Статистик характеристикалар. Ўртача қийматлар. Тарқоқ ва ўзгарувчанлик ўлчови - Алгебра - Рефераты

Статистик характеристикалар. Ўртача қийматлар. Тарқоқ ва ўзгарувчанлик ўлчови

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

279.5 KB

Статистик характеристикалар. Ўртача қийматлар. Тарқоқ ва ўзгарувчанлик ўлчови Режа: 1. Ўртача қиймат. 2. Арифметик ва геометрик ўртача қийматлар. 3. Тарқоқлик ва ўзгарувчанлик ўлчови, ўртача квадратик фарқ (хатолик ), дисперсия. 4. Вариация коэффициенти.

1 . Ўртача қийматлар. Статистик ҳисобнинг асосий масалаларидан бири параметрлар деб аталадиган ва вариацион қаторнинг хусусиятларини етарли даражада ифодалаб берадиган характеристикаларни аниқлашдан иборат. Вариацион қаторлар қуйидагиларга асосан бир –биридан фарқ қилиши мумкин: 1 0 . белигининг атрофида кўпчилик вариантлар тўпланган қиймати бўйича. Белгининг бу қиймати тўпламида (танланмада) белгининг ривожланиш даражасини, қаторнинг марказий тенденциясини, яъни қаторнинг ўзига хослигини акс эттиради; 2 0 . варианталарнинг қатор марказий тенденциясини акс эттирувчи қиймат атрофида ўзгарувчанлик даражаси, яъни ўша қийматдан фарқ қилиш (четланиш) даражаси бўйича. Биринчи гуруҳга турли “ўртача қийматлар”: арифметик ўртача қиймат, геометирик ўртача қиймат, мода, медианалар киради; Иккинчи гуруҳга: абеолют ўртача фарқ (хатолик), ўртача квадратик фарқ, дисперсия, вариация ва асимметрия коэффециентлари киради. Биз бу бобда статистик характеристикаларнинг энг кўп қўлланадаганлари билан танишамиз. 2. Ўртача қийматлар: арифметик ва геометрик ўртача қийматлар. 1) Ўртача қийматлар орасида энг муҳими арифметик ўртача қиймат (миқдор)дир. Арифметик ўртача қийматни оддий ва вазний (вазн билан олинган) ўртача арифметик қийматларга ажратилади. Масалан, айтайлик, 5 та бир хил катталикдаги ер майдонидан гектаридан 32,28,30,31,33 центнердан пахта ҳосил йиғиб олинган бўлсин. Бу ҳолда ўртача ҳосил оддий арифметик ўртача қиймат бўлиб, 8, 30 5 154 ) 33 31 30 28 32(5 1       ц. га тенг б ў лади. Умуман, агар П та кузатишда Х ми қ дор учун Х 1 ,Х 2 ,…,Х п қ ийматларни ҳ осил қ илган б ў лса к, уларнинг ушбу Х = П Х Х Х П   2 1 (1) ўртача қиймати оддий арифметик ўртача қиймат бўлади.

2) 16-жадвалда ҳар бир гектар ердан олинган пахта ҳосили тақсимоти (Ц. Ҳисобида) берилган. 16-жадвал Бунда 28 ц ҳосил 2 марта, 29 ц ҳосил 5 марта кузатилган ва ҳо казо. Бу ҳолда ўртача ҳосил вазний арифметик ўртача қиймат бўлиб, ушбу кўринишда ифодаланади: Х = . 05, 30 22 661 22 96 124 240 145 56 22 32 3 31*4 30*8 29*5 28*2             Умуман, агар Х миқдорнинг S та қиймати Х 1 , Х 2 , Х 3 ,...,Х s қиймати мос тартибда П 1 , П 2 ,..,П s мартадан кузатилган бўлса, вазни ўртача қийматнинг умумий ифодаси  Х =            n i i ii n i s ss n xn n n n x п х п хп 1 1 2 1 2 2 11 ... ... (2) Бўлади, бунда П 1 , П 2 ,..,П s сонлар вазнлар деб аталади, Σ-йиғинди белгисидир. 3) арифметик ўртача қийматни (2) формула билан ҳисоблаш ҳар доим ҳам қулай бўлавермайди, чунки бу вевосита ҳисоблаш усули бўлиб, унга кўп меҳнат ва вақт талаб этилади. Статиктикада умумий ғоя ва қоидлар билан бир қаторда тажрибадан олинган материалларни тез ва содда ҳисоблаш x i n i x i n i x i -a n i (x i - a) 28 2 56 -2 -4 29 5 145 -1 -5 30 8 240 0 0 31 4 124 1 4 32 3 96 2 6 Жами 22 661 -9 +10

