Ostrogradskiy-Gauss formulasi - Алгебра - Рефераты

Ostrogradskiy-Gauss formulasi

Загружено в:

01.11.2023

Скачано:

0

Размер:

245.966796875 KB

Ostrogradskiy-Gauss formulasi Reja: 1. Ostrogradskiy-Gauss formulasi. Vektor maydonning divergensiyasi .2. Vektor maydonning sirkulyatsiyasi va rotori .

1. Ostrogradskiy-Gauss formulasi. Vektor maydonning divergensiyasi Ostrogradskiy-Gauss formulasi fazoda yopiq sirt bo’yicha olingan sirt integralini shu sirt bilan chegaralangan soha (fazodagi soha) bo’yicha olingan uch karrali integralni bog’lovchi formula. Fazoda: pastdan   1 , z z x y tenglama bilan aniqlangan   1S sirt; yuqoridan   2 , z z x y tenglama bilan aniqlangan  2S sirt; yon tomondan yo’naltiruvchilari XOY tekisligidagi (D) sohaning chegarasi (  D soha     1 2 , , , z z y z x y larning XOY tekislikdagi proyeksiyasi), yasovchilari esa OZ o’qiga parallel bo’lgan yilindrik  2S sirt bilan chegaralangan sohani (jismni) qaraylik. Bu sohani (V) bilan belgilaylik. Agar (V) sohani (jismni) o’rab turgan sirt (S) deyiladi, unda (S) sirt uchta   1S ,  2S hamda  2S sirtlardan tashkil topganligini aniqlaymiz (1-chizma). 1-chizma Faraz qilaylik, (V) da   , , R R x y z  funksiya uzluksiz bo’lib, u uzluksiz   , ,R x y z R z z      hosilaga ega bo’lsin. Uch karrali integral hamda sirt integrallarining hisoblash qoidalaridan foydalanib topamiz: (qaralsin, [2])

                  2 1 2 2 , , 2 1, , , , , , .z x y V D z x y D S S R R dxdydz dz dxdy z z R x y z x y R x y z x y dxdy Rdxdy Rdxdy                          Bunda, tenglikning o’ng tomonidan birinchi sirt integrali  2S sirtning ustki tomoni bo’yicha, ikkinchi sirt integrali esа   1S sirtning ostki tomoni bo’yicha olingan. Ravshanki, 3 0 S Rdxdy   . Natija,       2 3 V S S S S R dxdydz Rdxdy Rdxdy Rdxdy Rdxdyz             bo’ladi. Demak,   V S R dxdydz Rdxdyz       Xuddi shunga o’xshash,  V soha hamda   , , P P x y z  ,   , , Q Q x y z  funksiyalar tegishli shartlarni qanoatlantirganda   V S P dxdydz Pdydzx       ,   V S Q dxdydz Qdzdxy       bo’ladi. Keyingi tengliklarni hadlab qo’shib topamiz:   . V S P Q R dxdydz Pdydz Qdzdx Rdxdy x y z                 (1) Bunda sirt integral   S sirtning tashqi tomoni bo’yicha olingan. (1) formula Ostrogradskiy-Gauss formulasi deyiladi.

Biror  a a M  vektor maydon va undagi yopiq   S sirt bilan o’ralgan  V soha (hajmli soha, qisqacha V hajm) ni qaraylik. Ravshanki,   S sirtning tashqi tomoni bo’yicha vektor oqimi W= S (a,b)ds bo’ladi. Agar 0 W  bo’lsa, u holda V hajmda vektor chiziqlarning manbalari (chiqib turishlari, istochniki) mavjud deb yuritiladi. Agar 0 W  bo’lsa, u holda V hajmda vektor chiziqlarning yutilishlari (kirib turishlari, stoki) mavjud deb yuritiladi. Agar 0 W  bo’lsa, V hajmda vektor chiziqlarining manbalari ham yutilishlari ham bo’lmaydi, yoki ular mavjud bo’lsa, ular bir-birlari orasida farqni yo’qotadi. Shuni ham aytish kerakki, manbalar (istochniki) vektor chiziqlarning boshlanish nuqtalari yutilishlar (stoki) esa vektor chiziqlarining yakunlanish nuqtalari bo’ladi. Masalan, elektrostatik maydonda manbalar-musbat zaryadlar, yutilishlar esa manfiy zaryadlar bo’ladi. (2 -chizma). 2 –chizma

