Текисликда тугри чизик ва унинг тенгламалари - Алгебра - Рефераты

Текисликда тугри чизик ва унинг тенгламалари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

326.5 KB

Текисликда тўғри чизиқ ва унинг тенгламалари Режа : 1. Чизиқ ва унинг тенгламаси ҳақида. 2. Тўғри чизиқ ва унинг тенгламалари: 1). Тўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламаси. 2). Берилган битта ва иккита нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламалари. 3). Тўғри чизиқнинг умумий тенгламаси ва унинг хусусий ҳоллари. 4). Тўғри чизиқнинг кесмаларга нисбатан тенгламаси. 5). Тўғри чизиқнинг нормал тенгламаси.

Таянч ибора ва тушунчалар Текисликда чизиқ ва унинг тенгламаси , бурчак коэффициент , тўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламаси , тўғри чизиқнинг умумий тенгламаси , тўғри чизиқнинг ўқлардан ажратган кесмаларга нисбатан тенгламаси , берилган битта нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқлар тенгламаси , берилган икки нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламаси , т њђ ри чизи љ нинг нормали , тўғри чизиқнинг нормал тенгламаси . 1. Чизиқ ва унинг тенгламаси ҳақида. Аналитик геометриянинг энг муҳим тушунчаларидан бири , чизиқ тенгламаси тушунчасидир. Текисликда тўғри бурчакли координатлар системасида L чизиқ берилган бўлсин(4-чизма). Таъриф. L чизиқда ётувчи исталган  y x M , нуқтанинг координатлари   0 ,  y x F (1) тенгламани қаноатлантириб, унда ётмаган нуқталарнинг координатлари қаноатлантирмаса, бу тенглама L чизиқнинг тенгламаси дейилади. Бундан L чизиқ, координатлари (1) тенгламани қаноатлантирувчи барча нуқталар тўпламидан иборат эканлиги келиб чиқади. Чизиқнинг тенгламасини тузиш деганда унга тегишли ихтиёрий ) , ( y x M нуқтанинг координатлари орасидаги муносабатни(боғланишни) тенглама кўринишида ифодалашдан иборат. Топилган чизиқ тенгламаси учун: чизиқдаги исталган нуқтанинг координатлари уни қаноатлантиради ва аксинча, нуқтанинг координатлари тенгламани қаноатлантирса, бу нуқта шу чизиқда ётади. 2. Тўғри чизиқ ва унинг тенгламалари. Тўғри чизиқ тушунчаси аналитик геометриянинг асосий тушунчаларидан биридир. Қуйида ҳар хил ҳолатларда тўғри чизиқнинг аналитик ифодаларини (тенгламаларини) келтириб чиқарамиз ва улар ёрдамида тўғри чизиқнинг текисликдаги вазиятларини ўрганамиз. 1) Тўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламаси . Тўғри чизиқнинг OX ўқи мусбат йўналиши билан ҳосил қилган бурчаги  ва тўғри чизиқнинг ординатлар ўқидан ажратган кесмасининг катталиги b 18

берилганда, унинг текисликдаги ҳолати аниқ бўлади. Масалан, 3  b , 0 125  бўлса, унинг ҳолати аниқ бўлади (5-чизма). 4-чизма 5-чизма 6-чизма Юқоридаги ми љ дорлар берилганда тўғри чизиқнинг тенгламасини келтириб чиқарамиз.  y x M , тўғри чизиққа тегишли ихтиёрий нуқта бўлсин (6-чизма). AMB тўғри бурчакли учбурчакдан tg AB BM  , бундан  ABtg BM  6–чизмадан BM BC y   ; ёки b ABtg y    , x AB  бўлганлиги учун b xtg y    бўлади.  tg тўғри чизиқнинг бурчак коэффициенти дейилади ва k tg   билан белгилаймиз. Шундай қилиб, b kx y   (2) муносабат келиб чиқади. Бунга тўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламаси дейилади. 0 b бўлса, тўғри чизиқ координатлар бошидан ўтиб, тенгламаси kx y бўлади. 1 k бўлса, x y бўлиб, бу биринчи координат- лар бурчагининг биссектрисаси бўлади. 1-мисол. OX ўқи билан 0 120 бурчак ҳосил қилувчи ва OY ўқини )3 ;0( A нуқтада кесиб ўтувчи тўғри чизиқни ясанг ва унинг тенгламасини ёзинг. Ечиш. Шартга кўра, тўғри чизиқ OY ўқини )3 ;0( A нуқтада кесиб ўтади, демак 3 b . Бу нуқтадан OX ўқига параллел чизиқ ўтказамиз, ҳамда 19y xO L y x y x3 0 125  O Oy M A B Cb 

