Murakkab funksiyaning hosilasi. Teskari funksiyaning hosilasi. Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi - Алгебра - Рефераты

Murakkab funksiyaning hosilasi. Teskari funksiyaning hosilasi. Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

225 KB

Murakkab funksiyaning hosilasi . Teskari funksiyaning hosilasi . Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi Reja: 1. Murakkab funksiyaning hosilasi 2. Teskari funksiyaning hosilasi. 3. Asosiy elementar funksiyalarning hosilalari 4. Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi Teskari trigonometrik funksiyalarning hosilalari

1. Murakkab funksiyaning hosilasi . Aytaylik, u= (x) funksiya (a,b) intervalda, y=f(u) funksiya esa (c;d) da aniqlangan bo‘lib, bu funksiyalar yordamida y=f(  (x)) murakkab funksiya tuzilgan bo‘lsin (bunda, albatta, x  (a,b) da u=  (x)  (c,d) bo‘lishi talab qilinadi). Teorema . Agar u=  (x) funksiya x  (a,b) nuqtada hosilaga ega , y=f(u) funksiya esa u=  (x) nuqtada hosilaga ega bo‘lsa, u holda y=f(  (x)) murakkab funksiya x nuqtada hosilaga ega va (f(  (x)))’=f’(u)  ’(x) (1) formula o‘rinli bo‘ladi. Isboti. u=  (x) funksiya x nuqtada hosilaga ega bo‘lganligi uchun uning x nuqtadagi orttirmasini ( 2.1 ) formuladan foydalanib  u=  ’(x)  x+  x (2) ko‘rinishda yozish mumkin, bu erda  x  0 da   0. Shunga o‘xshash, y=f(u) funksiyaning u nuqtadagi orttirmasini  y=f’(u)  u+  u (3) ko‘rinishda yozish mumkin, bunda  u  0 da   0. So‘ngi (3) tenglikdagi  u o‘rniga uning (2) tenglik bilan aniqlangan ifodasini qo‘yamiz. Natijada  y=f’(u)(  ’(x)  x+  x)+  (  ’(x)  x+  x)= f’(u)  ’(x)  x+(f’(u)  +  ’(x)  +  )  x tenglikka ega bo‘lamiz. Agar  x  0 bo‘lsa, (2) tenglikdan   0 va  u  0 bo‘lishi, agar  u  0 bo‘lsa, u holda (3) tenglikdan   0 ekanligi kelib chiqadi. Bulardan esa  x  0 da f’(u)  +  ’(x)  +  cheksiz kichik funksiya ekanligi kelib chiqadi, uni  bilan belgilaymiz. Shunday qilib,  y=f’(u)  ’(x)  x+  x tenglik o‘rinli. Bundan x y   = f’(u)  ’(x)+  va 0xlim x y   = f’(u)  ’(x) o‘rinli ekanligi kelib chiqadi. Bu esa y’= f’(u)  ’(x) ekanligini isbotlaydi. Misol. y = 4 2 2     x x funksiyaning hosilasini toping. Yechish. Bu erda y=u 4 , u=      x x 2 2 . Demak, y’=(u 4 )’       x x 2 2 ’= = 4u 3      2 2 2 x x =8           2 3 2 1 2 x x x x . Amalda (1) tenglikni dx du du dy dx dy   yoki y x ’=y u ’u x ’ ko‘rinishda yozib, quyidagi qoida tarzida ifodalaydi: Murakkab funksiyaning erkli o‘zgaruvchi bo‘yicha hosilasi oraliq o‘zgaruvchi bo‘yicha olingan hosila va oraliq o‘zgaruvchidan erkli o‘zgaruvchi bo‘yicha olingan hosilalar ko‘paytmasiga teng. Bu qoidani quyidagicha talqin qilish mumkin: agar berilgan nuqtada y o‘zgaruvchi u ga nisbatan y u ’ marta tez, u esa x ga nisbatan u x ’ marta tez o‘zgarsa, u holda y o‘zgaruvchi x ga nisbatan y u ’u x ’ marta tez o‘zgaradi, ya’ni y x ’=y u ’u x ’ .

