Vektor funksiya. Vektor funksiya hosilasi va differensiali - Алгебра - Рефераты

Vektor funksiya. Vektor funksiya hosilasi va differensiali

Загружено в:

14.12.2019

Скачано:

0

Размер:

231 KB

Vektor funksiya. Vektor funksiya hosilasi va differensiali Reja: 1. Skalyar argumentli vektor funksiya. 2. Vektor funksiyani ng hosilasi. 3. O`rta qiymat haqidagi teoremalar 4. Ferma teoremasi , Roll teoremasi 5. Lagranj teoremasi , Koshi teoremasi

1. Skalyar argumentli v ektor funksiya. Ta`rif: Agar E sohadan olingan har bir haqiqiy t songa biror qoidaga ko`ra bittadan r (t) vektor mos qo`yilgan bo`lsa, E to`plamda t haqiqiy o`zgaruvchining vektor funksiyasi berilgan deyiladi. Agar R 3 fazodagi bazis ( i , j , k  ) b o` lsa, u holda vektor funksiyani r ( t ) =x(t) i + y(t) j +z(t) k  ( 10. 1) ko`rinishda yozish mumkin. Bunda x(t), y(t), z(t) lar r vektorning koordinata o`qlaridagi proeksiyalaridir. Vektor funksiyaning berilishi bilan uchta skalyar funksiya x(t), y(t), z(t) larning berilishi teng kuchlidir. Agar r ( t ) vektoring boshlan g` ich nuqtasi koordinatalar boshiga joylashtirilsa (bunday vektor radius-vektor deb ataladi), u holda r ( t ) vektor uchlarining geometrik 1 4 -rasm o`rni vektor funksiyaning godografi deyiladi. Godografning fizik ma`nosi shundan iboratki, agar t parametr vaqt deb olinsa, r ( t ) radius-vektorning godografi harakatdagi nuqtaning traektoriyasini bildiradi. (1 4 -rasm) 2. Vektor funksiyani ng hosilasi . Agar t = t 0 nuqtada x(t), y(t), z(t) funksiyalar limitga ega bo`lsa, r (t) vektor funksiyaning t = t 0 nuqtadagi limiti 0 0 0 0 lim ( ) lim ( ) lim ( ) lim ( )t t t t t t t t r t x t i y t j z t k     =       ( 10. 2) bo`ladi. Agar 0 0 lim ( ) ( )t t r t r t  =   bo`lsa, vektor-funksiya t = t 0 da uzluksiz deyiladi. Endi r ( t ) vektor-funksiyaning hosilasi haqidagi masalaga o`tamiz. D 0( )r t vektorning boshi koordinatalar boshida deb faraz qilamiz. Bu holda r ( t ) vektor-funksiyaning godografi parametrik ko`rinishda x = x(t), y = y(t), z = z(t) tengliklar bilan berilgan fazoviy egri chiziqdan iborat bo`ladi. O`zgaruvchi t ning shu egri chiziqdagi M 0 nuqtaga mos keladigan t = t 0 qiymatini olib, unga D t orttirma beramiz. U vaqtda

0( )r t t D = 0 0 0( ) ( ) ( )x t t i y t t j z t t k  D   D   D    vektorni hosil qilamiz, bu vektor egri chiziqda biror M nuqtani aniqlaydi.( 2 - rasm). Vektor-funksiya orttirmasini tuzamiz va uning skalyar argument orttirmasiga nisbatini qaraymiz: 2 - rasm 0 0 0 0 0 0 0 0 ( ) ( ) (( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )r t t r t x t t x t y t t y t z t t z t r i j k t t t t t  D   D   D   D  D = =   D D D D D       ( 10. 3) Ta`rif . Agar D t  0 da r t D D  nisbatning chekli limiti mavjud bo`lsa, u limit r ( t ) vektor- funksiyaning t = t 0 nuqtadagi hosilasi deyiladi va r ` ( t 0 ) yoki 0( ) dr t dt  orqali belgilanadi. 0 0 '( ) lim t r r t t D D = D   ( 10. 4) Hosila vektorning yo`nalishini aniqlash maqsadida chizmaga e`tibor bersak, t  t 0 da M nuqta M 0 ga, M 0 M kesuvchi esa urinmaga intiladi. Demak, hosila vektor 0'( )r t parametrning o`sish tomoniga urinma bo`ylab yo`nalgan vektor bo`ladi. Ravshanki, (10.3) tenglikdan r `(t 0 )= 0 0 0'( ) '( ) '( )x t i y t j z t k      ekanligi, bundan esa hosilani hisoblashning asosiy qoidalari vektor-funksiyalar uchun ham o`z kuchida qolishi kelib chiqadi. Masalan: vektor-funksiyalar yig`indisining hosilasi qo`shiluvchi vektor-funksiyalar hosilalarining yig`indisiga teng. Xususan, ikki vektor-funksiyalar yig`indisi uchun 1 2 1 2( ( ) ( )) ' '( ) '( ))r t r t r t r t  =      (10.5)

