o‘t yo‘llari sistemasi orqali o‘n ikki barmoq ichakka quyiladi. O‘t tarkibida o‘t kislotalar, pigmentlar, xolesterin moddalari bo‘ladi. Pigmentlar hayotini tugatgan eritrotsitlarning parchalanishidan vujudga keladi. Pigmentlarning bir qismi ichak devori orqali qonga so‘rilsa, ko‘proq qismi axlatga rang beradi va tashqariga chiqadi. O‘t ichakka quyilmay qolganda (o‘t yo‘li yallig‘lanib bekilganda, tosh bo‘lganda) axlat rangsiz bo‘ladi. Odamda bir kecha-kunduzda o‘rtacha 800–1200 ml o‘t ishlanadi. O‘t ovqat moddasini, ayniqsa yog‘larni parchalab, ularning shimilishida faol ishtirok etadi.

128 - . O‘t pufagi va yo‘llari. 1–tunica mucosa vesicae felleae; 2–tunica muscularis vesicae felleae; 3–corpus vesicae felleae; 4–fundus vesicae felleae; 5–plicae tunicae mucosae vesicae felleae; 6–plica spinalis; 7–collum vesicae felleae; 8– duodenum; 9–ampula hepatopancreatica; 10–ductus pancreaticus; 11–ductus choledochus; 12–ductus hepaticus communis; 13– ductus cysticus. QORIN PARDA Qorin parda (peritoneum) qorin devori va qorin bo‘shlig‘idagi a’zolarni o‘rab turuvchi seroz pardadan iborat. Qorin parda ikki varaqdan, ya’ni devorni qoplab turuvchi pariyetal (peritoneum parietale) va ichki a’zolarni o‘rab turuvchi ichki visseral (peritoneum viscerale) varaqlardan iborat. Bu ikkala varaq erkaklarda qorin bo‘shlig‘ini tashqi muhitdan ajratib turadi, ayollarda esa bachadon nayining bir uchi qorin bo‘shlig‘iga, ikkinchi uchi esa bachadonga ochiladi. Shuning uchun qorin bo‘shlig‘i, bachadon nayi, bachadon va qin orqali tashqi muhit bilan aloqada bo‘ladi. Seroz parda qorin bo‘shlig‘ini ikki bo‘shliqqa: xalta bo‘shlig‘i (cavitas peritonei) va qorin bo‘shlig‘i (cavitas abdominalis) ga ajratadi. Qorin bo‘shlig‘i tepadan diafragma, oldindan serbar muskullar bilan, orqadan umurtqa pog‘onasi va uning ikki yonboshida joylashgan muskullar bilan chegaralanadi. Qorin bo‘shlig‘i past tomondan chanoq bo‘shlig‘i (cavum pelvis) ga qo‘shilib ketadi. Qorin pardaning tashqi bo‘shlig‘ida yog‘ to‘qimalari, buyrak, buyrak usti bezi va siydik yo‘li joylashgan. Qorin parda bu a’zolarning faqat old yuzasini qoplab turadi. Qorin pardaning visseral varag‘i qorin bo‘shlig‘ida joylashgan a’zolarni turlicha o‘rab oladi. Jumladan me’da, ingichka ichak va h.k.ni hamma tomondan o‘raydi.

Bunday a’zolarga intraperitoneal a’zolar deyiladi. A’zolar (jigar, ko‘tariluvchi – colon ascendens, tushuvchi – colon descendens chambar ichaklar va h.k.) qorin parda bilan uch tomondan o‘ralib tursa, mezoperitoneal a’zolar deb ataladi. Qorin parda tashqarisida joylashgan a’zolar (buyrak, buyrak usti bezi, siydik yo‘li, me’da osti bezi va h.k.) ekstraperitoneal a’zolar bo‘lib, ular seroz parda bilan faqat bir (old) tomondan o‘ralib turadi. Seroz parda suyuqlik ishlab chiqaradi. Bu suyuqlik qorin parda yuzalarini namlab turgani uchun qorin parda bo‘shlig‘idagi a’zolar ishqalanmay harakat qiladi. Qorin pardaning pariyetal varag‘i a’zolarga o‘tishida yoki aksincha a’zolardan qaytib pariyetal varaqqa o‘tishida, ikki varaq o‘zaro qo‘shilib dublikat hosil qiladi. Bu qorin parda dublikati boylamlar nomi bilan ataladi. Seroz parda ichakka o‘tib, me’da-ko‘ndalang chambar ichak boylamlari (lig. gastrocolicum) ni vujudga keltiradi. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, jigarni ushlab turuvchi toj boylam (lig. coronarium hepatis) jigarni diafragmaga yopishtirib turadi. Bu boylam jigarning o‘ng va chap tomonida uchburchakli boylamlar (lig. triangulare dextrum et sinistrum) ga o‘tadi. 129- . Erkaklar qorin pardasi. 1–corpus sterni; 2–diaphragma; 3– processus xiphoideus; 4–hepar; 5– ventriculus; 6–bursa omentalis; 7– mesocolon transversum; 8–recessus inferior omentalis; 9–colon transversum; 10–cavum peritonei; 11– peritoneum parietale; 12–omentum majus; 13–ileum; 14–spatium retropubica; 15–vesica urinaria; 16– sympysis pybica; 17–corpus cavernosum penis; 18–urethra; 19– glans penis; 20–tunica vaginalis testis; 21–tunica vaginalis propriae; 22–

testis; 23–epididymis; 24–ductus deferens; 25–anus; 26–excavatio rectovericalis; 27–rectum; 28– promontorium; 29–mesocolon sigmoideum; 30–jejumum; 31–radix mesenterii; 32–duodenum; 33– spatium retroperitoneale; 34– pancreas; 35–foramen epiploicum zonti; 36–lig.hepatogastricum; 37– recessus superior omentalis; 38–lig. coronarium hepatis. Qorin parda ichaklar uchun tutqichlar hosil qiladi. Qorin parda bo‘shlig‘ida joylashgan ingichka ichak seroz parda bilan atroflicha (intraperitoneal) o‘ralgan bo‘lib, uning orqa tomonidagi ichak tutqichi ildizi – radix mesenterii – qorin bo‘shlig‘ining orqa devoriga borib yopishadi. Qorin parda ingichka ichakdan tashqari, ko‘ndalang chambar ichak – mesocolon transversum, “S” simon chambar ichak – mesocolon sigmoideum va chuvalchangsimon o‘simta – mesoappendix tutqichlarini hosil qiladi. Tutqichlar oralig‘ida yog‘ to‘qimalari, limfa tugunlari va qon tomirlar joylashgan. Charvilar ham seroz pardaning dublikatidan vujudga keladi. Qorin parda old devorining pastki qismida kindikka boruvchi beshta burmani hosil qiladi. Ulardan biri o‘rta burma – plica umbilicalis mediana va ikkita juft – plicae umbilicales mediales va plicae umbilicales lateralis bo‘lib, qovuq tepasida har ikki tomonda joylashgan ikkitadan chuqurcha (fossa inguinales) chov kanaliga aloqadordir. Shu bilan birga chov boylami medial qismining ostida fossa femoralis bo‘lib, shu nomdagi kanalning ichki halqasi sohasiga to‘g‘ri keladi. Qorin parda kindikdan yuqorida qorinning oldingi devoridagi diafragmaga o‘roqsimon boylam (lig. falciforme hepatis) bo‘lib o‘tadi. Boylamning oldingi uchidan jigarning dumaloq boylami lig. teres hepati – puchaygan kindik venasi joylashgan. Qorin parda o‘roqsimon boylam orqasida jigarning diafragma yuzasiga tojsimon boylam (lig. coronarium hepatis) holida o‘tib, jigar qirrasida uchburchak shaklidagi boylam (lig. triangulare dextrum et sinistrum) ga aylanadi.

Qorin parda jigarning tepa yuzasidan pastki yuzasiga o‘tib, o‘ng buyrakka – lig. hepatorenale, jigar darvozasidan me’daning egriligi – lig. hepatogastricum, duodenum ga lig. hepatoduodenale bo‘lib o‘tadi (142- ). Bu boylamlar qorin parda ikki varag‘ining bir-biriga yaqinlashuvidan vujudga kelgan. Lig. hepatoduodenale bilan lig. hepatogastricum lar birlashib, kichik charvi (omentum minus) ni hosil qiladi. Kichik charvi me’daning kichik egriligida ikki varaqqa ajralib, me’dani o‘raydi va uning katta egriligida qo‘shilib, katta charvini hosil qilishda qatnashadi. Katta charvi (omentum majus) me’dani o‘rab, katta egriligida – orqa va oldingi varag‘i birlashib, ko‘ndalang chambar ichak hamda ingichka ichak oldida pastga tomon yo‘naladi. Katta charvi qorin pardaning to‘rtta varag‘idan vujudga keladi, ulardan ikkitasi oldingi va ikkitasi orqa varaqdir. Oldingi ikkita varaq me’daning katta egriligidan pastga tushib, qaytib yuqoriga ko‘tariladi va katta charvining orqa varaqlari nomi bilan ko‘ndalang chambar ichakka borib, uni o‘raydi, so‘ngra chambar ichak tutqichi (mesocolon transversum) qorin bo‘shlig‘ining orqa devoriga yopishadi. Katta charvining me’da bilan ko‘ndalang chambar ichak oralig‘idagi qismi, me’da-ko‘ndalang chambar ichak boylami (lig. gastrocolicum) deb ham ataladi. Katta charvi colon transversum dan fartuk shaklida tushib, ingichka ichakni old tomondan qoplaydi. Charvining oldingi varag‘i bilan orqa varag‘i oralig‘ida joylashgan kichkinagina yoriq charvi xaltasiga ochiladi. Ko‘pincha katta charvining oldingi varag‘i bilan orqa varaqlari bir-biriga yopishgan bo‘lib, tarkibida limfa tugunlari (nodi lymphaciti omentalis) joylashgan. Qorin parda qorin bo‘shlig‘ining oldingi devoridan ko‘ndalangiga yo‘nalib, qorin bo‘shlig‘ining yonbosh devori orqali orqa devorga o‘tib, ko‘richak va chuvalchangsimon o‘simtani hamma tomondan o‘rab, ushlangich – mesoappendix ni hosil qiladi. Qorin pardaning orqa devor qismi colon ascendens ni old va ikki yonboshidan o‘rab o‘tib, o‘ng buyrak old yuzasining old qismini o‘raydi, medial tomonga yo‘nalib, m. psoas va siydik yo‘lining old tomonidan ichak tutqichining o‘ng tomonini hosil qiladi, yuqoriga ko‘tarilib ingichka ichakni hamma tomondan o‘rab, pastga qarab yo‘naladi va ichak tutqichining chap tomonini hosil qiladi.

