Главная страница
Рефераты
Алгебра
Regulyar turlar. Massivlar bilan ishlash. Matritsalarga oid dasturlar tuzish
Regulyar turlar. Massivlar bilan ishlash. Matritsalarga oid dasturlar tuzish
Загружено в:
12.09.2022
Скачано:
0
Размер:
54.5 KB
Скачать
Похожие
Ma’lumotlarning sanab o‘tiluvchi va chegaralangan turlari. Funktsiya va protseduralarga oid dasturlar tuzish
Maple muhitida protseduralar bilan ishlash
Mathcad tizimida funksiyalar bilan ishlash. integrallarni hisoblash
Fazoda sirtlar va ularning berilish usullari. Regulyar sirtlar
Olti yoshli bolalar bilan matematikaga oid ishlarning mazmuni va metodikasi
![Jadval kattalik - bu cheklangan miqdordagi ba’zi bir qiymatlarning (jadval kattalik elementilarining) tartiblangan to‘plamiga aytiladi. Barcha elementlar bir xil turga tegishli bo‘lib, ular elementning turi (jadval kattalik uchun asos tur) deb nomlanadi. Har bir jadval kattalikning nomi bo‘lishi kerak, bu nom to‘liq o‘zgaruvchi deb nomlanadi, chunki uning qiymati jadval kattalikning o‘zidan iborat. Jadval kattalikning har bir elementi uning nomini ko‘rsatish orqali e’lon qilingan bo‘lishi, undan keyin kvadrat qavsga olingan indeks - elementning selektori kelishi mumkin. Shunday qilib, alohida elementga murojaat qilish uchun quyidagi yozuv ishlatiladi . <jadval kattalik nomi>[<indeks>] va bu o‘zgaruvchiga indeksli o‘zgaruvchi deyiladi. Umuman olganda indeks sifatida ifoda ham ishlatilishi mumkin. Indeksli ifodaning turi indeksning turi deb nomlanadi. Indeksli turning qiymatlar to‘plami tartiblangan bo‘lishi kerak. Regulyar turni e’lon qilishda indeksning turini e’lon qilishdan tashqari elementning turini ham e’lon qilish kerak: <regulyar tur> :: = array [<indeks turi>] of <elementning turi>; Paskal tilida to‘liq o‘zgaruvchiga faqat qiymat berish amalini qo‘llashga ruxsat etilgan, indeksli o‘zgaruvchiga esa <elementni turi> uchun o‘rinli barcha amallarni qo‘llash mumkin. Paskal tilida elementlar turiga hech qanday chegara qo‘yilmagani sababli element sifatida regulyar turning o‘zi ham qatnashishi mumkin. Shu yo‘l bilan ko‘p o‘lchovli jadval kattalik hosil qilish mumkin. Jumladan, ikki o‘lchovli jadval kattalik uchun quyidagi ikki xil e’lon qilishni ishlatish mumkin: array[<indeks turi>,<indeks turi>] of <element turi>; array[<indeks turi>] of array[<indeks turi>] of <element turi> Xususiy o‘zgaruvchi ikki o‘lchovli jadval kattalik bo‘lgan holda quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: <jadval kattalik nomi>[<indeks>,<indeks>] ; <jadval kattalik nomi>[<indeks>][<indeks>]](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-2.png)
![Quyida jadval kattalik turidagi o‘zgaruvchilarni e’lon qilish va ularga murojaatga doir misollar keltirilgan. 1) m: array [1...100] of real; {m - 1 dan 100 gacha nomerlangan haqiqiy sonlar jadval kattaligi } 2) v: array [5..20] of integer; { v - 5 dan 20 gacha nomerlangan butun sonlar jadval kattaligi } 3) z: array[1..10,1..10] of string[20]; {z - ikki o‘lchovli satrlar jadval kattaligi (matritsa)} programmada konkret jadval kattalik elementlarini ifodalash uchun jadval kattalik nomidan so‘ng kvadrat qavs ichida element nomeri ko‘rsatiladi. Masalan: 1) m[7] : = 4.35; { m jadval kattalikining yettinchi elementiga 4.35 son qiymati berildi} 2) z[8,6] : = 