усуллари ҳам муҳим роль ўйнайди. Статистикада бир қанча тез ва содда ҳисоблаш усуллари бор. Шулардан шартли варианталар деб аталувчи усулни келтирамиз. (2) ифода орифметик ўртача қиймат учун қандай қиймат берса, X =a+ i s i i i s i n a X n E E 1 1 ) (    (3) Ифода ҳам шу қийматни беришни кўрсатиш қийин эмас. Бунда а сифатида танланмадаги ихтиёрий варианта олинади ( а сон ҳисоб боши ёки ёлғон ноль деб ҳам аталади). а ни шундай танлаб олиш керакки, Х 1 -а, Х 2 -а,.. айирмалар мумкир қадар кичик бўлсин. Масалан, 16-жадвалда а=30 деб оламиз; мос Х i -а айирма ва унинг такрорланувчисонга кўпайтмаси n i ( Х i -а) жадвалнинг 4 ва 5-устунларига жойлашган. Шу билан бирга 5-устуннинг 3-сатрдан пастда мусбат сонлар жойлашади. Бу ҳолда (3) тенгликка мувафиқ Х =30+ 05, 30 22 1 30 22 10 9      Ни ҳосил қиламиз. 4) тўплам оралиғи h га тенг бўлган гуруҳларга ажратилган бўлсин. Масалан, 6- жадвалда (11-бет) гуруҳлар оралиғи h =3 см. Хисоб боши такрорлаши (варианталари сони) энг кўп бўлган гуруҳнинг ўртасига жойлаштирамиз ва ҳамма гуруҳларни ўсиш тартибида номерлаймиз. 6-жадвалда ҳисоб бошини (164-167) оралиқдаги гуруҳга жойлаштирамиз. Бир гуруҳга кирган ҳар бир вариантанинг қиймати шу гуруҳнинг ўртасига тенг деб ҳисоблаймиз. Натижада 17-жадвал ҳосил бўлади. Масалан, нолинчи гуруҳнинг ўртаси Ғ 0 бўлсин (бизнинг мисолда ғ 0 =165,5), у вақтда к-номерли гуруҳнинг шртача қиймати ғ к =ғ 0 +k*h бўлади. Агар шартли вариантали К-гуруҳга n K та варианта тўғри келса, барча варианталар сони эса П бўлса, у ҳолда уларнинг ўртача қиймати

