Mustaqil-nazorat ishni bajarish bo’yicha usuliy ko’rsatmalar - Алгебра - Рефераты

Mustaqil-nazorat ishni bajarish bo’yicha usuliy ko’rsatmalar

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

174 KB

Mustaqil-nazorat ishni bajarish bo’yicha usuliy ko’rsatmalar Reja: 1. Nomanfiy butun sonlar to’plamini to’plamlar nazariyasi asosida qurish. 2. Nomanfiy butun sonlar to’plamini aksiomatik asosda qurish. Matematik induksiya prinsipi. 3. Natural son miqdorlarni o’lchash natijasi sifatida. 4. Pozitsion sanoq sistemalarida sonlar ustida amallar. 5. Sonlarning bo’linishi. 6. Natural sonlar bo’linishini matematik induksiya metodi yordamida isbotlash. 7. Tub va murakkab sonlar. Ikki yoki bir necha sonlarning EKUB va EKUK larini topish 8. Butun sonlar va ular ustida amallar. 9. Ratsional sonlar. Haqiqiy va kompleks sonlar. 10. Son tushunchasini kengaytirish.

Mustaqil-nazorat ishni bajarish bo’yicha usuliy ko’rsatmalar. Bajariladigan nazorat ish daftarining yuzi quyidagicha to’ldiriladi(misol tariqasida): Boshlang’ich ta’lim va sport, tarbiyaviy ish yo’nalishi bo’yicha o’qiyotgan maxsus sirtqu bo’lim 2-bosqich “a” guruh talabasi Karimova Muyassarning matematika fanidan yozgan nazorat ishi. - Talaba uy adresi; - Ish joyi, staji; Nazorat ish daftarining birinchi betida: Variant nomeri, topshiriq nomerlari, hamda topshiriq berilishi. Daftarning keyingi betlarida har bir topshiriqning bajarilishi qayd etib boriladi. 1. Nomanfiy butun sonlar to’plamini to’plamlar nazariyasi asosida qurish. 1-topshiriq: Butun nomanfiy sonlarning yig’indisi ta’rifidan foydalanib, quyidagiarni tushuntiring: a) 4+3=7 b) 2+5=7 c) 5+0=5 Yechish: Nomanfiy sonlar yig’indisining kesishmaydigan to’plamlar birlashmasi orqali ta’rifini keltiramiz. Ta’rif: Butun nomanfiy a va b sonlarning yig’indisi deb, n(A)=a, n(B)=b bo’lib, kesishmaydigan A va B to’plamlar birlashmasidagi elementlar soniga aytiladi: ) ( B A n b a    , bu yerda n(A)=a, n(B)=b va   B A . Ushbu ta’rifdan foydalanib, yuqoridagi ta’riflarni tushuntiramiz. a) 4+3=7 4 – bu biror A to’plamning elementlar soni, 3 – biror B to’plamning elementlar soni, bunda ular kesishmasi bo’sh to’plam bo’lishi kerak. Masalan, A={a,b,c,d}, B={x,y,z} to’plamlarni olamiz. Ularni birlashtiramiz: }, , , , , , { z y x d c b a B A   . Sanash yo’li bilan 7 ) (   B A n ekanini aniqlaymiz. Demak, 4+3=7.