Keyinchalik ichak tutqichi ildizi (radix mesenterii) orqali qorin bo‘shlig‘i orqa devorining chap qismini qoplaydi. Qorin parda chap tomonda chap buyrak old yuzasining pastki qismini, pastga tushuvchi chambar ichakning old va ikkala yonbosh yuzasini qoplab, qorin bo‘shlig‘ining yonbosh devori orqali old devorga boradi. Qorin bo‘shlig‘i qorin parda orqali uch qavatga bo‘linadi. 1.Tepa qavat tepadan diafragma va pastdan mesocolon transversum bilan chegaralanadi. Bu qavatda joylashgan charvi xaltasi (bursa omentalis) qorin parda bo‘shlig‘ining bir qismi bo‘lib, u oldindan omentum minus (lig. hepatogastricum va lig. hepatoduodenale dan iborat), pastdan mesocolon transversum, tepadan jigarning dumsimon qismi bilan chegaralansa, orqadan aortani, pastki kovak vena, chap buyrak bilan buyrak usti bezi va meda osti bezini qoplovchi pardaning pariyetal varag‘i chegaralaydi. Charvi xalta o‘ng tomondagi foramen epiploicum teshigi orqali qorin parda bo‘shlig‘iga qo‘shiladi. Xaltaning lig. hepatoduodenale orqasidagi qismi xalta dahlizi vestibulum bursae omentalis deb ataladi. Lig. hepatoduodenale tarkibida umumiy o‘t yo‘li (o‘ng tomonda), umumiy jigar arteriyasi (chap tomonda) darvoza venasi (ularning orqa tomon oralig‘ida) va limfa tugunlari, tomirlari hamda nervlar joylashgan. Charvi xaltaning chap devori me’da-taloq boylami (lig. gastrolienale) bilan diafragma-taloq boylami (lig. phrenicolienale) dan tashkil topgan. 2. O‘rta qavat mesocolon transversum bilan pastdan kichik chanoq bo‘shlig‘ining tepa chegarasi oralig‘idagi qorin parda bo‘shlig‘idan iborat. O‘rta qavat ko‘tariluvchi va tushuvchi chambar ichaklar ichak tutqichi yordamida to‘rt qismga bo‘linadi. Qorin bo‘shlig‘ining yonbosh devori bilan colon ascendens va descendens oralig‘ida canales laterales dexter et sinister joylashgan. Qorin parda bo‘shlig‘ining o‘rtasi tepadan o‘ng tomonga qarab qiyshiq joylashgan ichak tutqichi vositasida o‘ng charvi bo‘shlig‘i – sinus mesentericus dexter va sinus mesentericus sinister ga bo‘linadi.

Ichak tutqichi (mesenterium) qorin bo‘shlig‘ining orqa devoridagi pariyetal varaqlarning ikki varag‘i bo‘lib, visseral varaqqa o‘tishidan paydo bo‘ladi, ichak tutqichining ana shu qismida 15–17 sm tutqich ildizi – radix mesenterii bo‘ladi. Tutqichning ikkinchi erkin qismi ingichka va yonbosh ichaklarni o‘raydi. Shuning uchun tutqich bu qismining uzunligi ichaklar uzunligiga teng bo‘ladi. Ichak tutqichi II bel umurtqasining chap ro‘parasidan boshlanib, duodenum va pastki kovak vena hamda o‘ng siydik yo‘li oldidan yo‘nalib, o‘ng yonbosh chuqurchasiga boradi. Tutqich oralig‘ida qon tomirlar, nervlar, yog‘ to‘qimasi, limfa tugunlari va limfa tomirlari joylashgan. Bulardan tashqari, qorin parda duodenum dan och ichakka o‘tish joyidagi ichakning burilish joyida cho‘ntakcha – recessus duodenalis superior et inferior uchraydi. Yonbosh ichakning ko‘richakka o‘tish joyida recessus ileocaecalis inferior et superior hosil bo‘ladi, ko‘richak orqasida esa recessus retrocaecalis bo‘lib, colon ascendenas bilan qorinning orqa 130- rasim. Kōkrak qafasi va qorin bōshliğidagi joylashgan a'zolar devori oralig‘igacha boradi. “S” simon ichak charvisining pastki chap tomonida recessus intersigmoideus joylashgan. 3. Pastki qavat kichik chanoq bo‘shlig‘i sohasi bo‘lib, o‘rta qavatdan kichik chanoq bo‘shlig‘iga kirish chegarasi bilan ajralib turadi. Qorin parda kichik chanoq

bo‘shlig‘ining devori (pariyetal varag‘i) ni va unda joylashgan a’zolar (visseral varag‘i) ni qoplaydi. Jumladan qorin parda “S”simon ichak boshlanish qismini hamma tomondan (interaperitoneal), o‘rta qismini oldindan va ikki yonboshidan (mezoperitoneal) qoplasa, pastki qismi (ekstraperitoneal) qorin pardadan tashqarida joylashgan. Erkaklarda qorin parda to‘g‘ri ichakdan qovuqqa o‘tayotib chuqurcha (excavatio rectovesicalis) ni hosil qiladi. Ayollarda to‘g‘ri ichak bilan qovuq oralig‘ida bachadon joylashganligi uchun ikkita chuqurcha bo‘ladi. Ulardan biri to‘g‘ri ichak bilan bachadon oralig‘idagi cho‘ntak excavatio rectouterina va bachadon bilan qovuq oralig‘ida excavatio vesicouterina hosil bo‘ladi. Bulardan tashqari, ikkala jins qovug‘i oldida spatium prevesicale (oraliq) bo‘ladi. NAFAS A’ZOLARI SISTEMASI Odam hamda quruqlikda yashovchi hayvonlar havo tarkibidan nafas a’zolari yordamida kislorod qabul qilib, nafas orqali karbonat angidrid chiqaradi. Odamning nafas a’zolari – burun bo‘shlig‘i, hiqildoq, traxeya (kekirdak), bronx va o‘pkalardan tuzilgan. Bular, odatda, kislorodni o‘pka alveolalariga yetkazib beruvchi havo yo‘li hisoblanadi. Klinika sharoitida burun bo‘shlig‘i va hiqildoq yuqori nafas yo‘li deb ataladi. Kekirdak va bronxlar pastki nafas yo‘li deyiladi. Nafas organlarining rivojlanishi Nafas organlari embrion taraqqiyotining uchinchi haftalarida birlamchi ichak nayidan toq kurtak shaklida ajraladi. Keyinchalik toq kurtakning uchi ikkita o’pka kurtagiga ajraladi. Embrionning bir oylik davridan boshlab hiqildoq rivojlanadi va balog’atga etguncha davom etadi. Rivojlanayotgan o’pka kurtagini chap tomoni ikki bo’lak o’n tomoni esa uch bo’lakka bo’linadi. Bo’linish bir hilda davom etib bironx daraxti va acinusni vujudga keltiradi. Nafas o’rgonlarini muskullarini, tog’aylari mezinximadan rivojlansa, shilliq qavatining epiteliysi va bezlari endoderemadan takomil etadi. O’pka plevrasi- splanxnoplevradan rivojlanadi.Bola tug’ilib, mustaqil nafas olgandan so’ng bronhlar ochilib havo bilan to’ladi.Tug’ilgan zahoti bir marta bo’lsa ham nafas