'arab'; {z-matritsasining 8 satr 6 ustun kesishuvi elementiga 'arab' satri o‘zlashtiriladi} 3) m[9] : = v[7]; {m jadval kattalikining to‘qqizinchi elementiga s jadval kattalikning yettinchi elementi o‘zlashtiriladi}. Regulyar turning sintaksisi quyidagicha yoziladi: < regulyar turning berilishi>::=type<tur nomi>= array[indeks turi] of <element turi>; < indeks turi>:: char boolean sanab o‘tiluvchi tur chegaralangan tur. < element turi>:: <ixtiyoriy tur bo‘lishi mumkin> Bir va ikki o‘lchovli massivlarni quyidagi tasvirlash ham mumkin: Var <massiv nomi>: array [<indeksning o‘zgarish chegarasi>] of <element turi>; < massiv nomi >: array [< satrlar diapazoni >,< ustunlar diapazoni >] of <element turi > Massivlardan foydalanishga doir misollar keltiramiz: 1 . Bir o‘lchovli massivlarni e’lon qilish: Var A: array [1..4] of real; B: array [1..3] of integer;](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-3.png)
![Type MAS1 array[1..4] of real; MAS2 array[1..3] of integer; Var A: MAS1; B: MAS2; yoki Type I1 1..4; I2 1..3; MAS1 array[I1] of real; MAS2 array[I2] of integer; Var A: MAS1; B: MAS2; 2. Ikki o‘lchovli massivlarni e’lon qilish: Var D:array[1..2,1..3] of integer; yoki Type MATR=array[1..2,1..3] of integer; Var D: MATR; Type ST array[1..2] of integer; MATR array[1..3] of ST; Var D: MATR; Bir o‘lchovli massivlarni kiritish: for I: 1 to 4 do Read(A[I]); yoki for I: 1 to 4 do begin Writeln(‘A[‘,I,’] ’); Read(A[I]) end; Ikki o‘lchovli massivlarni kiritish: for I: 1 to 2 do for J: 1 to 3 do Read(D[I,J]); {Kiritiladigan sonlar: 1 3 2 4 6 7} {Ikki o‘lchovli massiv}Bir o‘lchovli massivlarni chiqarish: for J: 1 to 3 do Write(B[J]:3); for J: 1 to 3 do Writeln(‘B[‘,J,’] =’,B[J]:3); B(12,34,56)](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-4.png)
![{satr bo‘yicha 12 34 56} {ustun bo‘yicha B[1] 12 B[2] 34 B[3] 56} Ikki o‘lchovli massivlarni chiqarish: for I: 1 to 2 do for J: =1 to 3 do Write(D[I,J]); yoki for I: =1 to 2 do begin Writeln; {yangi satrga o‘tish} for J: 1 to 3 do Write(D[I,J]) satr elementlarini chiqarish} end; {natija: 7 6 4 2 3 1 } Matritsalarga oid dasturlar tuzish. Ishning maqsadi: Talabalarda matritsa larni Paskal tilidagi dasturlarda tavsiflash, e`lon qilish, matritsa l ar bilan ishlash va ular ustida amallar bajarish, matritsa lar ishtrokida dasturlar t u zish makalarini hosil qilish. Masalaning qo’yilishi .Matritsalarga oid amallar bajarish va dasturlar tuzish Qisqacha nazariy ma’lumotlar . Ikki o’lchovli massivlar matritsani tashkil qiladi,ya`ni U=array[n1..n2] of r (r real, integer, char nomlaridan biri keladi) bir o’lchovli massiv bo’lib r o’z navbatida r=array[m1..m2] of s kabi aniqlangan bo’lsin. U holda a[i] r tipidagi o’zgaruvchi bo’ladi, a[i,j] esa s tipidagi o’zgaruvchi bo’ladi. Ikki indeksli o’zgaruvchilardan jadval kattaliklar bilan ishlaganda foydalanish qulay. Quyida keltirilgan dastur lavhasida bir ulchovli A va ikki ulchovli B massivlar elementlarini kiritish va chiqarish amalga oshirilgan. BEGIN *A massiv elementlarini kiritish* READ (V[1],V[2],V[3]); *B massiv elementlarini kiritish* READLN; FOR I:=1 TO 2 DO FOR J:=1 TO 3 DO](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-5.png)