ko`rinishdagi formula o`rinlidir. Shunga o`xshash, O`zgarmas son ko`paytuvchisini hosila ishorasidan tashqariga chiqarish mumkin:( ( ))d ar t dr a dt dt =   (10.6) Endi vektor-funksiyalarga xos amallar bilan bog`liq bo`lgan hosilani hisoblashning ba`zi qoidalarini keltiramiz. Bu qoidalarning isbotini o`quvchilarga mashq sifatida qoldiramiz. 1. Vektor-funksiyalarning skalyar ko`paytmasidan olingan hosila ushbu formula bilan ifodalanadi: 1 2 1 2 2 1( )d r r dr dr r r dt dt dt  =       (10.7) 2. Agar f(t) skalyar funksiya va r (t) vektor-funksiya bo`lsa, f(t) r (t) ko`paytmaning hosilasi ushbu formula bo`yicha hisoblanadi: ( ( ) ( ))d f t r t df dr r f dt dt dt =    (10.8) 3 . r 1 ( t ) va r 2 ( t ) vektor-funksiyalarning vektor ko`paytmasining hosilasi (10.9) formula bo`yicha topiladi. 1 2 1 2 2 1( )d r r dr dr a r r dt dt dt  =         1. O`rta qiymat haqidagi teoremalar Matematik analiz kursida o`rganiladigan asosiy va amaliy masalalarni yechishda katta ahamiyatga ega bo`lgan funksiyalar sinflaridan (to`plamlaridan) biri-bu uzluksiz funksiyalar sinfi hisoblanadi. Oldingi bobda biz differensiallanuvchi funksiyalar sinfi uzluksiz funksiyalar sinfining qismi bo`lishini ko`rsatgan edik. Differensiallanuvchi funksiyalar o`ziga xos ahamiyatga ega, chunki ko`pgina tatbiqiy masalalarni yechish hosilasi mavjud funksiyalarni o`rganishga keltiriladi. Bunday funksiyalar ba`zi bir umumiy xossalarga ega. Bu xossalar ichida o`rta qiymat haqidagi teoremalar nomi bilan birlashgan teoremalar alohida ahamiyatga ega. Ushbu teoremalar [ a;b ] kesmada o`rganilayotgan funksiya uchun u yoki bu xossaga ega bo`lgan [ a;b ] kesmaga tegishli s nuqtaning mavjudligini ta`kidlaydi. 2 . Ferma teoremasi , Roll teoremasi