olgan chaqaloq o’pkasi suvda cho’kmaydi. Embrion ( homila) o’pkasida hovo bo’lmaganligidan suvga solinganida cho’kadi. Go’daklarning burun bo’shlig’I va hiqildog’i qisqa va tor bo’ladi. Shuning uchun go’daklar shomollashga moyil bo’ladilar. O’pkalrni rivojlanishlari odamda balog’atga yetgunga qadar, 16-18 yoshgacha davom etadi. Chaqoloq o’pkasida alveola va mayda bronxlar kam bo’lganligi uchun bir minutda 40-60, xatto undan ham ko’proq nafas oladi.1 dan 5 yoshgacha bo’lganlar minutiga 25-30 martagacha, katta yoshdagi odamlar esa 16- 18 martagacha nafas oladi. Burun sohasi – region nasali tashqi burun (nasus externus) va burun bo’shlig’idan iborat. Nasus externus –burun ildizi (radix nasi ), burun qirrasi (dorsum nasi ), tepa qismi (apex nasi) va burun qanotcha (alae nasi) laridan iborat. Burun ildizi yuzning tepa qimidan joylashgan bo’lib, peshonadan ko’ngdalang joylashgan pastlik bilan ajraladi. Burun qirrasi burun ikki yonbosh qismining o’zaro o’rta chiziqda qo’shilishdan vujudga keladi. Burun qirrasi pastda burun uchun bo’lib tugaydi. Burun qanotchalari burun ikki yonbosh qismlarining pastgi, biroz bo’rtgan qismi hisoblanadi. Burun qanotchalari pastda burun teshigi bilan tugaydi. Burun teshigi o’rtasidan yumshoq devorcha bilan ikkiga bo’lingan. Tashqi burun ikki qisim (suyak va tog’ay) dan tuzilgan. Burun ildizi va ikki yon boshining tepa qismi suyakdan (burun suyaklari,tepa jag’ suyaklarning peshona o’sig’i) tuzilgan bo’lsa ,burinning pastgi qismi esa tog’ay plastinkalardan iborat. Jumladan uchburchak shakli burinnig lateral tog’ayi (cartilage nasi lateralis) burun suyaklarning pastgi qirrasidan boshlanib, yonbosh devorning tashkil topishidan qatnashadi. Burun qanotining katta tog’ayi (cartilago alaris nasi major) lateral tog’aydan pastda joylashgan bo’lib, burunni yonboshi tomondan chegaralab turadi. Burun qanotining kichik tog’ayi (cartilagenes alares minores) 2-3 dan bo’lib, katta tog’aylar bilan burun bo’shlig’ining noksimon teshik qirrasi oralig’idan joylashgan. Burun devoir tog’ayi (cartilage septi nasi) toq va to’rt burchaklidur, u burun devorlarining oldingi qismining hosil qiladi. Tog’ay tepa tomondan g’alvir

suyakning perpendikulyar plastinkasiga yopishsa, orqa va pastdan dimog’ va burun suyaklariga yopishadi. BURUN BO‘SHLIG‘I Burun bo‘shlig‘i (cavitas nasi 131- ) nafas yo‘lining boshlanish qismi bo‘lib, oldinda tashqi burundan noksimon teshik (apertura piriformis) orqali havo kirib, orqa tomonda joylashgan xoana orqali burun-hiqildoq yo‘liga o‘tadi. Burun bo‘shlig‘i yuqoridan peshona suyagi (os frontalis), g‘alvir suyakning – lamina cribrosa (g‘alvirsimon plastinkasi) va ponasimon suyaklar (os sphenoidale) bilan chegaralanadi. Burun bo‘shlig‘ini ikki yonbosh tomondan burun suyagi (os nasale), tepa jag‘ (maxilla) suyagining tanasi (corpus maxillae) bilan peshona o‘siqlari (processus frontalis), ko‘z yoshi suyagi (os lacrimali), g‘alvir suyak (os ethmoidale), pastki burun chig‘anog‘i (concha nasalis inferior), tanglay suyagining perpendikulyar plastinkasi (lamina perpendicularis), ponasimon suyakning o‘siq plastinkalari chegaralab turadi. Burun bo‘shlig‘ining pastki chegarasi tepa jag‘ suyagining tanglay o‘sig‘i (processus palatinus) bilan tanglay suyagining gorizontal plastinkalari (lamina horizontalis) qo‘shilib qattiq (palatum durum) va yumshoq tanglay hosil bo‘lishidan tashkil topgan. Burun bo‘shlig‘i to‘siq (septum nasi osseum) orqali ikkiga bo‘linadi. Uning oldingi qismida canalis incisivus (kesuvchi teshik) bo‘ladi. Burun bo‘shlig‘i to‘sig‘i esa g‘alvir suyakning perpendikulyar plastinkasi, dimog‘ suyagi va tepadan peshona suyagining (spina nasalis), pastdan tepa jag‘ suyagi bilan tanglay suyaklari qirra (cristae nasalis) larining o‘zaro qo‘shilishidan vujudga keladi.

131- . Burun bo‘shlig‘i. 1–sinus frontalis; 2–concha nasalis superior; 3–meatus nasi superior; 4–os nasale; 5–atrium meatus medii; 6– concha nasalis media; 7–meatus nasi medius; 8–vestibulum nasi; 9–concha nasalis inferior; 10–meatus masi inferior; 11–labium superius; 12– palatinum durum; 13–ostium pharyngeum tubae auditivae; 14– palatum molle; 15–axis; 16–arcus anterior atlantis; 17–tonsilla pharyngea; 18–labium pasterius torus tubarius; 19– meatus nasopharyngeus; 20–sinus sphenoidalis; 21–apertura sinus sphenoidalis; 22–recessus sphenoethmoidalis; 23–crista galli. Burun bo‘shlig‘ida uchta turtib chiqqan chig‘anoq bo‘shliqni uch yo‘lga bo‘ladi. Ularning yuqori yo‘li (meatus nasi superior) g‘alvir suyakning tepa va o‘rta burun chig‘anoqlari orasida joylashgan. Bu yo‘lga g‘alvir suyakning orqa kataklari (cellulae ethmoidales) va ponasimon suyak tanasidagi bo‘shliq (sinus sphenoidalis) ochiladi. Burun bo‘shlig‘ining o‘rta yo‘li (meatus nasi medius) o‘rta va pastki chig‘anoqlar oralig‘ida joylashgan bo‘lib, unga g‘alvir suyakning o‘rta va oldingi havo saqlaydigan kataklari (cellulae ethmoidales anteriores et media) va sinus maxillaris ochilib turadi. Bundan tashqari, g‘alvir suyakning piyozsimon o‘simtasi (bulla ethmoidalis) bo‘lib, uning oldidagi voronkasimon kanal (infundibulum ethmoidale) orqali burun bo‘shlig‘ining o‘rta yo‘li (cellulae ethmoidales anteriores) peshona suyagi (sinus frontalis) bilan qo‘shilib turadi. Yo‘lning orqa tomoni ponasimon tanglay teshigi (foramen sphenopalatinum) orqali ponasimon tanglay chuqurchasiga qo‘shiladi. Burun bo‘shlig‘ining pastki yo‘li (meatus nasi inferior) pastki burun chig‘anog‘i

bilan burun bo‘shlig‘i pastki chegarasi orasida joylashgan. Bu yo‘lning oldingi qismiga ko‘z yoshi-burun kanali (canalis nasolacrimalis) ochiladi. Burun bo‘shlig‘i qon tomir va bezlarga boy bo‘lgan shilliq qavat bilan qoplangan. Bundan tashqari, burun bo‘shlig‘i shilliq qavatida kiprikli epiteliy ham bo‘ladi. Shuning uchun burun bo‘shlig‘iga kirgan havo qon tomirlar yordamida isib, bez suyuqliklarida namlanadi, kipriklar yordamida ushlangan havo tarkibidagi chang zarrachalarini bezlar qamrab oladi. Shilliq qavat ostida qon tomirlari, ayniqsa vena chigallari yaxshi rivojlangan. Burun bo‘shlig‘ining yuqori qismidagi shilliq qavatda (hidlash sohasida) hidlash nervlarining oxirlari joylashgan. Burun bo‘shlig‘i shilliq qavati shamollab shishadigan bo‘lsa, qon tomirlar devori yorilib, qon oqishi, nafas olish qiyinlashishi mumkin. Odatda, burun bo‘shlig‘ining o‘rta va pastki qismiga nafas olish bo‘lagi deyiladi. Burun bo‘shlig‘i yon devoridagi chig‘anoqlar va uning atrofida joylashgan kovaklar burun bo‘shlig‘i yuzasini oshirib, nafas olganda burunga kirgan havoning tozalanishini, namlanishini va ilishini ta’minlaydi. Burunga kirish qismi – noksimon teshik (apertura piriformis) oldindan burun suyaklari va tog‘aylari bilan chegaralanib, burunning old devorini hosil qiladi. Burunning qanot tog‘aylari (cartilago nasi lateralis) uchburchak shaklli, bir juft bo‘lib, yonbosh qismida burun qanotlarini, pastda burun qirrasini hosil qiladi. Tog‘aydan tuzilgan o‘rta devor (cartilago septi nasi) burun teshigini ikkiga bo‘ladi. HIQILDOQ Hiqildoq ( larynx 132- )nafas yo‘lining (burun bo‘shlig‘idan so‘ng) ikkinchi qismi bo‘lib, o‘zidan havo o‘tkazishidan tashqari tozalash, ilitib berish, muhofaza qilish, ovoz paydo qilish kabi funksiyalarni ham bajaradi. Hiqildoq bo‘yinning o‘rta qismida IV–VI bo‘yin umurtqalarining old tomonida joylashgan bo‘lib, yuqorida til osti suyagiga osilib turadi, pastda esa bir oz torayib, kekirdakka o‘tadi.