Bu o’rinda shuni ta’kidlash joizki, to’plam elementlarini tanlash ixtiyoriy bo’lishi mumkin. b) 2+5=7 2 – bu biror C to’plam elementlari soni, 5 – bu biror D to’plam elementlari soni bo’lsin. C va D to’plamlar umumiy elementlarga ega bo’lmasligi kerak. Masalan, C – birinchi tokchadagi kitoblar. Shartga ko’ra n(C)=2, ya’ni 1- tokchada 2 ta kitob bor. D – ikkinchi tokchadagi kitoblar. Bu to’plam elementlar soni n(D)=5, ya’ni 2-tokchada 5 ta kitob bor. Haqiqatda ikkala tokchada umumiy bo’lgan kitob yo’q. Ya’ni  D C . 7 – bu C va D to’plamlar birlashmasidagi kitoblar soni, ya’ni 7 ) (   D C n . Demak 2+5=7. Ushbu tenglik boshlang’ich sinflarda yechiladigan quyidagi ko’rinishdagi masala yechimi bo‘ladi: “Birinchi tokchada 2ta, ikkinchi tokchada 5ta kitob bor. Ikkala tokchada nechta kitob bor?” c) 5+0=5 Ushbu tenglikni nazariy to’plam nuqtai nazarida tushuntirish uchun shu tenglik yechim hisoblangan quyidagi masalani keltiramiz: “Birinchi likopchada 5 ta olma bor. Ikkinchi likopchada olma yo’q. Ikkala likopchada nechta olma bor?” 5 – bu birinchi likopchadagi olmalar soni, agar birinchi likopchadagi olmalarni A deb belgilasak, u holda n(A)=5 bo’ladi. Ikkinchi likopchadagi olmalarni B deb olsak, unda olma yo’q. Shu sababli  B bo’lib, undagi olmalar soni 0 ) ( ) (    n B n , ya’ni bo’sh to’plamdagi elementlar soni 0 ga teng bo’ladi. Ikkala likopchadagi olmalar soni 5 ) ( ) ( ) (       A n A n B A n bo’ladi. 2. Nomanfiy butun sonlar to’plamini aksiomatik asosda qurish. Matematik induksiya prinsipi. 2-topshiriq: Istalgan N n uchun 8 n + 6 ifodaning 7 ga bo’linishini matematik induksiya metodi yordamida isbotlang. Isbot: 1)n=1 uchun tasdiqning to’g’riligini isbotlaymiz. 8 1 + 6=14 14 soni 7 ga karrali, demak n=1 uchun o’rinli.

2) Agar tasdiq n=k (k≤n) uchun to’g’ri bo’lsa, n=k+1 uchun to’g’ri bo’lishini isbotlaymiz. (8 к +6) :7 (1) to’g’ri bo’lsin deb faraz qilamiz, (8 к +1 +6) :7 (2) to’g’riligini ko’rsatamiz. 1 usul : (8 к+1 +6)-(8 к +6)=8 к+1 -8 к +6-6=8 к (8-1)=8 к ∙7  7 ( ko ’ paytuvchilardan 1 tasi 7 ga bo ’ linadi , ko ’ paytma ham 7 ga bo ’ linadi ) 2 usul : (8 к+1 +6)=8 к 8 1 +6=1∙8 к +6+7∙8 к =(8 к +6)+7∙8 к Bunda birinchi qo ’ shiluvchi ((1) ga asosan ) 7 ga karrai , ikkinchi qo ’ shiluvchi ham 7 ga karrali ( ko ’ paytuvchilardan biri 7 ga karrali , demak ko ’ paytma ham 7 ga karrali ). Natijada yig’indi ham 7 ga karrali bo’ladi. Demak, istalgan N n uchun 8 n + 6 ifoda 7 ga qoldiqsiz bo’linadi. 3. Natural son miqdorlarni o’lchash natijasi sifatida. 3-topshiriq: Quyidagi masalani miqdorlar (kesmalar) nazariyasi nuqtai nazarida talqin qilib yeching. “Oshxonaga 7 kg kartoshka va 5 kg sabzi olib kelindi. Tushlikda 6 kg sabzavot ishlatildi. Oshxonada necha kilogramm sabzavot ishlatilmay qoldi?” Yechish: Oshxonaga keltirilgan kartoshkalar massasini a kesma ko’rinishida, sabzilar massasini b kesma ko’rinishida tasvirlaymiz. U holda hamma keltirilgan sabzavotlar massasini a ga teng AB kesmadan va b ga teng BC kesmada tuzilgan AC kesma yordamida tasvirlash mumkin. AC kesma uzunligining son qiymati AB va BC kesmalar son qiymatlarining yig’indisiga teng bo’lgani uchun keltirilgan sabzavotlar massasini qo’shish amali bilan topamiz: 7+5=12 (kg). Endi masalaning ikkinchi qismini izohlab yechamiz. Jami sabzavotlardan tushlikda 6 kg sabzavot ishlatildi. Keltirilgan sabzavotlarni ifodalovchi AC kesmani tasvirlab, undan tushlikda ishlatilgan sabzavot massasi c ga teng CD kesma yordamida