Aytaylik, vektor maydonning vektor chiziqlarining manbalari (istochniki) V hajm bo’yicha tarqalgan bo’lsin. Bu manbalarning zichligini aniqlash muhimdir. Uni aniqlash maqsadida V hajmni  V bo’laklarga bo’lamiz. Bu bo’laklardan bittasini hajmi V , undagi manbalar soni esa Q bo’lsin. Ravshanki, Q V  nisbat manbalarning o’rtacha zichligi bo’ladi. Ushbu 0 limV Q V     limit   M V  nuqtadagi manbalar zichligi deyiladi. Bu zichlik   a a M  vektor maydonning divergensiyasi deyiladi va diva  kabi belgilanadi. Demak, 0 limV Q diva V       Endi   , SQ a n ds      bo’lishini e’tiborga olib topamiz:   0 0 1 lim lim , . v v S Q diva a n ds V V            Ostrogradskiy-Gauss formulasiga ko’ra    S v P Q R an dS dxdydz x y z               bo’ladi. Demak ,   0 1 lim v V P Q R diva dxdydz V x y z                   O’rta qiymat haqidagi teoremadan foydalanib topamiz:

 1 V P Q R P Q R dxdydz V x y z x y z                                 Ravshanki, 0 V  da 0 M M  Shunday qilib P Q R diva x y z         ( 2 ) bo’ladi. Eslatma. Ostrogradskiy-Gauss formulasi divergensiya orqali quyidagicha ∬ (S) (a n)dS =∭ (V) div adv yoziladi. Aytaylik,   a a M  vektor maydon suyuqlik oqimining tezligini ifodalasin . Agar  0 0 diva M   bo’lsa, u holda 0 M nuqtaning yetarlicha kichik atrofida (markazi 0 M nuqtada radiusi yetarlicha kichik bo’lgan sferada) suyuqlikning oqib ketishi suyuqlikning kelib tushishiga qaraganda ko’proq bo’ladi (boshqacha aytganda 0 M nuqta atrofida suyuqlik oqimi paydo bo’ladi). Shuning uchun 0 M nuqta manba bo’ladi. Agar  0 0 diva M   bo’lsa, u holda 0 M nuqtaning yetarlicha kichik atrofida-sferada suyuqlikning oqib ketishi suyuqlikning kelib tushishiga qaraganda kamroq bo’ladi (boshqacha aytganda suyuqlik oqimi yo’qoladi). Agar  0 0 diva M   bo’lsa, maydonda oqim manbasi ham, oqim yo’qolishi holati ham bo’lmaydi.

Shuni aytish kerakki, vektor maydonning divergensiyasi skalyar bo’lib, uning absolyut qiymati 0 diva M  manbaning yoki oqim yo’qolish holatining quvvatini xarakterlaydi. 1-Misol . Ushbu       2 3 1 , , a x y z i j k x y z          vektor maydonning divergensiyasi topilsin. ◄ Bu holda vektor maydonning koordinata o’qlaridan proyeksiyalari           23 2 3 1 , , , , , , P x y z Q x y z R x y z x y z x y z          bo’lib,     53 5 3 2 2 3 3 P Q R x y z x y z x y z                 bo’ladi. (2) formuladan foydalanib vektor maydonning divergensiyasini topamiz:     53 2diva M x y z    . Qaralayotgan misolda berilgan vektor maydonning divergensiyasi nuqtaning   , ,x y z koordinatalariga bog’liq ekanligini ko’ramiz. Masalan,   0 0 1, 0, 0 M M   nuqtada  0 2 diva M   bo’ladi. Demak,   0 0 1, 0, 0 M M   manba nuqta bo’ladi. ► 2. Vektor maydonning sirkulyatsiyasi va rotori Biz 46–ma’ruzada egri chiziqli integral bilan tanishgan edik. Jumladan, fazoda L egri chiziq hamda bu egri chiziqda   , , , P P x y z    , , Q Q x y z  va   , , R x y z funksiyalar uzluksiz bo’lsa, u holda ushbu       , , , , , , L P x y z dx Q x y z dy R x y z dz    (3)