шу тўғри чизиқ билан 0 120 бурчак ҳосил қилувчи томон, ясалиши керак бўлган тўғри чизиқ бўлади . Энди шу тўғри чизиқ тенгламасини ёзамиз. Бу ҳолда 3 ,3 120 0     b tg k бўлганлиги учун, 3 3   x y тўғри чизиқнинг бурчак коэффициентли тенгламаси бўлади. 2) Берилган битта нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқлар дастасининг тенгламаси. Берилган икки нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламаси.  1 1,x x A ,  2 2;y x B нуқталар берилган б њ лсин. b kx y   (3) тўғри чизиқ A нуқтадан ўтсин. Бу ҳолда A нуқтанинг координатлари тўғри чизиқ тенгламасини қаноатлантиради, яъни b kx y   1 1 бўлади. (3) тенгликдан охирги тенгликни айирсак:  1 1 x x k y y    (4) ҳосил бўлади. (4) тенгламага берилган битта нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқлар дастасининг тенгламаси дейилади. Тўғри чизиқ  2 2;y x B иккинчи нуқтадан ҳам ўтса,  1 2 1 2 x x k y y    бўлиб, 1 2 1 2 x x y y k    бўлади. k нинг ю љ оридаги қийматини (4)га қўйиб, 1 2 1 1 2 1 x x x x y y y y      (5) тенгламани ҳосил қиламиз. (5) берилган икки ) , ( 1 1 y x A ва ) , ( 2 2 y x B нуқталардан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламаси дейилади. 2-мисол. Бирор хил маҳсулотдан 100 донасини ишлаб чиқаришга 300 минг сўм харажат қилинсин. 500 донаси учун эса харажат 1300 минг сўм бўлсин. Харажат функцияси чизиқли (тўғри чизиқ) бўлса, шу маҳсулотдан 400 дона ишлаб чиқариш харажатини топинг. 20

Ечиш. Масала шарти бўйича ) 300 , 100(A ва ) 1300 , 500(  B нуқталар берилган. Берилган икки нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламасига асосан, 100 500 100 300 1300 300      x y , ёки 50 5,2   x y тенглик ўринли бўлади. Охирги тенгламадан 400 x учун, 1050y эканлигини топамиз. Демак, маҳсулотдан 400 дона ишлаб чиқариш учун 1050 минг сўм харажат қилинади. 3). Тўғри чизиқнинг умумий тенгламаси ва унинг хусусий ҳоллари. Икки номаълумли 0   C By Ax тенгламани қараймиз. Бундан, C Ax By    , B C x B A y    бўлиб, B A k   , B C b   билан белгиласак, b kx y   тенглама ҳосил бўлади. Шундай қилиб, 0   C By Ax тенглама ҳам тўғри чизиқ тенгламаси эканлиги келиб чиқади. 0   C By Ax (6) тенгламага тўғри чизиқнинг умумий тенгламаси дейилади. Тўғри чизиқ умумий тенгламасининг ҳусусий ҳоллари: 1) 0  A , 0  B , 0  C бўлса, 0 By Ax бўлиб, тўғри чизиқ координатлар бошидан ўтади, чунки  0;0 O нуқтанинг координатлари тенгламани қаноатлантиради; 2) 0  A , 0  B , 0  C , бўлса, B C y   бўлиб, OY ўқдан B C  кесма ажратиб, OX ўқига параллел тўғри чизиқ тенламаси бўлади; 3) 0  B , 0  A , 0  C бўлса, A C x   бўлиб, OX ўқдан A C  кесма ажратиб , OY ўқига паралллел тўғри чизиқ тенгламаси бўлади; 4) 0  A , 0  C , 0  B бўлса, 0 y бўлиб, OX ўқининг тенгламаси ҳосил бўлади; 5) 0  B , 0  C , 0  A бўлса, 0 x бўлиб, OY ўқининг тенгламаси ҳосил бўлади; 21