Hiqildoq orqa tomonda joylashgan halqumning hiqildoq qismi bilan qo‘shilib joylashgan. Chunki nafas sistemasi birlamchi ichak nayining old tomonidan rivojlanganligi sababli hazm a’zolari sistemasi bilan nafas a’zolari o‘zaro yutqin va hiqildoqlar orqali qo‘shiladi. Shuning uchun havo yutqin orqali hiqildoqqa o‘tadi. Hiqildoqni old tomondan mm. sternohyoideus, sternothyroideus, thyrohyoideus, omohyoideus bo‘yin fassiyasining yuza varag‘i va traxeya oldi fassiyasi qoplagan. Bundan tashqari, hiqildoqning old va ikki yon tomonini qalqonsimon bezning bo‘laklari berkitib turadi. Hiqildoq juft va toq tog‘aylardan tuzilgan. T o q t o g‘ a y l a r uzuksimon tog‘ay (cartilago cricoidea), qalqonsimon tog‘ay (cartilago thyroidea), hiqildoq usti tog‘ayi (epiglottis s. cartilago epilottica) dan iborat. J u f t t o g‘ a y l a r cho‘michsimon tog‘ay (cartilago arytenoideae), shoxsimon tog‘ay (cartilagines coriculatae) va ponasimon tog‘ay (cartilagines cuneiformes) lardan tuzilgan. U z u k s i m o n t o g‘ a y (cartilago cricoidea) gialin tog‘ayidan uzukka o‘xshab tuzilgan. Uning ingichkalashgan old qismida halqasi (arcus) va orqa kengaygan qismida plastinkasi (lamina) bor. Plastinkaning chekka yonbosh yuzasida cho‘michsimon hamda qalqonsimon tog‘aylarning bo‘g‘im yuzalari ko‘rinadi. 132- . Hiqildoq bo‘g‘imlari va boylamlari (orqa ko‘rinishi). 1–epiglottis; 2–membrana thyrohyoidea; 3–lig. Thyrohyoideum laterale; 4–cartilago corniculata; 5–lig. thyroepiglotticum; 6– processus vocalis; 7–processus muscularis; 8–articulatio cricoarytenoidea; 9–cornu inferius cartilaginis thyroideae; 10– articulatio cricothyroidea; 11–cartilago cricoidea; 12–paries membranaceus tracheae; 13–cartilagines tracheales; 14–lig. ceratocricoideum; 15–articulatio cricothyroidea; 16–lig. ceratocriaideum

posterius; 17–lig. cricoaryte-noideum posterius; 18–cartilago arytenoidea; 19–cartilago thyroidea; 20–cornu superius cartilaginis thyroideae; 21– cartilago tritice; 22–cornu majus ossis hyoidei. Q a l q o n s i m o n t o g‘ a y (cartilago thyroidea) hiqildoq tog‘aylari ichida eng kattasi bo‘lib, gialin tog‘aydan tuzilgan. Uning ikkita yaxlit plastinkasi (lamina dextra et sinistra) bo‘yin old tomonida burchak hosil qilib qo‘shiladi. Bu burchak erkaklarda yaxshi rivojlanib bo‘rtib chiqqan bo‘lsa, yosh bolalar va ayollarda o‘tmas burchak (yassiroq) shaklida bo‘ladi. Burchakning tepa tomonidan kesimta (incisura thyroidea superior) ko‘rinsa, plastinkalar orqa tomonining qirralarida tepa va pastki shoxsimon o‘siq (cornu superius et inferius) lar ko‘rinadi. Cornu inferius uzunroq bo‘lib, uchida uzuksimon tog‘ay bilan qo‘shiladigan bo‘g‘im yuzasi bor. Plastinkalarning tashqi yuzasida m. sternothyroideus va m. thyroideus lar yopishadigan qiyshiq chiziq (linea obliqua) ko‘rinadi. H i q i l d o q u s t i t o g‘ a y i (epiglottis s. Cartilago epiglottica) elastik tog‘aydan tuzilgan bo‘lib, yuqori qismi til asosining orqa tomoniga, uning pastki ingichkalashgan (barg bandi – petiolis epiglottidis) qismi esa qalqonsimon tog‘ayning orqa yuzasiga (hiqildoqqa kirish qismida) yopishadi. Hiqildoq usti tog‘ayi yutish jarayonida hiqildoqqa kirish teshigini yopib, ovqatning halqumdan qizilo‘ngachga o‘tishini ta’minlaydi. B i r j u f t ch o‘ m i ch s i m o n t o g‘ a y (cartilagines arytenoideae) piramidaga o‘xshaydi. Uning kengaygan, pastki asosiy qismi (basis cartilaginis arytenoideae) uchburchak shaklli bo‘lib, uzuksimon tog‘ayning ustki yuzasi bilan birlashadi. Cho‘michsimon tog‘ayning uchi (apex) yuqoriga qarab turadi. Cho‘michsimon tog‘ay asosining old tomonida ovoz boylami birlashadigan ovoz o‘sig‘i (processus vacalis) bo‘lsa, lateral tomonida muskullar yopishadigan o‘siq (processus muscularis) ko‘rinadi.

Sh o x s i m o n t o g‘ a y l a r (cartilagines corniculatae) uncha katta bo‘lmagan juft tog‘aydan iborat, ular shoxga o‘xshab cho‘michsimon tog‘aylar ustida joylashgan. U n ch a l i k k a t t a b o‘ l m a g a n j u f t p o n a s i m o n t o g‘ a y l a r (cartilagenes cuneiformes) cho‘michsimon tog‘ay bilan hiqildoq usti tog‘ayi oralig‘idagi burma (plica aryepiglottica) da uchraydi. H i q i l d o q b o y l a m l a r i . Hiqildoq tog‘ay boylamlari yordamida o‘zaro bo‘g‘im hosil qilib birlashadi. Jumladan hiqildoq til osti suyagiga lig. thyrohyoideum va til osti suyagining katta shoxi bilan qalqonsimon tog‘ayning shoxsimon o‘sig‘i orasida tortilgan o‘ng va chap boylam (ligg. thyrohyoidea lateralia) lar orqali tortilib turadi. Lig. thyrohyoideum medianum bilan lig. thyrohyoidea lateralia lar birgalikda membrana thyrohyoiidea deb ataladi. Hiqildoq usti tog‘ayi til osti suyagiga lig. hyoepiglotticum orqali va lig. thyroepiglotticum yordamida qalqonsimon tog‘ay cheti bilan uzuksimon tog‘ay halqasi orasida elastik toladan tuzilgan lig. cricothyroideum joylashgan. Bu boylamning bir qismi cho‘michsimon o‘siqqa borib yopishadi-da, lig. cricothyroideum bilan birga conus elasticus ni hosil qiladi. Konusning bo‘shashgan qismi tovush boylami (lig. vocale) deb ataladi. Tovush boylami orqada cho‘michsimon tog‘ayning tovush o‘sig‘iga birlashsa, old tomonda qalqonsimon tog‘ay burchagining ichki yuzasiga yopishadi. Tovush boylamining medial o‘tkir qirrasi bo‘sh bo‘lsa, uning lateral qismi pastki tomonda conus elasticus ga o‘tib ketadi. Tovush boylamlarining tepasida, ularga parallel ravishda bir juft dahliz boylami (lig. vestibulare) hiqildoq dahlizining pastki chegarasida joylashgan. Hiqildoq tog‘aylari yuqorida keltirilgan boylamlardan tashqari, bo‘g‘imlar orqali ham o‘zaro birlashadi. Jumladan cho‘michsimon tog‘ay uzuksimon tog‘ay bilan bir juft art. cricoarytenoideae orqali birlashadi. Bu bo‘g‘im orqali cho‘michsimon tog‘ayda aylanma, yaqinlashish va uzoqlashish harakatlari sodir bo‘ladi. Uzuksimon tog‘ay qalqonsimon tog‘ay bilan kombinatsiyalashgan bo‘g‘im – art. cricothyroidea hosil qilib birlashadi. Bunda qalqonsimon tog‘ay oldinga va

orqaga surilib, cho‘michsimon tog‘ayga yaqinlashadi (tovush boylami bo‘shashadi) yoki uzoqlashib tovush boylami taranglashadi. H i q i l d o q m u s k u l l a r i ko‘ndalang-targ‘il (133- ) muskullardan tuzilgan, ular odam ixtiyori bilan qisqaradi. Ularning qisqarib tovush boylami holatini o‘zgartirishi natijasida o‘rtadagi yoriq kengayib torayadi. Shuning uchun hiqildoq muskullari funksiyalariga qarab uch guruhga: siquvchi, bo‘shashtiruvchi, tovush boylami holatini o‘zgartiruvchilarga bo‘linadi. Ba’zi muskullar bir necha xil vazifani bajarganligi uchun ularga aralash vazifali muskullar deyiladi. 1. Uzuksimon va cho‘michsimon tog‘aylar o‘rtasida yonbosh joylashgan muskul (m. cricoarytenoideus lateralis) – uzuksimon tog‘aydan boshlanadi, yuqoriga yo‘nalgan holda orqa tomonda cho‘michsimon tog‘ayning muskul o‘sig‘i (processus muscularis) ga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarganda tovush boylamlari taranglashadi (processus vocalis), ichkariga burilib, yoriq torayadi. 2. Qalqonsimon va cho‘michsimon tog‘aylar o‘rtasidagi kvadrat muskul (m. thyroarytenoideus) qalqonsimon tog‘ay plastinkasining ichki yuzasidan boshlanib, cho‘michsimon tog‘ayning muskul o‘sig‘iga yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul ikki tomondan barobar qisqarganda tovush boylamlari bo‘shashadi, hiqildoqning tovush boylamidan yuqori qismi torayadi. 3. O‘ng va chap cho‘michsimon tog‘aylar o‘rtasida ko‘ndalang joylashgan toq muskul (m. arytenoideus transversus) ikkala cho‘michsimon tog‘ayning bukilgan orqa yuzalari o‘rtasida tortilib joylashgan. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarganda tovush yorig‘ining orqa qismi torayadi. 4. Cho‘michsimon tog‘ayning qiyshiq muskuli (m. arytenoidei obliqui) bir juft bo‘lib, m. arytenoideus transversus ning orqa tomonida o‘zaro kesishib joylashadi. F u n k s i y a s i. Muskullar qisqarib hiqildoqqa kirish teshigini toraytiradi. 5. Uzuksimon-cho‘michsimon tog‘aylar o‘rtasidagi orqa muskul (m. cricoarytenoides posterior) uzuksimon tog‘ay halqasidan boshlanib, cho‘michsimon tog‘ayning processus muscularis iga yopishadi.