h k z knEn h z n kh z En z nEn Х o k k o k o k kk k * *) ( 1 1        (4) бўлади. 17-жадвал x k 144,5 147,5 150,5 153,5 156,5 159,5 162,5 165,5 168,5 171,5 174,5 n k 1 2 8 26 65 120 181 201 170 120 64 k -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 (4) формуладан кўрамизки,  Х ни топиш учун k нинг ўртача қиймати  K ни топиш етарли,  Х ни ҳисоблашдан кўра,  K ни ҳисоблаш осон, чунки: А) одата п k сон қанчалик катта (мисолимизда n о =201) бўлса k нинг шунчалик кичик қийматга кўпайтирилади; Б) ҳисоблашда k нинг абсолют қиймати тенг, лекин ишоралари турлича бўлган қийматлари п k ларга кўпайтириб, сўнг қўшилиши мумукин. Масaлан , 6-жадвалда (17-жадвал) берилган маълумотлар учун арифметик ўрта қийматни ҳисоблаймиз: 53, 165 03,0 5, 165 10* 1000 3 5, 165 ) 789 779 ( 1000 3 5, 165 )1*7 3*6 10*5 28*4 64*3 120*2 170*1 201*0 181*1 120*2 65*3 26*4 8*5 2*6 1*7 ( 1000 3 5, 165                            Х ҳисоблашда хатога йўл қўймаслик учун ҳисоб бошини бошқа гуруҳга кўчириб, арифметик ўртача қийматни яна шу формула билан ҳисоблаб чиқиш керак. Масалан, бизнинг мисол учун ҳисоб бошини (161-164) оралиқдаги гуруҳга жойлаштирсак, у вақтда Z o =162,5 бўлади; керакли ҳисоблашларни бажариб, уларни 18- жадвалда келтирамиз: 18-жадвал Гуруҳ ўртаси 144,5 147,5 150,5 153,5 156,5 159,5 162,5 165,5 168,5 171,5 K -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 n k 1 2 8 26 65 120 181 201 170 120 K·n k -6 -10 -32 -78 -130 -120 0 201 340 360

. 398, 165 89,2 5, 162 1000 2898 5, 162 966* 1000 3 5, 162 ) 1386 420 ( 1000 `3 5, 162             X . 398, 165 X Энди арифметик ўрта қийматнинг энг содда ҳоссларини кўриб ўтайлик. 1 0 . Кузатилган қийматлар билан уларнинг вазний ўртача қиймати орасидаги айирмаларнинг вазний йиғиндиси нолга тенг: Σn j (X j -  Х ) = 0 Исбот. Σn i (X j -  Х )= =                  j j j j j j j j j j j j j j j j j j j j x n x n n n x n x n n X x n X n X n .0 * Еi Бу хоссани 17-18 жадвалдаги мисолимизга тадбиқ қилайлик.      j j j X X n 5, 144(*1 ) ( 165,53)+2*(147,5-165,53)+8*(150,5- 165,53)+26*(153,5-165,53)+65(156,5-165,53)+120*(159,5- 165,53)+181*(162,5-165,53)+170(168,5-165,53)+120(171,5- 165,53)+64(174,5-165,53)+28(177,5-165,53)+10(180,5- 165,53)+3(183,5-165,53)+(186,5-165,53)=-36,06-21-120-312-58,695- 723,6-548,43+504,9+716,4+574,08+335,16+149,7+53,91+20,97=- 2348,04+2355,12=7,08 Ҳисоблаш ишларидаги хатоликлар туфайли қисман фарқ келиб чиқди. 2 0 . ҳар қандай Х≠Х қиймат учун 2) (    X X n j j j < Σn j (X j -Х) 2 Тенгсизлиги ўринлидир. Исбот. .) ( ) ( ) ( ) ( *) (2 ) ( ) ( 2 2 2 2 2 X X n X X n X X n X X n X X X X h X X n j j j j j j j j j j j j                       Бундан   j j j X X n 2) ( >    j j j X X n .) ( 2

Бу хосса арифметик ўртача қийматга алоҳида аҳамият касб этади. 3) ўртача қийматларни қўшиш. Агар биз n 1 ,n 2 ,n 3 та кузатишларга мос учта Х 1 ,Х 2 ,Х 3 ўртача қийматни ҳосил қилсак, n1+n2+n 3 та кузатишлар учун  Х ўртача қийматни 3 2 1 3 3 2 2 1 n n n x n Х n X n Х           Тенгликка мувофиқ топамиз. Масалан, вилоятдаги 10 та жамоа хўжалиги маълум бир нав пахтадан гектарига ўртача 40  Х ц дан ҳосил олган бўлсин; шу вилоятдаги 5 та бошқа жамоа хўжаликлари шу навли пахтадан гектарига ўртача  2Х 35 ц дан ҳосил олган бўлсин. Барча 15 та жамоа хўжалигида гектарига олинган ҳосилнинг ўртача миқтори қандай? Бу ҳолда жамланган ёки вазний ўртача қиймат қуйидагича аниқланади: Х 33, 38 15 175 400 5 10 35 5 40 10          ц 4) геометрик ўртача қиймат . Биологик ва қишлоқ хўжалик тадқиқотларида кўпинча у ёки бу белгининг вақтга кўра ўсишлари ўрганилади; масалан, поя баландлигининг, барг юзининг, ўсимлик ҳаётининг турли даврлардаги ўзгаришлари. Баъзан, ўрганилаётган белгининг кузатилаётган айрим тенг давраларда ўртача ўсиш сўратини ёки бутун ўсиш даврида ўртача суратини аниқлаш зарур бўлиб қолади. Бундай ҳоллардаарифметик ўртача қийматдан фойдаланиш ноқулай бўлади. Қуйидаги формула бўйича геометрик ўртача қийматини ҳисобланади:      n i n i n n i геом X П x xx Х , 1 2... (5)