Teorema. (Ferma teoremasi) Agar f(x) funksiya (a,b) oraliqda aniqlangan va biror ichki c nuqtada eng katta (eng kichik) qiymatga yerishsa va shu nuqtada chekli f`(c) hosila mavjud bo`lsa, u holda f`(c)= 0 bo`ladi. Isbot . f(c) f unksiyaning eng katta qiymati bo`lsin, ya`ni " xÎ (a;b) da f(x) ≤ f(c) tengsizlik o`rinli bo`lsin. Shartga ko`ra bu s nuqtada chekli f`(c) hosila mavjud. Ravshanki,             0 0 '( ) lim lim lim x c x c x c f x f c f x f c f x f c f c x c x c x c         = = =    Ammo x<s bo`lganda     0 '( ) 0 f x f c f c x c      va x>s bo`lganda     0 '( ) 0 f x f c f c x c      bo`lishidan f`(c)=0 ekani kelib chiqadi. Eng kichik qiymat holi shunga o`xshash isbotlanadi. Ferma teoremasi sodda geometrik ma`noga ega. U f(x) funksiya grafigiga (c;f(c)) nuqtada o`tkazilgan urinmaning Ox o`qiga paralell bo`lishini ifodalaydi ( 1 9 - rasm). 1- eslatma. Ichki s nuqtada f`(s)= 0 bo`lsa ham bu nuqtada f(x) funksiya eng katta (eng kichik) qiymatni qabul qilmasligi mumkin. Masalan, f(x)=2x 3 -1 , x Î (-1;1) da berilgan bo`lsin. Bu funksiya uchun f` (0)=0 bo`ladi, lekin 1 9 -rasm f (0)=-1 funksiyaning (-1;1) dagi eng katta yoki eng kichik qiymati bo`lmaydi. Teorema (Roll teoremasi). Agar f(x) funksiya [ a;b ] kesmada aniqlangan bo`lib, quyidagi 1) [ a;b ] da uzluksiz; 2) ( a;b ) da differensiallanuvchi; 3) f(a)= f(b) shartlarni qanoatlantirsa, u holda f`(c)=0 bo`ladigan kamida bitta c ( a<c<b ) nuqta mavjud bo`ladi. Isbot . Ma`lumki, agar f(x) funksiya [ a;b ] kesmada uzluksiz bo`lsa, u holda funksiya shu kesmada o`zining eng katta M va eng kichik m qiymatlariga yerishadi. Qaralayotgan f(x) funksiya uchun ikki hol bo`lishi mumkin. 1. M=m , bu holda [ a,b ] kesmada f(x)=sonst va f`(x) =0 bo`ladi. Ravshanki, f`(s) =0 tenglamani qanoatlantiradigan nuqta sifatida " c Î ( a;b ) ni olish mumkin.

2. M>m , bu holda teoremaning f(a)=f(b) shartidan funksiya M yoki m qiymatlaridan kamida birini [ a,b ] kesmaning ichki nuqtasida qabul qilishi kelib chiqadi. Aniqlik uchun f(c)=m bo`lsin. Eng kichik qiymatning ta`rifiga ko`ra " x Î [ a,b ] uchun f(x) f(c) tengsizlik o`rinli bo`ladi. Endi f`(c)= 0 ekanligini ko`rsatamiz. Teoremaning ikkinchi shartiga ko`ra f(x) funksiya ( a;b ) intervalning har bir x nuqtasida chekli hosilaga ega. Bu shart, xususan c nuqta uchun ham o`rinli. Demak, Ferma teoremasi shartlari bajariladi. Bundan f`(c)=0 ekanligi kelib chiqadi. f(c)=M bo`lgan holda teorema yuqoridagi kabi isbotlanadi. Roll teoremasiga quyidagicha geometrik talqin berish mumkin (20-rasm). Agar [ a,b ] kesmada uzluksiz, ( a,b ) intervalda differensiallanuvchi f(x) funksiya kesma uchlarida teng qiymatlar qabul qilsa, u holda f(x) funksiya grafigida abssissasi x=c bo`lgan shunday C nuqta topiladiki, shu nuqtada funksiya grafigiga o`tkazilgan urinma abssissalar o`qiga parallel bo`ladi. Eslatma. Roll teoremasining shartlari yetarli bo`lib, zaruriy shart emas. Masalan, 20-rasm 1) f(x)=x 3 , x Î [-1:1] funksiya uchun teoremaning 3-sharti bajarilmaydi. ( f(-1)=-1 ¹ 1=f(1) ), lekin f`(0)=0 bo`ladi. 2 ) , 0 1, ( ) 0, 1 0, 2, 1 x agar õ f x agar x agar x     =        funksiya uchun Roll teoremasining barcha shartlari bajarilmaydi, lekin ( -1;0) ning ixtiyoriy nuqtasida f`(x)= 0 bo`ladi. 3. Lagranj teoremasi , Koshi teoremasi Teorema (Lagranj teoremasi) . Agar f(x) funksiya [ a,b ] kesmada uzluksiz va ( a,b ) da chekli f`(x) hosila mavjud bo`lsa, u holda ( a,b ) da kamida bitta shunday c nuqta mavjud bo`lib, ( ) ( ) '( )f b f a f c b a  =  (1.1) tenglik o`rinli bo`ladi. Isbot . Quyidagi yordamchi funksiyani tuzib olamiz:   ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) f b f a Ô x f x f a x a b a  =    