F u n k s i y a s i. Muskul qisqarib tovush yorig‘ini kengaytiradi. 6. Qalqonsimon tog‘ay bilan hiqildoq usti o‘rtasidagi muskul (m. thyroepiglotticus) qalqonsimon tog‘ay plastinkasining ichki yuzasidan boshlanib, hiqildoq usti tog‘ayining yonboshiga yopishadi. Muskulning bir qismi plica aryepiglottica ga qo‘shiladi. F u n k s i y a s i. Tovush boylamlarini taranglatib, hiqildoqqa kirish teshigini kengaytiradi. 7. Uzuksimon tog‘ay bilan qalqonsimon tog‘ay o‘rtasidagi muskul (m. cricothyroideus) uzuksimon tog‘ay halqasidan boshlanib, qalqonsimon tog‘ay plastinkasiga yopishadi. F u n k s ya s i. Tovush boylamlarini taranglashtiradi. 8. Tovush muskuli (m. vocalis) bir juft bo‘lib, tovush burmalari bag‘rida yotadi. Qalqonsimon tog‘ay ichki yuzasidan boshlanib, cho‘michsimon tog‘ayning ovoz o‘sig‘iga (processus vocalis) yopishadi. F u n k s i y a s i. Muskul qisqarganda tovush boylamlari bo‘shashadi. Hiqildoqning orqa muskullari. 1–uvula; 2–radix linguae; 3–plica glossoepiglottica lateralis; 4–cornu superius cartilaginis thyroideae; 5–m. arytenoideus transversus; 6–lamina cartilaginis cricoideae; 7–m. cricoarytenoideus posterior; 8–cornu inferius cartilaginis thyroideae; 9–paries membranaceus tracheae; 10–m. cricothyroideus; 11–lamina dextra cartilaginis thyroideae (kesilgan); 12–mm. arytenoidei obliqui; 13–m. aryepiglotticus; 14– epiglottis; 15–tonsilla palatina; 16–arcus palotopharyngeus.

H i q i l d o q b o‘ sh l i g‘ i (cavitas laryngis, 134- ) qum soatga o‘xshagan bo‘lib, kirish teshigi noto‘g‘ri, oval shaklda. Hiqildoqqa kirish qismi (aditus laryngis) old tomondan hiqildoq usti tog‘ayi qirralari bilan, orqadan cho‘michsimon tog‘ay – plica interarytenoidea (cho‘michsimon tog‘ay oraliq burma), ikki yonboshdan – plicae aryepiglotticae (cho‘michsimon tog‘ay bilan hiqildoq usti tog‘ayi oraliq burma) bilan chegaralanadi. Plicae aryepiglotticae tashqarisida noksimon chuqurcha (recessus piriformes) ko‘rinib turadi. Hiqildoqqa kirish teshigi pastga, hiqildoq dahliziga qadar davom etadi. Hiqildoq dahlizi (vestibulum laryngis) tepadan hiqildoqqa kirish teshigi bilan, pastdan soxta tovush boylamlarining burmalari (plica vestibularis) bilan chegaralangan, uning bag‘rida lig. vestibulare bo‘ladi. Hiqildoq dahlizi oldindan hiqildoq usti tog‘ayining orqa yuzasi, orqadan cho‘michsimon tog‘ay – plica interarytenoidea bilan chegaralangan. Ikki yonboshda plica vestibularis bilan plica aryepiglottica lar oralig‘ida elastik parda (membrana fibroelastica laryngis) tortilgan. Dahliz boylamlarining burmalari orasidagi yoriq (rima vestibuli)da o‘zidan pastroqda joylashgan tovush boylamlari (lig. vocale – tovush muskuli) bo‘ladi. Dahliz burmalari bilan tovush burmalari orasida o‘ng va chap chuqurchalar (hiqildoq qorinchasi – ventriculus laryngis) ko‘rinadi. Tovush burmalari orasida joylashgan yoriq (rima glottidis) ning hiqildoq bo‘shlig‘idagi eng tor qismiga pardalar oraliq qismi (pars intermembranacae) deyilsa, uning processus vocalis (cho‘michsimon tog‘ayda) oralig‘idagi kalta qismiga tog‘aylar oraliq qismi (pars intercartilaginea) deyiladi. Hiqildoqning pastki kengaygan qismi (cavitas infraglottica) asta-sekin torayib, kekirdakka qo‘shiladi. Hiqildoqning shilliq pardasi pushti rangli, ko‘p qatorli, kiprikli qadahsimon hujayralar aralashgan epiteliydan iborat.

Hiqildoq bo‘shlig‘i. 1–epiglottis; 2–vestibulum laryngis; 3– cartilago thyroidea; 4–rima vestibuli; 5– sacculus laryngis; 6–ventriculus laryngis; 7–m. vocalis; 8–rima glottidis; 9–m. cricothyroideus; 10–glandula thyroidea; 11– trachea; 12–cavum infraglotticum; 13– cartilago cricodea; 14–m. thyroarytenoideus; 15–plica vocalis; 16–plica vestibularis; 17– tuberculum epiglotticum; 18–membrana thyrohyoidea. Sezuvchi nerv oxirlari hiqildoq dahlizida ayniqsa ko‘p tarqalgan. Shu sababli havo bilan kirgan zarrachalar, changlar yo‘talga sabab bo‘ladi. Hiqildoq faqat havo o‘tkazish a’zosi bo‘lib qolmasdan, tovush chiqarish a’zosi hamdir. Nafas chiqarishda kekirdakdan kelayotgan havo ovoz yorig‘idan o‘ta turib tovush boylamlarini titratadi, natijada tovush paydo bo‘ladi. Turli tovush (ovoz)larning paydo bo‘lishi havo to‘lqinining kuchiga va tovush boylamlarining tebranish qobiliyatiga bog‘liq. Chaqaloqlarda hiqildoq kalta va keng, qalqonsimon tog‘ay burchagi unchalik rivojlanmagan bo‘ladi. Bolalarda hiqildoq usti tog‘ayi yuqoriroqda joylashganligidan ovqat luqmasi uning ikki yonboshidan osongina o‘tadi. Shuning uchun ular bir vaqtning o‘zida ovqat yutib, nafas olishlari ham mumkin. Tovush yorig‘i kattalarga nisbatan 3 marta kalta bo‘lib, muskullari yaxshi rivojlanmagan. Bolalarning balog‘atga yetish davridan boshlab 23–25 yoshgacha hiqildoq tez rivojlanib kattalashadi. Hiqildoq (shu jumladan tovush boylamlari ham) o‘g‘il bolalarda qizlarga nisbatan tezroq kattalashadi. Yosh ulg‘aygan sari hiqildoq tog‘ayi (hiqildoq usti tog‘ayidan tashqari) asta-sekin suyaklanib boradi. Shuning uchun qarilarda hiqildoq tog‘aylari sinuvchan bo‘ladi.

KEKIRDAK Kekirdak ( trachea, 135- ) uzunligi 9–11 sm, diametri 15–18 mm keladigan naydan iborat bo‘lib, IV bo‘yin umurtqasining ro‘parasida, bevosita hiqildoqdan boshlanadi, so‘ngra ko‘krak qafasining yuqori teshigi orqali ko‘ks oralig‘igacha borib, IV–V ko‘krak umurtqalarining ro‘parasida chap va o‘ng bronxlarga ajraladi. Traxeyaning ana shu ajralgan yeri kekirdak ayrisi (bifurcatio tracheae) deb ataladi. Kekirdak joylashishiga ko‘ra bo‘yin va ko‘krak qismlariga bo‘linadi. Kekirdakning bo‘yin qismini old tomondan jag‘ osti muskullari (mm. sternohyoideus et sternothyroideus) va qalqonsimon bez, orqa tomondan qizilo‘ngach, ikki yonboshdan umumiy uyqu arteriyasi o‘rab turadi. Traxeyaning old sathi bilan bo‘yinning chuqur fassiyasi orasidagi (spatium pretracheale) bo‘shliq biriktiruvchi to‘qima va qon tomirlar bilan band. Traxeya ko‘krak qafasi qismining old tomonida to‘sh suyagining dastasi va gl. thymus joylashgan. Kekirdak devori 16–20 ta halqa shaklidagi tog‘aylar (cartilagines tracheales) dan tuzilgan o‘zaro fibroz to‘qimalardan iborat boylam (lig. annularia) lar bilan tutashgan. Tog‘ay yarim halqa devorining ochiq qismi muskul tolalari aralashgan parda (paries membranaceus) bilan o‘ralgan. Muskul tolalari yo‘tal paytida va nafas olganda qisqarib yordam beradi. Kekirdakning ichki yuzasi ko‘p qatorli kiprikli epiteliy bilan qoplangan va shilliq bezlarga boy qavat bilan o‘ralgan.