Бу ерда Х 1 ,Х 2 ,...,Х n –айрим даврлардаги ўсишлар, , 1 i n i X П -барча айрим ўсишларнинг кўпаймаси, n-даврлар сони. N > 2 бўлганда, логарифмлардан фойдаланиш қулайдир. У вақтда (5) формула қуйидаги кўринишга келади: lg ), 2 1 lg ... lg (lg1 n geom X X X n Х      (5) сўнги geom X  lg нинг қийматини потенцирлаш билан  geom X аниқланади. Мисол . Жўхори поясининг ўн кунликларда ўсиш суратини ўрганиш мақсадида Воронеж-76 навининг 50 ўсимлиги ўлчанган. Дарвлар бўйича ўртача баландлик қуйидагича бўлган (см ҳисобида). 10,29,55,110,124,129. ҳар ўн кунликдаги ўсиш суръатини иккита кетма-кет кузатилган баландликларни нисбати деб олиш мумкин. Улар мос равишда 2,90;1,90,2,00;1,13;1,04 га тенг. Бу миқдорларнинг арифметик ўртача қиймати 1,79 га тенг; шу сон ўртача ўсишни ифодалайди, яъни ўнкунликда поянинг биландлиги ўртача 1,79 марта катталашди. Буни текшириш учун биринчи кузатишдан кейин нечта кузатиш ўтказилган бўлса, 10 ни шунча марта кетма-кет 1,79 га кўпайтирамиз. Агар арифметик ўртача қиймат ўртача, ўсишни тўғри акс эттирса, кўпайтма сўнгги қийматга, яъни 129 см га тенг бўлиши керак. Ҳисоблашлар кўрсатади: 10 · 1,79 · 1,79 · 1,79 · 1,79 · 1,79=183 cм. Сўнгги кузатишнинг ҳисобланган қиймати ва ҳақиқий қийматнинг тўғри келмаслиги арифметик ўртача қиймат ўртача ўсишини характерлиш учун етарли эмаслигини кўрсатади. Энди ўсишларнинг геометрик ўртача қийматини (5 1 ) формула бўйича ҳисоблаймиз: Lg   geom Х 2224,0 5 1122,1 ) 04,1 lg 13,1 lg 00,2 lg 90,1 lg 90,2 (lg5 1         geom Х 1,67 Текшириши: 10·1,67·1,67·1,67·1,67·1,67=130 см. ҳисоблаб чиқилган (130 см) ва ҳақиқий (129 см) натижалар орасидаги бир оз фарқ оралиқ ҳисоблашларни 0,01 гача яхлитлаш натижасидир.