egri chiziqli integral mavjud bo’ladi. Bunday egri chiziqli integrallar yordamida mexanika, fizika va texnik fanlarning turli sohalaridagi masalalar hal qilinadi. Masalan, egri chiziqning har bir nuqtasi  , ,F F P Q R   kuch ta’siri ostida bo’lsa, unda egri chiziqning M nuqtasidan N nuqtasiga o’tishda bajarilgan ish MNA Pdx Qdy Rdz     (4) bo’ladi. 2-Misol. Og’irlik kuchi ta’sirida bo’lgan m massali nuqtani biror egri chiziqning MN  yoyi bo’yicha M nuqtadan N nuqtaga o’tishda bajarilgan ish topilsin. ◄Fazodagi Dekart koordinatalari sistemasida OZ o’qining yo’nalishi og’irlik kuchi F  yo’nalishi bo’yicha bo’lsin: F mg k     . Bu kuchning koordinata o’qlaridagi proyeksiyalari 0, 0, P Q R mg    bo’ladi. (4) formuladan foydalanib bajarilgan ishni topamiz:   .N Mz N M z MN MNA Pdx Qdy Rdz mgdz mg dz mg z z              ► Eslatma. Fazoda       , , , , , , a P x y z i Q x y z j R x y z k          vektor-funksiya hamda ushbu      r x t i y t j z t k t               tenglama bilan berilgan L egri chiziqni qaraylik. Ravshanki, bu egri chiziqning urinma vektori    r x t i y t j z t k               bo’lib,   , ,d r d r dx dy dz  

bo’ladi. Endi a  hamda d r  vektorlarning skalyar ko’paytmasini topamiz:   , .a d r Pdx Qdy Rdz      Demak, L chiziq bo’yicha egri chiziqli integral uchun   , L L Pdx Qdy Rdz a d r        bo’ladi. Ma’lumki, L yopiq egri chiziq bo’lsa, bu egri chiziq bo’yicha egri chiziqli integral quyidagi       , , , , , , LP x y z dx Q x y z dy R x y z dz   ko’rinishda yoziladi. Biror   a a M   vektor maydon berilgan bo’lib, uning koordinata o’qlaridagi proyeksiyalari       , , , , , , , , P P x y z Q Q x y z R R x y z    bo’lsin. Demak, a P i Q j R k          . Bu maydonda yopiq L egri chiziqni olaylik. Ushbu L C Pdx Qdy Rdz    (5) integral   a a M   vektor maydonning sirkulyatsiyasi deyiladi. Kuch ta’sirida bo’lgan vektor maydonning L chiziq bo’yicha sirkulyatsiyasi massali nuqtaning (zaryadning) bir joydan ikkinchi joyga ko’chirishda bajarilgan ishni bildiradi. 3-Misol. Ushbu a x j    vektor maydonning quyidagi