135- . Traxeya va bronxlar. 1–prominentia laryngea; 2– cartilago thyroidea; 3–lig. cricothyroideum; 4–cartilago cricoidea; 5– cartilagines tracheales; 6–lig. cricotracheale; 7–ligg. annularia trachealia; 8–esophagus; 9– bifurcatio tracheae; 10–bronchus principalis dexter; 11–bronchus principalis sinister; 12– bronchus lobaris superior dexter; 13–a. pulmonalis sinistra; 14–bronchus lobaris superiori sinister; 15–a. pulmonalis dexter; 16–bronchus lobaris medius dexter; 17– bronchus lobaris inferior dexter; 18– bronchus lobaris inferior sinister; 19– esophagus; 20–aorta; 21–v. azygos. BRONXLAR Bronxlar (bronchi, 135- ) kekirdakning IV–V ko‘krak umurtqalari ro‘parasida (bifurcatio tracheae) o‘ng va chap bronxlar – bronchi principales (yunoncha bronchus – nafas nayi) dexter et sinister bo‘linishidan vujudga keladi. O‘ng bronx chap bronxga qaraganda birmuncha kalta va kengroq bo‘lib, 6–8 ta tog‘ay halqadan tuzilgan. O‘ng bronx deyarli vertikal ravishda yo‘nalgan bo‘lib, uning ustidan v. azygos o‘tadi va v. cava superior ga qo‘shiladi. Chap bronx o‘ng bronxga nisbatan tor va uzunroqdir. U 9–12 ta tog‘ay halqadan tuzilgan. Chap bronx ustida aorta yoyi mingashib joylashgan. Chap bronx kekirdakdan burchak hosil qilib yo‘naladi. Bronxlarning shilliq qavatlari kekirdak shilliq qavatiga o‘xshab tuzilgan. Traxeya chaqaloqlarda kalta (3–4,5 sm) bo‘lib, shakli voronkaga o‘xshash, tog‘aylari unchalik rivojlanmagan. Traxeya 10–12 yoshga borganda 2 baravar, 25 yoshda 3 baravar tez o‘sadi. Qarilarda tog‘aylar qattiqlashib borgan sari tez sinuvchan bo‘ladi.

O‘PKA O‘pka (pulmones, yunoncha pneumon – pnevmoniya so‘zi shundan olingan) bir juft bo‘lib, ko‘krak qafasining (cavitas thoracis) ikki tomonida joylashgan. O‘ng va chap o‘pka o‘rtasidagi kamgakda yurak, qon tomirlar va ko‘ks oralig‘i joylashgan. Har bir o‘pka (pulmo) konus shaklida bo‘lib, asosi (basis pulmonis) past tomondan diafragmaga tegib turadi va diafragma yuzasi (facies diaphragmatica) deyiladi. O‘pkaning uchi (apex pulmonis) birinchi qovurg‘adan 3– 4 sm yuqoriroqda turadi yoki orqa tomondan VII bo‘yin umurtqasining ro‘parasiga to‘g‘ri keladi. O‘pkaning uchida unchalik botmagan qovurg‘a egati (sulcus subclavius) ko‘rinadi. O‘pkalarning qovurg‘alarga tegib turgan yuza (facies costalis) va bir-biriga qarab turgan ko‘ks oralig‘idagi medial yuzasi (facies medialis) tafovut qilinadi. Bu yuzalarning biri ikkinchisidan qirralararo chegaralanadi. Chap o‘pka old qirrasining (margo anterior) pastrog‘ida yurak o‘ymasi (incisura cardiaca pulmonis sinistra) ko‘rinadi. O‘yma past tomondan o‘pka tilchasi (lingula pulmonis sinistra) orqali chegaralanadi. O‘pkalarning medial (ko‘ks oralig‘i) yuzasida o‘pka arteriyasi, venasi va bronxlar kirib chiqadigan o‘pka darvozasi (hilus pulmonis) joylashgan. Ana shu qon va limfa tomirlari o‘zaro qo‘shilib, o‘pka ildizi (radix pulmonis) ni hosil qiladi. O‘ng o‘pka va chuqur egatchalar (fissura interlobares) yordamida uch bo‘lakka (yuqori, o‘rta va pastki), chap o‘pka esa ikki bo‘lakka (yuqori va pastki) bo‘lingan. Ulardan biri yuqorida joylashgan qiyshiq egat (fissura obliqua) bo‘lib, ikkala o‘pkada ham o‘pka uchlaridan 6–7 sm pastroqda boshlanadi va o‘pkaning diafragma yuzasiga qarab qiyshiq yo‘naladi. Natijada o‘pkalar ikki bo‘lakka bo‘linadi. Bu egatdan tashqari o‘ng o‘pka taxminan IV qovurg‘ada joylashgan ikkinchi gorizontal egat (fissura horizontalis) bilan yana bir bo‘lakka bo‘linadi. Shunday qilib, chap o‘pka ikki bo‘lakka (tepa – lobus superior, pastki – lobus inferior) bo‘laklarga bo‘linadi. O‘ng o‘pka esa tepa (lobus superior), o‘rta (lobus medius) va pastki bo‘laklar (lobus inferior) dan iborat. O‘ng o‘pkaning tagida (diafragma ostida) jigar

joylashgan. Shuning uchun o‘ng o‘pkaning eni chap o‘pkaga qaraganda kattaroq, hajmi ko‘p, bo‘yi esa qisqaroq bo‘ladi. O‘ng va chap o‘pka o‘n segmentdan iborat. Segment hajmi 0,5–1,0 sm, piramida shaklida tuzilgan segmentlar esa bo‘lakchalardan tashkil topgan. Bu bo‘lakchalar bir-biridan biriktiruvchi to‘qimadan tuzilgan devorcha va qon tomir bilan ajralib turadi. Bo‘lakchalararo devorchalar nafas olishda bo‘lakchalarning harakatchan bo‘lishini ta’minlab turadi. B r o n x l a r n i n g b o‘ l i n i s h i (135.- ). Asosiy bronxlar (bronchus principalis) o‘ng va chap o‘pkalar darvozasidan kirib, daraxt shoxi kabi o‘pka bo‘laklari (bronchi lobares) tarmoqlariga bo‘linadi. O‘ng o‘pkaga kirgan bronx uch bo‘lakka bo‘linadi. Bularning bittasi o‘pka yuqori bo‘lagiga, ikkinchisi o‘rta bo‘lagiga va uchinchisi pastki o‘pka bo‘lagiga yo‘naladi. Chap o‘pkaga kirgan bronx ikki bo‘lak bronx tarmog‘ini beradi. Ularning bittasi o‘pkaning yuqori bo‘lagiga, ikkinchisi pastki bo‘lagiga kiradi. Bo‘lak bronxlar (diametri 1 mm gacha shoxlanib) o‘z navbatida segment bronx (bronchi segmentales) larga bo‘linadi. O‘pka tashqarisidagi bronxlar devorida halqa shaklida tog‘aylar joylashgan. Bo‘lak bronxlarning o‘pka ichidagi skeleti esa panja shaklli tog‘aylardan iborat. O‘pka segment bronxlari va ularning tarmoqlarida tog‘aylar alohida bo‘laklar shaklida joylashgan bo‘ladi. Segment bronxlar 8 marta bo‘linib, o‘pka bo‘lakchalari (bronchus lobularis) bronxlarini beradi. Bronxlarda muskul qavat aylanma shaklda joylashgan. Bo‘lak bronxlar ikkala o‘pkada taxminan 1000 taga yaqin bo‘ladi. O‘pka bo‘lakchalarining ichida bo‘lak bronxlarning har bittasi diametri 0,3–0,5 mm bo‘lgan 12–16 tadan oxirgi (chegara) bronx (bronchioli terminales) larga tarqaladi. Oxirgi bronxlardan boshlab eng katta (asosiy) bronxlar yig‘indisi bronxlar daraxtini hosil qiladi. Bronxlar daraxti nafas yo‘li hisoblanadi. Chegara bronxchalar devorida tog‘ay plastinkalar va shilliq bezlar uchramaydi. Har bir chegara bronx o‘z navbatida ikkita nafas bronxiolasi (bronchioli respiratorii) ga bo‘linadi. Nafas bronxiolasi torayib nafas naychasi (ductuli alveolares) ga, u esa kengayib, nafas pufakchalari (sacculi alveolares) alveolalariga aylanadi.