tasvirlab, AC va CD kesmalar son qiymatlarining ayirmasiga teng AD kesmani tasvirlaymiz. Demak AD kesma son qiymati keltirilgan jami sabzavotlar massasini ifodalovchi AC va tushlikda ishlatilgan sabzavotlar massasini ifodalovchi CD kesmalar son qiymatlari ayirmasiga teng. Shuning uchun AD kesma son qiymati ayirish amali bilan topiladi: 12–6=6 (kg). 4. Pozitsion sanoq sistemalarida sonlar ustida amallar. 4-topshiriq: Hisoblang va natijani o’nli sanoq sistemasida yozing. 324 5 ∙ 42 5 + 213 5 Beshlik sanoq sistemasida qo’shish va kopaytirish jadvalini tuzamiz. + 0 1 2 3 4 0 0 1 2 3 4 1 1 2 3 4 10 2 2 3 4 10 11 * 0 1 2 3 4 0 0 0 0 0 0 1 0 1 2 3 4 2 0 2 4 11 13 3 0 3 11 14 22 4 0 4 13 22 31A B C7 kg 5 kg A D C12 kg 6 kg

3 3 4 10 11 12 4 4 10 11 12 13 Bu jadvaldan foydalanib hisoblaymiz. Endi 31031 5 sonining 10 lik sanoq sistemadagi yozuvini topamiz. 31031 5 =3∙5 4 +1∙5 3 +0∙5 2 +3∙5+1=3∙625 + +125+15+1=1875+125+16=2016 5. Sonlarning bo’linishi. 5-topshiriq: Amallarni bajarmasdan quyidagi ifodalarni 6 ga bo’linish yoki bo’linmasligini ko’rsating: а ) 546+174+390 b) 546+174+380 c) 546+176+380 Yechish: Murakkab songa bo’linish belgisidan foydalanamiz.Bu uchun 6 sonini 2 va 3 tub ko’paytuvchilar ko’paytmasi shaklida yozamiz.Demak, son 6 ga bo’linishi uchun 2 va 3 ga bo’linishi etarli. а ) 546  6, chunki 546  2 (oxirgi raqami juft son bo’lgani uchun). 546  3 (raqamlar yig’indisi 3 ga bo’lingani uchun) 174  6 va 390  6 (xuddi yuqoridagi shartlarga ko’ra) Demak: (546+174+390)  6 b)546 va 174 ( а punktga asosan ) 6 ga bo’linadi. 380 soni 6 ga bo’linmaydi, chunki 380 soni 2 ga bo’linsa ham, 3 raqamiga bo’linmaydi. (raqamlar yig’indisi 3 ga bo’linmaydi).