 cos , 0 2 sinx a t t y a t        aylana bo’yicha sirkulyatsiyasi topilsin. ◄Bu holda 0, , 0 P Q x R    bo’ladi. (5) formuladan foydalanib topamiz:     2 2 2 2 2 0 0 2 2 2 0 cos sin cos 2 2 1 1 cos 2 sin 2 . 0 2 2L a C xdy a t a t dt a tdt a t dt t t a                           ► Ko’pincha vektor maydonlar turli holatlar, jumladan fizik holatlar bilan bog’langan bo’ladi. Bunday vektor maydonlarda aylanma harakatning sodir etilishi maydonning muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Maydonning bunday xususiyatga ega bo’lishi quyida keltiriladigan maxsus vektor yordamida aniqlanadi. Aytaylik ,   a a M   vektor maydon berilgan bo’lib, uning koordinata o’qlaridagi proyeksiyalari       , , , , , , , , P P x y z Q Q x y z R R x y z    uzluksiz barcha xususiy hosilalarga ega bo’lsin. Ushbu R Q P R Q P i j k y z z x x y                                         vektor   a a M   vektor maydonning rotori deyiladi va rota  kabi belgilanadi. Demak, .R Q P R Q P rota i j k y z z x x y                                           (6) Eslatma. Maydonning rotori ikki vektorlarning vektor ko’paytmasi ko’rinishida bo’lib, u quyidagi uchinchi tartibli determinant yordamida simvolik yozilishi mumkin:

i j k rota x y z P Q R            Rotorning bunday simvolik yozilishi uning ifodasini eslash uchun qulay bo’ladi. Agar a  vektor maydonning M nuqtasi orqali birlik normal vektori n  bo’lgan T tekislik o’tkazilsa, unda     , rota M n   skalyar ko’paytma qaralayotgan maydonning M nuqtadagi aylanma qobiliyatini (kuchini) xarakterlaydi. U M nuqtaning koordinatalari hamda T tekislikning yo’nalishiga bog’liq bo’lib, T tekislik rota  vektorga perpendikulyar bo’lganda eng katta qiymatga ega va u   rota M  ga teng bo’ladi. Agar   a M vektor maydonning har bir nuqtasida   0 rota M   bo’lsa, maydon potensial maydon deyiladi. 4-Misol . Ushbu   2 , , a a xz yz xy    vektor maydonning  2 0; , a a  nuqtadagi rotori topilsin. ◄ Bu maydon uchun 0, , 2 , 0, .P P x y z Q Q yz z z R R x y y x                   bo’ladi. (6) formuladan foydalanib topamiz:     2 . rota x yz i x y j         

Bu rotor  2 0; , a a nuqtada  2 3 0; , 2 rota a a a i a j         bo’ladi. ►

Asosiy adabiyotlar 1. Lumaycv M.i; Tadjiyeva Z.G’. BoshlangMch sinflarda malcmalika o’qilish metodikasi. (() O’Y uciiun darslik.) Toshkenl. “Fan va Icxnologiya”, 2005 yil. 3. Kimaycv M.E. Boslilang’ich sinflarda malcmalika o’qilish mclodikasidan praklikum. (O 0 ‘Y uchun o’quv qolanma) Toshkent. "O’qiluvchi”, 2004 yil. 4. Jumayev M.E. Boshlang’ich sinllarda malcmalika o’qilish mclodikasidan laboraloriya mashg’ulollari. (O ()’Y uchun o4|uv qo’llanma) Toshkenl. “Yangi asr avlodi”, 2006 yil. 5. Tadjiyeva 7, (L’., Alxlullaycva U.S., Lumaycv M.E., Sidelnikova R.I., Sadikova A.V. М сю дика мрсмоданаиия Marc MaTHKH. -T. Turon-lqbol,2011. 336 s. QoSliiiiicliii adabiyotlar 6. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kclajagimi/.ni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - Toshkenl, 0 ‘zbekislon, 2017. - 488 b. 7. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, dcmokralik O’zbcki.slon davlalini birgalikda barpo clamiz. - Toshkenl, 0 ‘zbekislon, 2016. - 56 b.

Похожие

Stоks fоrmulasi

Chebishev kvadratur formulasi

O’zgaruvchan hajm bo’yicha olingan integraldan vaqt bo’yicha hosila olish formulasi

Gauss tipidagi kvadratur formulaning xususiy hollari

Bog`lanmagan tajribalar. Bernulli formulasi