Nafas bronxiolasi va undan tarqalgan nafas naychasi pufakchalari va alveolasi qo‘shilib, uzum boshi shaklidagi o‘pkaning struktura va funksional birligi – atsinus (acinus) yoki alveolalar daraxtini hosilqiladi. 12–18 atsinus birgalikda o‘pka bo‘lakchasini (lobulus pulmonis primarius), bir necha bo‘lakchalar qo‘shilib, o‘pka segmentini hosil qiladi. O‘pka segmentlari o‘zaro qo‘shilib, o‘pka bo‘lagini, o‘pka bo‘laklari o‘pkani hosil qiladi. O‘pkalarda 800 000 atsinus yoki 300–500 mln. alveola bo‘ladi. Ular sathi 30–100 m 2 . O‘pka bronxlari havo almashish jarayonidan tashqari, organizmda suv, tuz va xlor miqdori bir me’yorda saqlanishiga ham yordam beradi. Bronxlarning bo‘linishi. 1–trachea; 2–pulmo dexter; 3–pulmo sinister; 4–bronchus principalis; 5–v. pulmonalis; 6–a. pulmonalis; 7– bronchiolus; 8–bronchiolus respiratorius; 9–ductuli alveolares; 10–atrium; 11–vasa lymphatica; 12–alveolalarning kapillyar to‘ri; 13–qo‘shuvchi to‘qima; 14–elastik to‘qima; 15–pleura pulmonalis; 16– saculi alveolares; 17– alveolalar kesimi; 18–alveoli pulmonis; 19– silliq muskul tolalari; 20–nerv tolalari; 21–a. bronchialis; 22–v. bronchialis.

Katta odamlarda ikkala o‘pkada o‘rtacha 4,9 – 5,0 l havo bo‘ladi. Tinch nafas olish vaqtida (har bir nafas olganda) o‘pkaga taxminan 500 ml havo kiradi, chuqur nafas olganda esa 1600 ml toza havo kirib, 1600 ml karbonat angidridga boy havo chiqadi. Natijada o‘pkada hayotiy havo sig‘imi o‘rtacha 3500–3700 ml gacha bo‘ladi. Qolgan 1300–1400 ml havo esa qoldiq havo bo‘lib, doim o‘pkada turadi. O‘ p k a d a q o n a y l a n i sh i. O‘pkada havo almashinish sodir bo‘lganidan so‘ng, arteriya qon tomirlari bronxlarga o‘xshab shoxlanib, kapillyarlarga o‘tadi. Kapillyarlar esa nafas pufakchalarini to‘r kabi o‘raydi. Odam nafas olganda kislorodga boy havo nafas pufakchalaridan (havo bosimi pufakchada ko‘tariladi) arteriya kapillyarlariga shimiladi. Vena qonidagi karbonat angidridga boy havo aksincha vena tomirlaridan nafas pufakchalariga o‘tadi. Natijada nafas pufakchalarida havo almashinish sodir bo‘ladi. Arteriya qonidagi toza havo (kislorod) alveolalarga o‘tsa, ulardagi CO 2 nafas yo‘li orqali tashqariga chiqadi. Kislorod bilan boyigan qon yig‘ilib, v.v. pulmonales orqali yurakning chap bo‘lmachasiga, undan chap qorinchaga o‘tib, aorta orqali organizmga tarqaladi. O‘pka segmentlari (137- ). Xalqaro anatomik terminlar qoidasiga ko‘ra, o‘ng va chap o‘pkada 10 tadan segment borligi qabul qilingan. Jumladan o‘ng o‘pkaning yuqori bo‘lagida 3 ta segment (uchida, orqa va oldingi) va pastki bo‘lagida 5 ta segment (yuqori, lateral va medial bo‘lak asosidagi hamda orqa va oldingi bo‘lak asosidagi segmentlar) bo‘ladi. Chap o‘pkaning tepa bo‘lagida 5 ta segment (tepasida 2 ta o‘pka uchidagi, orqa- oldingi, yuqori va pastki tilsimon segmentlar), pastki bo‘lagida ham 5 ta segment (tepa, tepa usti asosidagi medial, lateral va orqa tomondagi asosiy va tepa osti segmentlar) bo‘ladi.

c d 137- . O‘pka va bronxlar segmenti. a–o‘ng o‘pkaning ichkari yuzasidan ko‘rinishi; b–chap o‘pkaning ichkari yuzasidan ko‘rinishi; c–o‘ng o‘pka; d–chap o‘pka; O‘pka bo‘laklari (ayniqsa tepa bo‘lagi) chaqaloqlarda unchalik rivojlanmagan, og‘irligi 40–70 g. Ikki yoshdan so‘ng o‘pka ikki baravar kattalashib, tashqi ko‘rinishi katta odamlarnikiga o‘xshab qoladi. Bolalar balog‘atga yetgan davrda o‘pka bronxlari 3–4 marta oshadi. Bronxlar 40–45 yoshda eng katta hajmga ega bo‘ladi. PLEVRA Plevra ( pleura) – o‘pkani qoplagan seroz parda. Plevra ikki varaqli bo‘ladi: uning ustidan o‘rab turgan varag‘i ichki (visceral) yoki o‘pka varag‘i (pleura pulmonalis), ko‘krak bo‘shlig‘i devorining ichki tomoniga yopishgan varag‘i pariyetal (pleura parietalis) varaq deyiladi. Visseral plevra o‘pka to‘qimasiga yopishib, uning bo‘laklar oralig‘idagi yoriq ichiga ham kiradi. V i s c e r a l p l e v r a o‘pka darvozasiga kelganda o‘zaro uchrashadi, o‘pka darvozasining pastida plevralar qo‘sh qavatli boylamni (lig. pulmonale) hosil qilib, parietal plevraga o‘tib

ketadi. P a r i e t a l p l e v r a (pleura parietalis) qovurg‘a (pleura costalis), diafragma (pleura diaphragmatica) va ko‘ks oralig‘i (pleura mediastinalis) qismlariga ajraladi. Pariyetal plevraning tashqi yuzasi ko‘krak qafasi devoriga yopishib joylashgan. O‘pkalar uchini plevra gumbazi (cupula pleurae) qoplagan bo‘lib, u birinchi qovurg‘adan 3–4 sm yuqorida joylashgan. Pariyetal va visseral plevralar orasidagi plevra bo‘shlig‘ida ma’lum miqdorda suyuqlik bo‘ladi. Bu suyuqlik plevralarning bir-biriga qaragan yuzasini ho‘llab, nafas olish va chiqarishda ishqalanishni kamaytiradi. Plevra bo‘shlig‘ida (cavitas pleuralis) manfiy bosim bo‘lganligidan ko‘krak qafasining germetik butunligi buzilgan vaqtda plevra bo‘shlig‘iga havo kirib, o‘pkani ezadi, natijada nafas olish qiyinlashadi. Pariyetal plevraning diafragma qismi (pleura diaphragmatica) diafragmaning tepa yuzasini (perikard yopishgan markaz qismidan tashqari) qoplaydi. Pariyetal plevraning ko‘ks oraliq qismi (pleura mediastinalis) to‘sh suyagining ichki yuzasidan boshlanib, orqa tomonga yo‘nalgan holda umurtqa pog‘onasining ichki yonboshidan qovurg‘alarga o‘tib ketadi. O‘ng va chap o‘pka orasida ko‘ks bo‘shlig‘i (mediastinum) joylashgan. Bu bo‘shliqni orqa tomondan umurtqa pog‘onasining ko‘krak qismi, oldingi tomondan to‘sh suyagi, ikki yon tomondan ko‘ks oralig‘i plevrasi (pleura mediastinalis), pastdan diafragma, tepadan ko‘krak qafasining yuqori teshigi chegaralab turadi. Ko‘ks oralig‘i kekirdak va bronxlar vositasida old (mediastinum anterius) va orqa (mediastinum posterius) qismlarga bo‘linadi. Oldingi ko‘ks oralig‘ida yurak va uning xaltasi, ayrisimon bez, aorta ravog‘i, o‘pka arteriyasi stvoli va diafragma nervi joylashgan. Orqa ko‘ks oralig‘ida qizilo‘ngach, ko‘krak aortasi, limfa yo‘li, venalar, nervlar bo‘ladi. O‘ p k a v a p l e v r a c h e g a r a l a r i. O‘ng va chap o‘pkaning uchlari birinchi qovurg‘adan 3–4 sm yuqorida bo‘ladi, so‘ngra o‘mrov-to‘sh bo‘g‘imi orqali past tomonga yo‘naladi. To‘sh suyagining dastasi bilan qo‘shiladigan chegarada o‘pkaning oldingi chegarasi boshlanadi. Shu joydan o‘ng o‘pkaning oldingi chegarasi to‘sh suyagining tanasiga parallel holda pastga tomon yo‘nalib, VI–VII qovurg‘aning tog‘ay qismiga yaqinlashadi va pastki chegaraga o‘tib ketadi.