5) Медиана . Вариацион қатор элементларининг сони тоқ бўлса, вариацион қаторнинг ўртасида жойлашган ҳад (варианта) медиана дейилади ва у М е символ орқали белгиланади. Масалан, 16, 19,21,26,27,31,32,35,39,41,45,47,48 та қсимот учун 32 варианта медиана бўлади. Энди варианталар сони жуфт бўлсин. Масaлан, қуйидаги вариацион қатор берилган бўлсин: 21,25,28,32,34,35,39,42,46,54,54,58, у вақтда таърифга кўра М е =37 ) 39 35(2 1   бўлади. Агар тўпламнинг ҳажми катта бўлса, аввал уни гуруҳларга ажратилади, сўнгра йиғилган такрорланишлар қатори тузилади ва медиона қуйидаги формула бўйича ҳисобланади: М е =X 0 +h   2 1 S S (6) Бу ерда Х 0 –кузатишлар натижаларининг ярми жойлашган гуруҳнинг қуйи чегараси; h –оралиқнинг қиймати; S 1 -қатор умумий сонининг ярми; S 2 -медиона жойлашган гуруҳдан олдинги гуруҳнинг йиғилган такрорланиши; f –медиона жойлашган гуруҳнинг такрорланиши. Мисол. Кузги буғдой бошоқларидаги донларининг оғирлиги (мг ҳисобида) бўйича тақсимоти (19-жадвал) учун медианани ҳисобланг. 19-жадвал Гурухлар 401-500 501-600 601-700 701-800 801-900 901-1000 1001-1100 1101-1200 1201-1300 1301-1400 1401-1500 Такрорланишла р Ҳақиқий 8 16 32 49 84 12 6 75 45 34 20 11 Йиғилган 8 24 56 10 5 18 9 31 5 39 0 43 5 46 9 48 9 50 0 Ушбу жадвал ва (6) формуладан фойдаланиб топамиз: mg M e 4, 948 126 189 250 100 901    

5) Мода . Берилган вариацион қаторда ўрганилаётган белгининг энг кўп учрайдиган қиймати мода дейилади ва М о символи билан белгиланади. Масaлан, 11 нафар боланинг бўйи ўлчанганда қуйидаги натижалар олинган бўлсин (см ҳисобида): 127 ,127,128,128,128,129,130,131,132,134,136. Бу қаторда модда 128 эканлигини кўрамиз. Узликсиз вариацион қаторларда мода, одатда, варианталар сони энг кўп бўлган гуруҳда бўлади. Бу гуруҳ модал гуруҳ деб аталади. Энг қўпол хисоблашда мода сифатида модал гуруҳнинг ўртасини олиш мумкин. Гуруҳ ичида кузатишлар текис тақсимланмаган бўлиши мумкин, шунинг учун моданинг қийматини ҳисоблаганда қуйидаги формула яхшироқ натижа беради: М о =X m +h ·,) ( ) ( 1 1 1        m m m m m m n n n n n n (7) Бу ерда Х м -модал гуруппанинг қуйи чегараси, h-гуруҳ оралиғи, П м ,П м-1 ,П м+1 -модал гуруҳ ва унга чап ва ўнгдан қўшни гуруҳларнинг такрорланишлари. (7) формуладан фойдалансак, 19-жадвалда берилган тақсимотнинг модаси қуйидагича ҳисобланди: M o =901+100· . 16, 946 16, 45 901 93 4200 901 51 42 42 100 901 ) 75 126( ) 84 126( 84 126              M o =946,16. 3. Тарқоқлик ва ўзгарувчанлик ўлчови. Арифметик ўртача қиймат ўрганилаётган тўплам учун белгининг қайси қиймати энг ҳарактерли эканини кўрсатади. Лекин унинг ўзи тўпламни характерлаш учун ҳали етарли эмас, чунки тўпламнинг ҳадлари орасидаги ҳар хиллик, яъни ўзгурувчанликнинг мавжудлиги тўпламнинг асосий хусусиятидир.