Bu F(x) funksiyani [ a,b ] kesmada uzluksiz va ( a,b ) da hosilaga ega bo`lgan f(x) va x funksiyalarning chiziqli kombinatsiyasi sifatida qarash mumkin. Bundan F(x) funksiyaning [ a,b ] kesmada uzluksiz va ( a,b ) da hosilaga ega ekanligi kelib chiqadi. Shuningdek F(a)= F(b)=0, demak F(x) funksiya Roll teoremasining barcha shartlarini qanoatlantiradi. Demak, Roll teoremasiga ko`ra ( a,b ) intervalda kamida bitta shunday s nuqta mavjud bo`ladiki, F`(c)= 0 bo`ladi. Shunday qilib , ( ) ( ) '( ) '( ) 0 f b f a Ô x f x b a  =  =  va bundan esa isbot qilinishi kerak bo`lgan (1) formula kelib chiqadi. Teorema isbot bo`ldi. ( 1. 1) formulani ba`zida Lagranj formulasi deb ham yuritiladi. Bu formula f(b)-f(a)=f`(c)(b-a) ( 1. 2) ko`rinishda ham yoziladi. Endi Lagranj teoremasining geometrik ma`nosiga to`xtalamiz. f(x) funksiya Lagranj teoremasining shartlarini qanoatlantirsin deylik ( 21 -rasm). Funksiya grafigining A(a;f(a)), B(b;f(b)) nuqtalar orqali kesuvchi o`tkazamiz, uning burchak koeffitsienti ( ) ( )ÂÑ f b f a tg ÀÑ b à   = =  bo`ladi. Hosilaning geometrik ma`nosiga binoan f`(c) - bu f(x) funksiya grafigiga uning (s;f(s)) nuqtasida o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsienti: tg  =f`(c) Demak, (1.1) formula (a,b) intervalda kamida bitta shunday c nuqta mavjudligini ko`rsatadiki, f(x) funksiya grafigiga (c;f(c)) nuqtada o`tkazilgan urinma AB kesuvchiga paralell bo`ladi. Isbot qilingan (1.1) formulani boshqacha ko`rinishda ham yozish mumkin. Buning uchun a<c<b tengsizliklarni e`tiborga olib, c a b a   =  belgilash kiritamiz, u holda c=a+(b-a)  , 0<  < 1 bo`lishi ravshan. Natijada (1) formula ushbu f(b) - f(a) = f`(a+  (b-a))(b-a) ko`rinishga keladi. Agar (1) formulada a=x 0 ; b=x 0 + D x almashtirishlar bajarsak, u f(x 0 + D x)-f(x 0 )=f`(c) D x ( 1. 3) bu yerda x 0 <c<x 0 + D x , ko`rinishga keladi. Bu formula argument orttirmasi bilan funksiya orttirmasini bog`laydi, shu sababli ( 1. 3) formula chekli orttirmalar formulasi deb ataladi.