6) 0  A , 0  B , 0  C бўлса, 0  C бўлиб, ўзгармас миқдор, бир пайтда 0 дан фарқли ҳамда 0 га тенг келиб чиқади, бундай бўлиши мумкин эмас. 3-мисол. 0 6 2    y x тўғри чизиқ учун k ва b параметрларни топинг. Ечиш: Бунинг учун берилган тенгламани y га нисбатан ечамиз: 3 2/1 ,6 2      x y x y бундан (2) тенглама билан таққослаб 3 ,2/1   b k , эканлигини топамиз. Шундай қилиб, тўғри чизиқ умумий тенгламасини бурчак коэффициентли тенгламага келтириб k ва b параметрларни топдик. 4). Тўғри чизиқнинг кесмаларга нисбатан тенгламаси . Тўғри чизиқ координат ўқларидан мос равишда a ва b кесмалар ажратиб ўтсин(7-чизма). Тўғри чизиқ )0; (a A ва ) ;0( b B нуқталардан ўтади. Берилган икки нуқтадан ўтувчи тўғри чизиқ тенгламасига асосан a a x b y      0 0 0 , a a x b y    , 1   a x b y ёки 1  b y a x (7) тенглама ҳосил бўлади. Бу тенгламага тўғри чизиқнинг кесмаларга нисбатан тенгламаси дейилади. 4-мисол. 0 15 5 3    y x тўғри чизиқнинг кесмаларга нисбатан тенгламасини ёзинг ва уни ясанг. Ечиш. 0 15 5 3    y x тўғри чизиқнинг умумий тенгламасини (7) кўринишдаги тенгламага келтирамиз. 1 3 5 1 15 5 15 3 , 15 5 3       y x ёки y x y x бу тўғри чизиқнинг кесмаларга нисбатан тенгламаси бўлади. Энди координат ўқларидан мос равишда 5 ва 3 кесмаларни ажратиб, ажратилган кесмалар охиридан ясалиши керак б њ лган тўғри чизиқни њ тказамиз. 22y b y

7- чизма. 8- чизма. 5). Тўғри чизиқнинг нормал тенгламаси . Тўғри чизиққа координат бошидан туширилган перпендикулярнинг (нормал) узунлиги ва унинг OX ўқи мусбат йўналиши билан ҳосил қилган бурчаги  берилганда тўғри чизиқнинг текисликдаги ҳолати аниқ бўлади (8-чизма) ва унинг тенгламаси 0 sin cos    p y x   (8) бўлади. (8) тенгламага тўғри чизиқнинг нормал тенгламаси дейилади. Маълумки, 1 cos sin 2 2     . Нормал тенгламада шу шарт бажарилиши керак. Тўғри чизиқ умумий тенгламасини нормал тенглама келтириш учун 2 2 1 B A M    нормалловчи кўпайтувчини ҳисоблаб, уни 0   C By Ax тенгламага кўпайтирамиз. Бу ҳолда 0 2 2 2 2 2 2          B A C y B A B x B A A нормал тенглама ҳосил бўлади. Нормалловчи кўпайтувчининг ишораси озод ҳад ишорасига тескари олинади. 5-мисол. Нормалнинг узунлиги 3p ва унинг OX ўқи билан ҳосил қилган бурчаги 0 30 бўлса, тўғри чизиқни ясанг ва унинг тенгламасини ёзинг. Ечиш. Шартга кўра нормал OX ўқи билан 0 30 ли бурчак ташкил этади. Бу бурчакни ясаймиз ва унинг қўзғалувчи томони нормал тўғри чизиқ бўлади. Шу тўғри чизиқда 3p кесма ажратиб унинг охиридан унга перпендикуляр тўғри чизиқ ўтказамиз. Бу ясалиши керак бўлган тўғри чизиқ бўлади . Энди тўғри чизиқнинг тенгламасини ёзамиз. Шартга кўра нормалнинг узунлиги ва унинг OX ўқи билан ҳосил қилган бурчаги берилган, бу ҳолда маълумки, 23xO a xO p 

тўғри чизиқнинг (8) нормал тенгламасини ёзамиз. 3p , 0 30  бўлганлиги учун 0 3 2/1 2/3 0 3 0 30 sin 0 30 cos         y x ёки y x Натижада 0 6 3    y x тенглама ҳосил бўлади. 6-мисол.. 0 5 3 4    y x тўғри чизиқ тенгламасини нормал тенгламага келтиринг. Ечиш. Нормалловчи кўпайтувчини топамиз: 5 1 3 4 1 2 2    M б њ лади. Берилган тенгламани 5/1 M кўпайтириб, 0 1 5/3 5/4      y x тенгламани ҳосил қиламиз. Бу тўғри чизиқнинг нормал тенгламаси, чунки 1 25 25 25 9 25 16 )5 3 ( )5 4( 2 2       , )1 cos (sin 2 2     эди. 24

Похожие

Фазода тугри чизик ва унинг тенгламалари

Фазода тугри чизик тенгламалари

Текисликда аналитик геометрия. Чизик тенгламалари

Текисликда тугри чизик. Тугри чизикнинг нормал тенгламаси

Текисликда тўғри чизиқ тенгламалари