Chap tomonda yurak joylashgan. Shuning uchun chap o‘pkaning oldingi chegarasi IV qovurg‘aga borganda chapga qarab chekinadi va VI qovurg‘aning tog‘ay qismida pastki chegaraga o‘tib ketadi. O‘pkalarning pastki chegarasi o‘mrov suyagining o‘rtasidan o‘tkazilgan vertikal chiziqda VI qovurg‘aga, linea mammillaris da VII qovurg‘aga, qo‘ltiq chizig‘i bo‘ylab IX qovurg‘aga va umurtqa pog‘onasi sohasida XII qovurg‘aga to‘g‘ri keladi. O‘ng o‘pkaga qaraganda chap o‘pkaning chegarasi bitta qovurg‘adan pastroqda joylashgan bo‘ladi. Plevralarning yuqori, oldingi va orqa chegarasi deyarli o‘pka chegarasiga to‘g‘ri keladi. Pariyetal plevraning bir qismdan ikkinchi qismga o‘tish joylariga o‘pka kirib turmaganligi sababli u yerda bo‘shliq – sinuslar (recessus pleurales) mavjud. Jumladan qovurg‘a plevrasining diafragma plevrasiga o‘tish chegarasida recessus coctodiaphragmaticus bo‘lsa, ko‘ks oralig‘i plevrasining qovurg‘a plevrasiga o‘tish chegarasida recessus costomediastinalis ni ko‘rish mumkin. O‘pkalar sinuslarga faqat o‘ta chuqur nafas olgandagina kirishi mumkin. Nafas organlari fiziologiyasi Odam organizimidagi xavo almashinish jarayoni o’pka va uning xavo yo’llari orqali bajariladi. Kislorod o’pka orqali qonga o’tsa, karbonat angrid aksincha tashqariga chiqadi. Shunday qilib tirik odam bilan atrof-muhit o’rtasida aloqa- nafas jarayoni bajariladi. O’pka al’veolalaridagi kislorod qonga so’rib, yurakga boradi, u erdan qin tomirlari orqali butun organizimga (hujayralarga) tarqaladi. Hujayralardan esa karbonat angidrid ajralib qonga so’riladi va vena qon tomiri orqali yurakka, o’pkaga boradi. O’pkadan xavo yo’lari orqali tashqariga chiqadi. Shunday qilib nafas chiqarish sodir bo’ladi.Odatda o’pka orqali xavo almashinish jarayoniga tashqi nafas deyiladi .Hujayralardagi xavo almashinish jarayoni esa ichki yoki to’qima nafasi nomi bilan ataladi. Ichki nafas hujayralari bilan kapillyarlar o’rtasida sodir bo’ladi. Odam tinch turgan vaqtda, har bir minutda

o’rtacha 16-20 marta nafas oladi. Bunda 4-6 L ga yaqin xavo qabul qilib,o’pka ventilalyaciyasi tezlashadi. Bu vaqatda nafas muskullaridan tashqari, qorin va bo’yin muskullari ham ishtirok etadi. Bola embrion rivojlanish davrida yo’ldosh orqali nafas olganligi sababli uning puchaygan o’pkasida xavo bo’lmaydi.Tug’ilgan bolaning kindegi kedilib bog’langandan so’ng, bola qonida korbanat angidrid gazi oshib borib nafas markazini qo’zg’atadi.Qo’zg’algan markazdan impul’s nerv orqali nafas yo’liga boradi va birinchi bor nafas olishga sababchi bo’ladi. Nafas olish boshlangandan so’ng o’pka hajmi va ko’krak qafasi asta-sekin kengayib boradi. Ko’krak qafasi hajmi o’pkaga nisbatan tezroq kattalashadi. O’pka hajmi ham atmosfera bosimi ta’sirida kengayib, kattalashib boradi. Ayni vaqtda plevra (visceral) bilan o’ralgan o’pkada, shuningdek ko’krak qafasini ichki yuzini qoplagan (parietal) plevra varaqlari bo’shlig’i oralig’ida atmosfera bosimiga nisbatan 5-9 mm (simob ustini hisobida ) kam bo’lgan manfiy bosim paydo bo’ladi.Shuning uchun ham nafas o’pka kengayib, nafas chiqargabda torayadi va o’pka cirkulyaciyasi vujudga keladi. Nafas olish va chiqarish uzunchoq miyaning qorincha tubida joylashgan nafas markazidan bir yerida paydo bo’ladigan qo’zg’alish bilan bog’liqdir. Qo’zg’alish diafragma qovurg’a orqali nervlar vositasida markazdan orqa miya orqali ona shu (nafas) muskullarning qiqarishi natijasida yuzaga keladi. Natijada diofragma qiqarib pastga tushadi, tashqi qovurg’a orqali muskullar qisqarib qovurg’alar yuqoriga ko’tariladi, to’sh suyagi oldinga surilib ko’krak bo’shlig’ini kengaytiradi va nafas olishga, hovoning nafas yo’llari orqali o’pkaga erkin yo’llanishga sharoit yaratadi. Nafas chiqarilganda esa ichki qovurg’a oraliq muskullar qisqaradi, diofragma qorin bo’shlig’idagi orgonlarining bosmi ostida yuqoriga ko’tariladi, ko’krak qafasini torayib ilgari holatga qaytishining tamirlaydi. Natijada o’pka hajmi ham kamayib, ichidagi bosim bir muncha ortadi va hovo o’pkadan tashqariga chiqariladi. O’pkaga kirgan hovo bronxlor orqali al’veolarga boradi. Al’veolarga devorlari bir qavati epiteliydan tuzilgan bo’lib, ularni kapilliyarlarning qalin to’ti o’rab turadi. Al’veolarning devorlari yupqa van nam

bo’lgani uchun kislarodni osongina qonga, karbanot angidridni aksincha vena qonidan al’veolalarga o’tishiga imkon beradi. Odam tinch nafas olganda har bir 500 мл havodan 325 ml al’veolaga boradi. Qolgan 175 ml keyingi nafas olganda qo’shilib 500 ml bo’ladi. Nafas chiqarganda nafas yo’lidan oldin 175 ml qoldiq xavo, so’ngra al’veoladagi xavo chiqadi. Shumday qilib, hovo yo’lida doimo 175 ml iligan hovo bo’ladi. Shuning uchun chuqur nafas olganda oldin iliq ,songra sovuq havo yo’nalishi seziladi, tinch nafas olingada esa sezilmaydi Qondagi kislorodni hamda CO² ni ham eritrocitlar tarkibigidagi gemoglobin ximiyaviy biriktirib tashidi. O’pkadan qonga o’tgan kislorod bilan boyigan gemoglobinga oksigemoglobin deyiladi. Oksimoglobin to’qimalarga tarqaladi. To’qimalardan mavjud CO² kipillyarlarga so’rilib, vena qoni bo’lib yurakka, undan o’pkaga o’tadi va nafas orqali havoga chiqib ketadi. Odam suv ostiga tushgan sari bosim ortib borib qan va to’qimalarda gazlarning erishi kuchayadi. Bunday holda azotning erish havfi tug’iladi. Lekin Erigan gazlar odam sog’lig’iga unchalik ta’sir qilmaydi. Agarda odam suv ostidan yuzaga tez ko’tarilsa, bosim o’zgarib erigan gazlar ajraladi va qon to’qimalarida gaz pufakchalariga aylanadi.Kislarod pufakchalari, o’z navbatida asta-sekin to’qimalarga shimiladi. Erigan azot pufakchalari esa aksincha, shimilmasdan kapillyarlarga tiqilib qon aylanishini buzadi. Bunday holatga Kesson kasalligi deb ataladi. Bu vaqtda odamni yuksak bosimli kameraga joylab, bosimni asta-sekin pasaytira borilgandagina erigan gazlar nafas bilan tashqariga chiqishi va odam normal holatga qaytishi mumkun. Odam yuqoriga (balandlikka) ko’tarilgan sari kislorodning parcial bisimi ham kamayadi. Jumladan 3 km balandlikda kislorod miqdori 1/3 ga kamayib bosim 510 mm bo’ladi, 9 km balandlikda esa kislorod 2/3 ga kamayib bosim (simob ustini hisobida) 200 mm ga tushib ketadi. Bunday sharoitda organizimda kislorod sezilarli kamayadi. Natijada odam bo’shashib, qimirlashga holi qolmaydi. Nafas siqish va ko’karish alomatlari boshlaib, o’zidan ketadi. Shuning uchun

samaliyotlarda mahsus asboblar yordamida odamlarni etarlicha kislorod bilan tamirlab turiladi. Turli sabablarga ko’ra (zaharlanish, suvga cho’kish, og’ir o’pka kasalliklari) odamda bo’g’ilish (asfiksiya) sodir bo’ladi. Bunda to’qimalar qondagi kisloroddan foydalanila olmaydi. O’pkada esa suv yoki ekssudat yig’ilib qolib kilorod va gemoglobinning birlashish qobiliyati buziladi. Odam zaharlanganda nafas yo’lari va fermentlar ishdan chiqib (falajlanib) hujayralar qondagi kiloroddan foydalana olmaydi. Ba’zan odamda himoya refleksi-yo’tal va aksirish paydo bo’ladi. Bu holat hiqildoq traxeyaning shilliq pardasiga yot zarrachalar to’planib shilliq yopishib qolganda, nerv ohirlarining qitiqlanishi natijasida nafas olish markazi ta’sirlanishidan sodir bo’ladi.Natichada qisqa va chuqur nafas chiqrish (yo’talish) vujudga keladi. Yo’tal zarbi esa yot jisimlarni chiqarib tashlaydi. Burun bo’shlig’i shilliq qavati chang zarrachalari bilan qoplanganda nerv ohirlarining ta’sirlanishi (reflector yo’li bilan) natichada aksirish vujudga keladi. Aksirish odam notekis sovugan paytida ham (habar berish) paydo bo’lishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. «Нормал ва патологик анатомия билан физиология». Н.К. Ахмедов. Тошкенг 1990 й. 2. «Одам ва унинг Анатомияси» Б.Аминов; 'Г.Тилолов. Тошкент 1997 й. 3. «Морфология человека» В.П.Якимов 1989 й.

Похожие

Muskullar haqida ta’limot umumiy ma’lumotlar

Anatomiyani o’rganish usullari

Ichki sekretsiya bezlarining tuzilishi

Ichki sеkrеtsiya bеzlari funktsiyasi va yosh xususiyatlari

Bosh, gavda va qo’l - oyoq muskullari