Demak, 546+174+380 yig’indi ham 6 ga bo’linmaydi. c) Berilgan yig’indida 546  6 (a punktga asosan)176va 380 sonlari esa 6 ga bo’linmaydi. Qo’shiluvchilardan bittasi 6 ga bo’linadi, ikkitasi esa bo’linmaydi bu holatda yig’indini topmasdan turib, uning 6ga bo’linish yoki bo’linmasligi to’g’risida hech narsa aytish mumkin emas. 6. Natural sonlar bo’linishini matematik induksiya metodi yordamida isbotlash. 6-topshiriq: n ning har qanday natural qiymatlarida n 5 -n ifoda 30 ga bo’linishini isbotlang. Yechish: n 5 -n=n(n 4 -1)=n(n 2 -1)(n 2 +1)=(n-1)∙n∙(n+1)(n 2 +1) Endi 30 ni tub ko’paytuvchilar ko’paytmasi shaklida yozamiz: 30=2∙3∙5 Agar n 5 -n soni 2 ga, 3ga va 5 ga bo’linishini isbotlasak,unda bu son 30 ga bo’linishini isbotlagan bo’lamiz. (n-1)∙n∙(n+1)∙(n 2 +1) 2ga bo’linadi, chunki ikkita ketma-ket kelgan natural sonlardan albatta bittasi juft demak bu son 2 ga bo’linadi. 3ga bo’linadi, chunki uchta ketma-ket kelgan natural sonlardan bittasi albatta 3ga bo’linadi. Endi (n-1)∙n∙(n+1)∙(n 2 +1) ifodaning 5ga bo’linishini isbotlash qoldi. Natural sonlar to’plamini 5 ga qoldiqli bo’lish nuqtai nazaridan 5 ta sinfga ajratamiz: 1)5q shaklidagi sonlar, ya'ni 5 ga karrali sonlar. 2)5q+1 shaklidagi sonlar, ya'ni 5ga bo’lganda 1 qoldiq qoladigan sonlar. 3)5q+2 shaklidagi sonlar, ya'ni 5ga bo’lganda 2 qoldiq qoladigan sonlar. 4)5q+3 shaklidagi sonlar, ya'ni 5ga bo’lganda 3 qoldiq qoladigan sonlar. 5)5q+4 shaklidagi sonlar, ya'ni 5ga bo’lganda 4 qoldiq qoladigan sonlar.

n=5q bo’lganda (n-1)∙n∙(n+1)∙(n 2 +1)=(5q-1)5q(5q+1)∙(25q 2 +1) Bunda ko’paytuvchilardan biri 5q 5 ga bo’linadi.Demak, ko’paytma ham 5ga bo’linadi. n=5q+1 bo’lganda (n-1)∙n∙(n+1)∙(n 2 +1)=5q(5q+1)(5q+2)∙(25q 2 +10q+2) Bunda ko’paytuvchilardan biri 5q 5 ga bo’linadi.Demak, ko’paytma ham 5ga bo’linadi. n=5q+2 bo’lganda (n-1)∙n∙(n+1)∙(n 2 +1)=(5q+1)∙(5q+2)∙(5q+3)∙(25q 2 +20q+5)= =(5q+1)∙(5q+2)∙(5q+3)∙5(5q 2 +4q+1) bunda ham ko’paytuvchilardan biri 5 ga bo’linadi, demak, ko’paytma ham 5 ga bo’linadi. n=5q+3 bo’lganda (n-1)∙n∙(n+1)∙(n 2 +1)=(5q+2)∙(5q+3)∙(5q+4)∙(25q2+30q+10)= (5q+2)∙(5q+3)∙(5q+4)∙5(5q 2 +6q+2) bunda ham ko’paytuvchilaradan biri 5,demak ko’paytma 5 ga bo’linadi. n=5q+4 bo’lganda (n-1)∙n∙(n+1)∙(n 2 +1)=(5q+3)∙(5q+4)∙(5q+5)∙(25q 2 +40q+17)= (5q+3)∙(5q+4)∙5(q+1)∙(25q 2 +40q+17) bunda ham ko’paytuvchilaradan biri 5,demak ko’paytma 5 ga bo’linadi. Demak, n 5 -n 2ga, 3ga va 5ga bo’lingani uchun ifoda 30 ga bo’linadi. Bu isbotlashni bajarishda to’la induktsiya metodidan foydalanildi. 7. Tub va murakkab sonlar. Ikki yoki bir necha sonlarning EKUB va EKUK larini topish. 7-topshiriq: 631 soni tub son, 637 soni murakkab son ekanligini isbotlang. Ushbu topshiriqni bajarishda “Murakkab a sonining eng kichik tub bo’luvchisi a dan oshmaydi” degan tasdiqdan