Agar ( 1. 1) Lagranj formulasida f(a)=f(b) deb olsak, Roll teoremasi kelib chiqadi, ya`ni Roll teoremasi Lagranj teoremasining xususiy holi ekan. Misol . Ushbu [0,2] kesmada f(x)=4x 3 -5x 2 +x -2 funksiya uchun Lagranj formulasidagi c ning qiymatini toping. Yechish. funksiyaning kesma uchlaridagi qiymatlarini va hosilasini hisoblaymiz: f (0)=-2; f (2)=12; f`(x)= 12 x 2 -10 x +1. Olingan natijalarni Lagranj formulasiga qo`yamiz, natijada 12-(-2)=( 12 c 2 -10 c +1)(2-0) yoki 6 c 2 -5 c -3=0 kvadrat tenglamani hosil qilamiz. Bu tenglamani yechamiz: c 1,2 = 5 97 12  . Topilgan ildizlardan faqat 5 97 12  qaralayotgan kesmaga tegishli. Demak, c = 5 97 12  ekan. Lagranj teoremasi o`z navbatida quyidagi teoremaning xususiy holi bo`ladi. Teorema (Koshi teoremasi). Agar [ a,b ] kesmada f(x) va g(x) berilgan bo`lib, 1) [ a,b ] da uzluksiz; 2) ( a,b ) intervalda f`(x) va g`(x) mavjud, hamda g`(x) ¹ 0 bo`lsa, u holda hech bo`lmaganda bitta shunday c ( a<c<b ) nuqta topilib, ( ) ( ) '( ) ( ) ( ) '( ) f b f a f c g b g a g c  =  ( 1.4 ) tenglik o`rinli bo`ladi. Isbot. Ravshanki, ( 1.4 ) tenglik ma`noga ega bo`lishi uchun g(b) ¹ g(a) bo`lishi kerak. Bu esa teoremadagi g`(x) ¹ 0, x Î ( a;b ) shartdan kelib chiqadi. Haqiqatdan ham, agar g(a)=g(b) bo`lsa, u holda g(x) funksiya Roll teoremasining barcha shartlarini qanoatlantirib, biror c Î (a;b) nuqtada g`(c)=0 bo`lar edi. Bu esa " x Î (a;b) da g`(x) ¹ 0 shartga ziddir. Demak, g(b) ¹ g(a). Endi yordamchi   ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) f b f a Ô x f x f a g x g a g b g a  =     funksiyani tuzaylik. Shartga ko`ra f(x) va g(x) funksiyalar [ a,b ] da uzluksiz va ( a,b ) intervalda differensialanuvchi bo`lgani uchun F(x) birinchidan [ a,b ] kesmada uzluksiz funksiyalarning chiziqli kombinatsiyasi sifatida uzluksiz, ikkinchidan ( a,b ) intervalda   ( ) ( ) '( ) '( ) ( ) ( ) f b a Ô x f x g x g b g a   =   hosilaga ega. So`ngra F(x) funksiyaning x=a va x=b nuqtalardagi qiymatlarini hisoblaymiz: F(a) = F(b) = 0. Demak, F(x) funksiya [ a,b ] kesmada Roll teoremasiinng barcha shartlarini

qanoailantiradi. Shuning uchun hech bo`lmaganda bitta shunday c ( a<c<b ) nuqta topiladiki, F`(c)= 0 bo`ladi. Shunday qilib, ( ) ( ) 0 '( ) '( ) '( ) ( ) ( ) f b f a Ô c f c g c g b g a  = =   va bundan ( 1.4 ) tenglikning o`rinli ekani kelib chiqadi. Isbot tugadi . Isbotlangan ( 1.4 ) tenglik Koshi formulasi deb h am ataladi. Endi Koshi teoremasining geometrik ma`nosini aniqlaymiz. Aytaylik x= j (t), y=f(t), a  t  b tekislikdagi chiziqning parametrik tenglamasi bo`lsin. Shuningdek chiziqda t=a ga mos keluvchi nuqtani A( j (a),f(a)), t=b ga mos keluvchi nuqtani B( j (b),f(b)) kabi belgilaylik. (22-rasm). U holda (1.4) formulaning chap qismi AB vatarning burchak koeffitsientini, o`ng tomoni esa egri chiziqqa parametrning t=c qiymatiga mos keladigan nuqtasida 22-rasm o`tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini anglatadi. Demak, Koshi formulasi AB yoyning AB vatarga parallel bo`lgan urinmasining mavjudligini ta`kidlaydi ekan. Misol. Ushbu f(x)=x 2 va j (x) = x funksiyalar uchun [0,4] kesmada Koshi formulasini yozing va s ni toping. Yechish. berilgan funksiyalarning kesma uchlaridagi qiymatlari va hosilalarini topamiz: f (0)=0, f (4)=16, j (0)=0, j (4)=2; f`(x)= 2 x , j `(x)= 1 2 x . Bulardan foydalanib Koshi formulasini yozamiz: 16 0 2 1 2 0 2 ñ ñ  =  , bundan 4 s ñ =8 yoki s ñ =2. Demak s = 34 .

Похожие

Vektor fazolar

Funksiya

Vektоrlarning skalyar va vektor ko’paytmasi

Funksiya, hosila, integral funksiya va uning berilish usullari, xossalari

Funksiya limiti 2