![READ (A[I,J]); *A massiv elementlarini chiqarish * WRITELN ('MASSIV A'); WRITELN ; FOR I:=1 TO 3 DO WRITELN (A[I]:5); WRITELN; *B massiv elementlarini chiqarish* WRITELN ('MASSIV V'); FOR I:=1 TO 2 DO BEGIN WRITELN ; FOR J:=1 TO 3 DO WRITE (B[I,J]:4) END END. B massiv uchta elementdan iborat, shuning uchun kiritish operatorida uning barcha tashkil etuvchilari sanab o’tilgan. Bu massiv elementlarini chiqarish uchun I indeks bo’yicha sikl tashkil qilinib bosmaga "MASSIV A" sarlovhasini chiqarish yo’li bilan amalga oshirilgan. Ikki o’lchamli B massiv elementlarini kiritish (va chiqarish) uchun matrisani satrlab kirituvchi ichma-ich joylashgan sikllar ishlatilgan. Kiritish jarayonida massiv elemenlari qiymati bir-biridan probel bilan ajratilgan bo’lishi mumkin. Berilganlarni barchasi kiritilgandan so’ng <Enter> klavishasini bosish zarur. Ko’rib o’tilgan misolda <Enter> tugmachasini A massiv elementlarini hammasi kiritilgandan so’ng bosish kerak, chunki keyingi berilganlar READLN operatoridan so’ng kiritiladi. Dasturda bu amallar quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi. 1 2 3 <Enter> 4, 5, 6, 7, 8, 9 <Enter> Chiqariladigan ma`lumotlar mos ravishda quyidagi ko’rinishga ega bo’ladi: MASSIV V](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-6.png)
![_ _ _ _ 1 _ _ _ _ 2 _ _ _ _ 3 MASSIV MAS _ _ _ 4 _ _ _ 5 _ _ _ 6 _ _ _ 7 _ _ _8 _ _ _ 9 Misol ko’ramiz. 15 15 kvadrat matritsa berilgan bo’lsin. Matritsaning elementlari haqiqiy sonlardan iborat bo’lsin. Barcha ustunlardan oxirgi ustunni yelemenlar bo’yicha ayirib chiqaradigan dastur tuzilsin. Dasturi: PROGRAM USTUNLAR; TYPE SATR=ARRAY[1..15] OF REAL; MATRI TS A =ARRAY[1..15] OF SATR; VAR A:MATRI TS A; I,J:INTEGER; BEGIN FOR I:=1 TO 15 DO FOR J:=1 TO 15 DO READ(A[I,J]); FOR I:=1 TO 14 FOR I:=1 TO 15 DO A[I,J]:=A[I,J]-A[I,15]; FOR I:=1 TO 15 DO BEGIN FOR J:=1 TO 15 DO WRITE (A[I,J],''); WRITELN('') END; END. Ko’p o’lchamli massivlar dasturda quyidagicha tavsiflanadi: ARRAY [<indeks toifasi>] OF ARRAY [<indeks toi- fasi>] OF <element toifasi>; yoki ARRAY [<indeks toifasi, indekis toifasi>] OF <element toifasi>;](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-7.png)
![Masalan, ikki ulchovli massivlarga misol qilib matricalarni keltirish mumkin. Ikki ulchovli massivni ye`lon qilishning bir necha usullari mavjud. Masalan massivning elementlari ham massivdan iborat massiv sifatida e`lon qilish mumkin. TYPE MAS= ARRAY [1…5] OF REAL; MATR=ARRAY [1..3] OF MAS; VAR A: MAS; B: MATR; Bu yerda A o’zgaruvchi 5 ta haqiqiy toifaga mansub elementdan iborat bir o’lchovli massiv, B o’zgaruvchi 3 ta satr va 5 ta ustundan iborat (3*5) ikki o’lchamli massiv sifatida tavsiflangan. B massiv tavsifini MAS toifasini ko’rsatmasdan bir muncha soddalashtirish mumkin. TYPE MATR=ARRAY [1..3] OF ARRAY [1..5] OF REAL; VAR B: MATR ; yoki TYPE MATR= ARRAY [1..3,1..5] OF REAL; VAR B: MATR; Agar ko’rsatilgan toifa dasturda bitta massivni aniqlash uchun ishlatilayotgan bo’lsa, massivni o’zgaruvchilar bo’limida e`lon qilish maqsadga muvofiq bo’ladi. VAR V: ARRAY [1..3,1..5] OF REAL; V matrisaning I-satr va J- ustuni kesishmasida turgan elementiga murojaat V[I,J] yoki B[I],[J] ko’rinishga ega bo’ladi. Yuqoridagi tavsifga asosan quyidagi operatorlarni ishlatish mumkin: A[I]:=2.5E03; B[I,J+1]:=A[K]*B[K,J]; READLN(B[I,J] ; Dasturda massivlardan foydalanish uchun massiv elementlariga qiymatlari xotiraga kiritilgan bo’lishi zarur. Massiv elementlariga qiymat berishda ma`lumotlarni kiritish va o’zlashtirish operatorlaridan ham foydalanish mumkin.](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-8.png)