foydalanamiz. Ushbu tasdiqga asosan, 631 ning tub son ekanligini ko’rsatish uchun ushbu sonni 631 gacha bo’lgan tub sonlarga bo’lib tekshiramiz. 26 631  gacha barcha tub sonlarni yozib chiqamiz: 2,3,5,7,11,13,17,19,23 (1) 631 soni (1) qatordagi sonlardan birortasiga bo’linadimi yo’qmi, shuni tekshiramiz. 2, 3 va 5 ga bo’linish alomatlariga asosan 631 soni bu sonlarga bo’linmasligini ko’ramiz. 631 ni qolgan tub sonlarga ham bo’linmasligini bo’lish yo’li bilan tekshiramiz. Shunday qilib, 631 soni (1) qatordagi birorta tub songa bo’linmaydi, demak, 631- tub son. b) 637 ni murakkab son ekanligini isbotlash uchun yuqoridagi algoritmdan foydalanamiz. 637 soni (1) qatordagi 2,3,5 ga bo’linmaydi (bo’linish belgilarini qo’llab tekshiramiz), ammo 7ga bo’linadi. Shu sababli 637 soni murakkab son bo’ladi. 8. Butun sonlar va ular ustida amallar. Amal komponentlari va natijasi orasidagi bog’lanishga doir topshiriqlarni bajarishda quyidagi qoidalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 1) a+x=b yoki x+a=b  x=b–a Noma’lum qo’shiluvchini topish uchun yig’indidan ma’lum qo’shiluvchi ayriladi. 2) x–a=b  x=b+a Noma’lum kamayuvchini topish uchun ayirmaga ayriluvchi qo’shiladi. 3) a–x=b  x=a–b Noma’lum ayriluvchini topish uchun kamayuvchidan ayirma ayriladi. 4) a∙x=b yoki x∙a=b  x=b : a Noma’um ko’paytuvchini topish uchun ko’paytma ma’lum ko’paytuvchiga bo’linadi.

5) x:a=b  x=b∙a Noma’lum bo’linuvchini topish uchun bo’luvchi bo’linmaga kopaytiriladi. 6) a:x=b  x=a:b Noma’lum bo’luvchini topish uchun bo’linuvchi bo’linmaga bo’linadi. 8-topshiriq: Amal komponentlari va natijasi orasidagi bog’lanishlardan foydalanib quyidagi tenglamani yeching. {2400:[(64-5x):6+46]-32}∙14=224 1) Ko’paytuvchi ko’paytmani ko’payuvchiga bo’linmasiga teng. 2400:[(64-5x):6+46]-32=224:14 2400:[(64-5x):6+46]-32=16 2) Kamayuvchi ayriluvchi bilan ayirmaning yig’indisiga teng. 2400:[(64-5x):6+46]=16+32 2400:[(64-5x):6+46]=48 3) Bo’luvchi bo’linuvchini bo’linmaga bo’linganiga teng. (64-5x):6+46=2400:48 (64-5x):6+46=50 4) Qo’shiluvchi yig’indidan ikkinchi qo’shiluvchini ayrilganiga teng. (64-5x):6=50-46 (64-5x):6=4 5) Bo’linuvchi bo’luvchi bilan bo’linmaning ko’paytmasiga teng. 64-5x=4∙6 64-5x=24 6) Ayriluvchi kamayuvchidan ayirmaning ayrilganiga teng. 5x=64-24 5x=40 7) Ko’paytuvchi ko’paytmani ko’payuvchiga bo’linganiga teng. x=40:5 x=8 9. Ratsional sonlar. Haqiqiy va kompleks sonlar.

9-topshiriq: a) Musbat ratsional sonlarni qo’shish assotsiativ ekanliini isbotlang. Yechish: Ixtiyoriy musbat ratsional sonlar a,b,c uchun (a+b) +c=a+(b+c) ekanligini isbotlash uchun . n m a  , n к b  va n p c  shaklida yozamiz. Bunda m,n,p,k – natural sonlar. ; ) ( ) ( ) ( n Р к m n Р n к m n Р n к n m c b a            m,n,p va k lar natural sonlar bo’lgani uchun natural sonlarni qo’shishning assotsiativ qonunidan foydalanamiz: n Р к m n Р к m ) ( ) (      Kasrlarni qo’shish qoidasiga asosan: ) ( ) ( ) ( с в a n Р n к n m n Р к n m n Р к m            Shuni isbotlash talab etilgan edi. b) 1242 351 va 1012 143 kasrlarning qisqarmas ko’rinishi qanday? Ulardan qaysi biri katta? Yechish: 1) Kasrning qisqarmas ko’rinishini topish uchun uning surat va maxrajini eng katta umumiy bo’luvchisiga bo’lish kerak. 351 va 1242 sonlarining eng katta umumiy bo’luvchisini Yevklid algoritmi yordamida topamiz. Shunday qilib EKUB(1242;351)=27