Тўпламдаги бирор белгининг ўзгарувчанлигини ҳисоблаш биологияда жуда катта аҳамиятга эга, чунки ўсимликлар ёки организмлар тўпламида ҳар хил ўзгарувчанлик оқибатида организмлар орасидаги фарқни, уларнинг ирсий табиатларини ва улар етиштириган шарт-шароитларни акс эттиради. Иккита тўпламни улардаги ўзгарувчанликни баҳоламасдан таққослаш мумкин эмас. Масалан, бир фермадаги икки гуруҳ сигирлардан соғиб олинган ўртача сут миқдори бир-бирига жуда яқин бўлиши мумкин, лекин бир гуруҳдаги ҳар бир сигирдан соғиб олинадиган сут миқдори бир-биридан анча катта фарқ қилиши, бошқасида эса сигирлардан соғиб олинган сут миқдори бир- биридан унча катта фарқ қилмайдиган бўлиши ҳам мумкин. Шу сабабали тўпламнинг ҳадлари орасидаги ўзгарувчанликни характерловчи шундай кўрсаткич киритши керакки, у ҳамма варианталарнинг ўзгариишини умумлаштирсин. Биз тўпламда бирор белгиниг тўпламлари ўша белгини ўртача қиймати атрофида озми-кўпми тарқоқ бўлиши мумкинлигини кўрдик. Бу тарқоқлик белгининг қанчалик ўзгарувчанлигини кўрсатади. Х 1 ,Х 2 ,..,Х п қийматларнинг ҳар бири  Х дан мусбат ёки манфий сонга фарқ қилади. Тарқоқлик одатда белгининг кузатилган қийматлари билан уларнинг ўртача қиймати орасидаги фарқлар (четланишлар (Х i -  Х ) лар) квадратлари йиғинлиси ёки ўртача квадратик фарқ (хатолик) дан олинган квадрат илдиз билан ўлчанади. Масaлан , агар Х миқдор учун Х=2,3,4,5,6 қийматларни мос тартибда N x =3,7,10,8,2 марта кузатган бўлсак, у ҳолда Х нинг ўртача квадратик фарқи (хатолиги) 2 8 10 7 3 ) 6(2 ) 5(8 ) 4( 10 ) 3(7 ) 2(3 2 2 2 2 2                   х х х х х Га тенг бўлади. Буни ҳисоблаш учун  Х ўртача қийматни билиш зарур. У ушбу  Х =(3·2+7·3+10·4+8·5+2·6)/30=119/30 қийматга эга.  Х нинг бу қийматини юқорида ёзилган ифодаги қўйиб, биз Х нинг ўртача квадратик фарқини топамиз: . 1656,1 30 9670, 34 30 ) 03,2( 2 ) 03,1( 8 ) 03,0( 10 ) 97,0 (7 ) 97,1 (3 2 2 2 2 2          

Х миқдорнинг ўртача квадратик фарқи дисперия дейилади ва G 2 орқали белгиланади. Бизнинг мисолда Г 2 =1,1656. Дисперсиядан мусбат ишора билан олинган квадрат илдиз тақсимотнинг стандарти ёки ўртача квадратик хатоси дейилиб, у G орқали белгиланади. Бизнинг мисолда G =08,1 1656,1  Дисперсия ва стандартрнинг умумий ф о рмулалари қуйидагича бўлади: Г 2 =                 S i i i s s s X X n n n n n X X n X X n X X n 1 2 2 1 2 2 2 2 2 1 1 ,) ( 1 ... ) ( ... ) ( ) ( (8) Г =    s j j j X X n n 1 2) ( 1 (9) Ҳисоблашларни осонлаштириш мақсадида дисперсия ифодаисни бошқача кўринишда ёзамиз: 2 2 2 2 ) (          X X X X X X Х i j i бўлганлиги учун Г 2 =                s i s i s i i ii s i ii j i xn n xxn n xn n X X n n 1 1 1 2 1 2 2 , 1 12 1 ) ( 1 лекин                s i i i s i i i X X X x n n X x x n n 1 2 1 , 2 2 1 2 12               s i s i i i X n n X n n X x n n 1 1 2 2 2 2 . 1 1 1 Шунга асосан Г 2 =          s i s i ii i i X xn n X X n n 1 1 2 2 2 . 1 ) ( 1 (10) Г 2 ≥ О эканлигидан    s i ii X xn т 1 2 2 . 1 G ни ҳ исоблашда (10) формуладан фойдаланамиз. Мисол сифтида юқорида келтирилган тақсимот учун Г= 1,08 ни (10) формула ёрдамида ҳисоблаб кўрайлик:

n 1 . 97,3 30/ 119 . 1391,1 7609, 15 9, 16 97,3 9, 16 .9, 16 30 507 30 72 200 160 63 12 ) 6 2 5 8 4 10 3 7 2 3( 30 1 2 2 2 2 2 2 2 1 2                           X G xn s i iiҲисоблаш ишларида баъзи сонлар яхлитланди, шунинг учун бу натижа юқоридаги натижадан озгина фарқ қилди. Бош тўпламнинг (танланманинг) дисперсияси шу бош тўпламдан олинган танланманинг дисперсиядан 1n n марта катталиги назарий статистикадан маълум. Шунинг учун (8) формулани 1n n га кўпайтириб “тузатма” киритилади. Натижада (8) ва (9) формулалар қуйидаги кўринишга эга бўлади: Г 2              s i i s i i i i X X n n X X n n n n 1 2 1 2 ) ( 1 1 ) ( 1 1 (11) Г=     s i i i X X n n 1 2) ( 1 1 (12) n-1 миқдор озодлик даражалари сони (аниқроғи, вариациялар озодлик даражалари сони) деб аталади ва G (ню) ҳарифи билан белгиланди. Агар n та кузатишдан олинган Х 1 ,Х 2 ,..,Х п қатор маълум бўлса, арифметик ўртача қиймат унинг учун умумий характеристика эканлигини юқорида кўриб ўтдик. Қаторнинг ҳар бир алоҳида ҳадининг қийматини қандай аниқлаш мумкин деган савол туғилади. Агар қатор учун  Х маълум бўлса, ҳар бир ҳадни қаторнинг ўртача қиймати ва қолган ҳадларнинг йиғиндиси орқали ифолаш мумкин, яъни қаторнинг биттадан бошқа барча ҳадлари ҳар қандай қиймат олиши мумкин. Бундай ҳолларда битта варианта озодлик даражасига эга эмас деб аталади. n катта бўлганда махражда n ёки n-1 бўлиши дисперсия ва стандартни ҳисоблаш натижаларига тасир ыилмайди n кичик бўлганда фарқи сезиларли бўлади. Узликсиз ўзгарувчан белгиларнинг асосий характеристкалари (параметрлари) бўлган арифметик ўртача қиймат ва зртача квадратик фарқ “дискретлаштирилган” тақсимотларда ҳисобланади. Бунинг учун гуруҳ ичидаги ўзгарувчанлик хусусиятларини ҳисобга олмасдан, биз частоталарни

гуруҳларнинг ўртасидаги қийматларгагина тегишли деб ҳисоблаб, узликсиз варацион қаторни дискрет қаторга айлантирамиз; бунинг натижасида тақсимотнинг чин характери бузилади. Бу хатони йўқотиш мақсадида инглиз олими Шеппард ҳисоблаб чиқилган Г 2 қийматни h 2 /12 га кўпайтириш кераклигини кўрсатди. 19-жадвалда берилган тақсимот учун Шеппард тузатмаси 33, 833 12 10000 12 100 12 2 2    h Га тенг, яъни етарли даражада катта. Агар тўплам (танланма) ҳажми унча катта бўлмаса (n < 500), Шеппард тузатмаси киртилмаса ҳам бўлади. Энди дисперсия ва стандарт (ўртача квадратик хатолик) нинг энг муҳим хоссаларини келтирамиз: 1) дисперсия ва стандартнинг иккаласи ҳам тарқоқлик ёки ўзгарувчанлик ўлчовидир: бирор миқдорнинг дисперсияси ёки стандарти қанча катта бўлса, унинг арифметик ўртача қиймати атрофидаги қийматлари шунча тарқоқдир, яъни у шунча ўзгарувчандир. Дисперсия ёки стандартнинг кичиклиги миқдорнинг тарқоқлик ва ўзгарувчанлиги камлигини билдиради; 2) стандарт қайси миқдор учун ҳисобланган бўлса, ўша миқдор ўлчовида бўлади. Масалан, 19-жадвалда берилган тақсимот мг да бўлиб, унинг стандарти ҳам мг да олинади. 3) Ҳар қандай Х≠         j j j j j j X X n n X X n n Г учун Х 2 2 2 ) ( 1 ) ( 1 бўлади. Бу ўртачақийматнинг 2-хоссасидан келиб чиқади. 4) Десперсияларни қўшиш. Масалан, агар битта бош тўпламдан n 1 , n 2 ,n 3 ҳажмли 3 та танланма тўплам олинган бўлса, у ҳолда n =n 1 + n 2 +n 3 ҳажимли танланманинг Г 2 дисперсияси қуйидагича топилади: Г 2 n X X n X X n X Х n n g n g n gn ) ( ) ( ( 3 3 2 2 1 1 23 3 22 2 21 1                бунда  X жами n та кузатишининг ўртача қиймати, яъни 3 2 1 3 2 2 1 1 3 n n n x n x n x n X         