![Berilgan jadvaldagi a [i] [j] + a [j] [i] , i <=> j k o’ rinishdagi har bir yigindining 2 ga tengligini tekshirish berilgan butun sonlar S1, S2, ..., S 225 esa oldinma- ketin satrlarga yo zilgan ketma- ketlik deb faraz q ilamiz: S1, S2,..., S15 - birinchi satr, S 15, S17, ..., S30- ikkinchi satr va hokazo. program crug(input, output); label 1; type catr = array [1..15] of integer; jadval = array [1..15] of satr; var a: jadval; i,j: integer; begin for i:=1 to 15 do for j:=1 to 15 do read (a [i] [j]); for i:=1 to 15 do for j:= i+1 to 15 do if a [i] [j]+ a [j] [i] <=>2 then begin Write (`hato bor`); goto 1 end; Write (`hato yo'q`) 1: end. Izoh: Jadval kiritilgandan keyin, ichma- ich cikl yordamida barcha 1<=i <j <= 15, shartni qanoatlantiradigan i va j lar tanlanadi ya`ni, jadvalning bosh diagonalidan yu q orida joylashgan barcha elementlar tanlab olinadi. Bu elementlar o’ ziga mos bo ’ sh diagonaldan q uyida joylashgan elementlar bilan qo’ shiladi. Kvadrat va t o’ g ’ ri turtburchakli jadvallar matri s alar deb ataladi. Faraz qilaylik, o’lchami 15 * 15 bo’lgan haqiqiy elementlardan iborat kvadrat matrisa, huddi yuqoridagi misoldagidek, satr bo’yicha berilgan bo’lsin. SHu matri s aning o x irgi ustunini, barcha ustunlardan elementma- element ayirish lozim. (j- nomerli ustun-bu elementi a[1] [ j ], a[2] [ j ], .....,) . Programmasi:](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-9.png)
![program ustun (input, output); type catr = array [1..15] of real; matrisa = array [1..15] of catr; var a: matrisa ; i,j: integer; begin for i:=1 to 15 do for j:=1 to 15 do read (a [i] [j]); for i:=1 to 14 do for j:= i+1 to 15 do a [i] [j] : = a [i] [j] - a [i] [15]; for i:=1 to 15 do begin for j: = 1 to 15 do write (a[i] [j], ' '); writeln (` `); end; end. Programmada uchta indeksga ega bo’lgan o’zgaruvchilarni ishlatish mumkin.Masalan: a [i] [j] [k] bundan tashqari indekslari soni uchtadan ko’p bo’lgan o’zgaruvchilarni ham ishlatish imkoniyati mavjud. SHuni yodda saqlash lozimki, programma uchun berilganlar - bu jadval yoki massiv emas, balki standart tipdagi qiymatlar ketma-ketligi, ular ketma-ket kiritish operatori read yordamida kiritiladi. Bu qiymatlar qanday o’zgaruvchilarga (indeksli yoki indekssiz va hokazo) yuborilishi to’liq programma qanday tuzilganligiga bogliq bo’ladi. Turbo-Pascal 7.0 muhitida massivlarning boshlang‘ich qiymatlari quyidagi keltirilgan usulda ham kiritilishi mumkin. Type MAS2=array [1..3] of integer; MATR=array[1..2,1..3] of integer; Const B:MAS2=(12,34,56);{1 ulchovli massiv: 12 34 56} D:MATR=((1,3,2),(4,6,7)); {2 o’lchovli massiv: 7 6 4 2 3 1 }](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-10.png)
![Odatda matritsa elementlari operativ xotirada satr bo‘yicha joylashgan bo‘ladi. Shuning uchun matritsa elementlariga murojaatni bir o‘lchovli indeks (,IPR) kiritish yordamida osonlashtirish mumkin. Misol: Var D: array [1..M,1..N] of integer; u holda D[I,J] uchun IPR=(I-1)*N+J bo‘ladi .](/data/documents/dbda6ccd-e91f-4bf1-bb96-372ee1c38c54/page-11.png)