46 13 27 46 27 13 1242 351     46 13 kasri 1242 351 kasrning qisqarmas ko’rinishi bo’ladi. Xuddi shunday usul bilan 143 va 1012 ning EKUBni topamiz: bu 11 bo’ladi. Demak, 92 13 11 92 11 13 1012 143     ; 46 13 va 92 13 kasrlarni taqqoslaymiz. 2) Bu kasrlarning suratlari teng. Shunga ko’ra maxraji katta bo’lgan kasr kichik bo’ladi, ya’ni 46 13 > 92 13 , Demak 1012 143 1242 351  . 10. Son tushunchasini kengaytirish. 10-topshiriq: Avtomobil birinchi kuni butun yo’lning 8 5 qismini, ikkinchi kuni esa, birinchi kunda o’tilgan yo’lning 17 5 qismini, uchinchi kuni esa qolgan 260 km masofani o’tdi. Agar avtomobil 10 km yo’l uchun 5 21 litr benzin sarflasa, butun yo’lni o’tish uchun qancha benzin sarflangan? Masala shartiga asosan ifoda to’zib yeching. Yechish: Masaladagi savolga javob berish uchun avtomobil bosib o’tgan butun yo’lni bilish kerak. Buning uchun avtomobil ikkinchi va uchinchi kuni yo’lning qancha qismini o’tganini bilish zarur. Ikkinchi kuni birinchi kuni o’tilgan yo’lning 17 5 qismini o’tgan, demak, ikkinchi kuni butun yo’lning 17 5 8 5 qismini o’tgan.Uchinchi kuni esa butun yo’lning ) 17 5 8 5 8 5( 1    qismini o’tgan.

Ammo uchinchi kuni 260 km masofani o’tgani sababli va) 17 5 8 5 8 5( 1    qismini o’tgani uchun 260 ni ) 17 5 8 5 8 5( 1    ga bo’lsak butun yo’l kelib chiqadi: 1km uchun benzin sarflash normasi )( 10: 5 21 l Demak, butun yo’lda avtomobil 260:[ ) 17 5 8 5 8 5( 1    ] ∙ [ 10: 5 21 ] (l) benzin sarflaydi. Amallarni bajarsak, avtomobilning butun yo’lni bosib o’tish uchun 5 2 190 litr benzin sarflagani kelib chiqadi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. L.P.Stoylova, A.M.Pishkalo Boshlang’ich matematika kursi asoslari. "O’qituvchi", 1991. 2. N.Ya.Vilenkin. Matematika M., 1977. 3. O.Xudoyberganov. Matematika T., 1980. 4. N.N.Lavrova, L.P.Stoylova. Zadachnik-praktikum po matematiki M., 1985. 5. R.Ibrohimov. Matematikadan masalalar to’plami. T., 1995. 6. www.Ziyonet.uz

Похожие

O’zgaruvchan hajm bo’yicha olingan integraldan vaqt bo’yicha hosila olish formulasi

Nazariy materiallar yuzasidan ba`zi tushunchalar (algebra)

Ixtisoslashtirilgan boshlang’ich sinflarda matematika o’qitish

Bolalar bog`chasida, bolalarda matematik tasavvurlarni rivojlantirish bo`yicha ishni rejalashtirish va qayd qilish

O‘quvchilarning faollik darajasiga ko‘ra farqlanuvchi metodlari, o‘quvchilarning mustaqil ishlari