Бошқача айтганда, умумий 22 G дисперсия хусусий дисперсияларнинг вазний ўртача қиймати билан хусусий   3 2 1 , , Х Х Х ўртача қийматларини умумий ўртача қиймат (  Х ) “атрофидаги дисперсияси” йиғиндисига тенгдир. Бу хосса бир неча бир жинсли танланмаларни бир тўпламга бирлаштирганимизда дисперсиянинг қандай ўзгаришини кўрсатади. 4. Вариация ёки ўзгарувчанлик коэффициенти. Фақат G ўртача квадратик оғиш (хатолик) нинг ўзи ўрганлаётган миқдорнинг ўзгарувчанлигини тўлиқ харакатерлаб бера олмайди. Ҳақиқатан ҳам, ўртача узунлиги 5,4 мм бўлган буғдой донлари учун G=1,8 мм стандарт варианталарнинг анчагина тарқоқ эканлигини билдирса, ўртача узунлиги 129 мм бўлган бадринглари учун эса ўша Г=1,8 мм қиймат узунлигини кўрсатади. Шу сабабли ушбу формула орқали нисбий ўртача фарқ (хатолик) тушунчаси киритилади: V=  Х Г (13) Фойизда ифодаланадиган бу миқдор вариация (ўзгарувчанлик) коеффиценти деб аталади. Мисол. Ўрта Осиё ипакчилик илмий текшириш институтидан олинган маълумотларга асосан 100 та пилла бўйининг ўртача узунлиги  Х =3,43 см, унинг стандарти Г х =0,1073 см, уларнинг ўртача эни , 65,1 см У   унинг стандарти Г у =0,1024 см. Уларнинг вариация ко э ффиц и енти %2,6 % 100 65,1 1024,0 % 100 %,1,3 % 100 43,3 1073,0 % 100 2 1             y Г v x x Г v y бўлади. Вариация коеффицинти ҳадлари турли ўлчам бирлигига эга бўлган тўпламларнинг ўзгарувчанлигини таққослашга ҳам имконият беради, чунки у таққосланадиган миқдорларнинг ўлчам бирлигига боғлиқ бўлмаган нисбий сондир.

Масалан., маълумотларга кўра соғди сигирларнинг ўртача оғирлиги (вазни) 400  Х кг, унинг стандарти Г х =48 кг га тенг, сигирларнинг сутидаги ёғнинг ўртача фойизи  У =4 %, унинг стандарти Г у =0,2 %. Биз %5100 4 2,0 100%12100 400 48 100   yG ваV XG V y yx x Эканлигини топиб сигирларнинг о ғирлиги ва уларнинг сутидаги ёғнинг ўзгарувчанликларини таққослай оламиз: ёғ ўзгарувчанлиги оғирлик ўзгарувчанлигидан кам.

Похожие

Статистик баҳо. Статистик баҳога қўйиладиган талаблар. Танланма ўртача ва танланма дисперсия

Хос вектор ва хос қийматлар

Бош тўпламнинг арифметик ўртача қиймати ва дисперсиясининг танлама тўпламнинг арифметик ўртача қиймати

Нисбий частота ва статистик эҳтимол Нисбий частота ва статистик эхтимол

Кўп факторли чизиқли корреляцион моделлар