Yuqoridagi qoida uchta, umuman chekli sondagi hosilaga ega bo‘lgan funksiyalar kompozitsiyasi uchun ham o‘rinli. Masalan, agar y=f(u), u= (t), t=h(x) bo‘lsa, u holda y x ’=y u ’u t ’t x ’ tenglik o‘rinli bo‘ladi. 2 . Teskari funksiyaning hosilasi. Faraz qilaylik y=f(x) funksiya [ a;b ] kesmada monoton o‘suvchi, ( a;b ) intervalda y’=f’(x) hosilaga ega va  x  (a,b) uchun f’(x)  0 bo‘lsin. Quyidagi belgilashlarni kiritamiz: f(a)=  , f(b)=  . U holda y=f(x) funksiya uchun teskari funksiyaning mavjudligi va uzluksizligi haqidagi teorema shartlari bajariladi, chunki y=f(x) funksiyaning uzluksizligi uning hosilaga ega ekanligidan kelib chiqadi. Shunday qilib, [  ;  ] kesmada y=f(x) funksiyaga nisbatan teskari bo‘lgan x=  (y) funksiya mavjud bo‘ladi. Teskari funksiya argumenti y ga  y  0 orttirma beramiz. U holda x=  (y) funksiya biror  x=  (y+  y)-  (y) orttirma oladi va teskari funksiyaning monotonligidan  x  0, uzluksizligidan esa  y  0 da  x  0 ekanligi kelib chiqadi. Endi x=  (y) funksiyaning hosilasini topamiz. Yuqorida aytilganlarni e’tiborga olsak, hosilaning ta’rifiga ko‘ra )x('f y x lim y x lim x y 1 1 0 0         , demak x y ’=  ’(y)=1/f’(x) formula o‘rinli ekan. Shunday qilib, quyidagi teorema isbot bo‘ldi. Teorema . Agar y=f(x) funksiya [ a;b ] kesmada monoton o‘suvchi, ( a;b ) intervalning har bir nuqtasida noldan farqli y’=f’(x) hosilaga ega bo‘lsa, u holda bu funksiyaga teskari bo‘lgan x=  (y) funksiya (f(a);f(b)) intervalda hosilaga ega va  y  (f(a);f(b)) uchun uning hosilasi 1/f’(x) ga teng bo‘ladi. Ushbu teorema f(x) funksiya kamayuvchi bo‘lganda ham o‘rinli ekanligini isbotlashni o‘quvchilarga qoldiramiz. Demak, teskari funksiya hosilasini hisoblash qoidasi x y 'y 'x 1  (4) formula bilan ifodalanadi. Asosiy elementar funksiyalarning hosilalari 1. y=x  (x>0) darajali funksiyaning hosilasi Bu funksiyaning x nuqtadagi orttirmasi  y=(x+  x)  -x  =x  (( x x 1 )  -1) ga teng va x x ) x x ( x x y         1 1 1   bo‘ladi. Ma’lumki,       x )x ( limx 1 1 0 . Shuning uchun 1 1 0 0 1 1                x x x ) x x ( x lim x y lim x x . Bundan funksiyaning x nuqtadagi hosilasi mavjud va y’=  x  -1 bo‘ladi.

Demak, (x )’=  x  -1 va d(x  )=  x  -1 dx formulalar o‘rinli. Murakkab funksiyaning hosilasini hisoblash va differensiali formulalarini foydalangan holda, (u(x))  ko‘rinishdagi murakkab funksiya uchun quyidagi formulalarni yozish mumkin: ((u(x))  )’=  (u(x))  -1  u’(x), d((u(x))  )=  (u(x))  -1  u’(x)dx . Masalan y=(x 2 +1) 3 funksiyaning hosilasini topish talab qilinsin. Bu misolda u(x)=(x 2 +1),  =3 . Demak, yuqoridagi formulaga ko‘ra y’=3(x 2 +1) 2  ((x 2 +1)’=3((x 2 +1) 2  2x=6x(x 2 +1) 2 bo‘ladi. 2. Ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi . y=a x (a>0, a  1) ko‘rsatkichli funksiya uchun  y=a x+  x -a x =a x (a  x - 1) va x ) a( a x y x x       1 . Ma’lumki, a ln x a lim x x      1 0 . Shuning uchun x a a lim x y lim x x x x         1 0 0 = = a x lna mavjud. Demak (a x )’=a x lna va d(a x )’=a x lnadx , xususan, (e x )’=e x va d(e x )’=e x dx formulalar o‘rinli ekan. Ko‘rinib turibdiki, y=e x funksiya ajoyib xossaga ega: uning hosilasi o‘ziga teng ekan. Misol . y=e x funksiya grafigi O y o‘qini qanday burchak ostida kesib o‘tadi? Yechish. Funksiya grafigi Oy o‘qini (0;1) nuqtada kesib o‘tadi. Funksiya grafigiga shu nuqtasida o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini topamiz: y’=e x va y’(0)=e 0 =1 , bundan esa urinmaning Ox o‘qi bilan kattaligi  /4 ga teng b o‘lgan burchak tashkil qilishi kelib chiqadi. U holda urinma Oy o‘qi bilan ham kattaligi  /4 ga teng bo‘lgan burchak tashkil qiladi. 1-rasmda y=e x funksiya grafigi berilgan, bunda funksiya grafigi 10-rasm x =0 nuqta atrofida y=x-1 to‘g‘ri chiziqqa urinadi. Yuqoridagi misolda olingan natija e soniga quyidagicha ta’rif berishga imkon beradi: e soni deb ordinata o‘qini  /4 burchak ostida kesib o‘tuvchi ko‘rsatkichli funksiyaning asosiga aytiladi. a u(x) ( a >0, a  1) funksiya uchun quyidagi formulalarning o‘rinli bo‘lishini ko‘rish qiyin emas: ( a u(x) )’= a u(x)  u’(x)  lna, d(a u(x) )= a u(x)  u’(x)  lna  dx . Masalan, ( 3 5x-3 )’=3 5x-3  (5x-3)’  ln3=5  3 5x-3  ln3 . 3. y=log a x (a>0, a  1, x>0) logarifmik funksiyaning hosilasi .

Bu funksiya x=a y funksiyaga nisbatan teskari funksiya bo‘lgani uchun teskari funksiyaning hosilasini topish qoidasiga ko‘ra a lnx a ln a 'x 'y y y x 1 1 1    ya’ni a lnx )'x (log a 1  . Xususan, x )'x (ln 1  formula o‘rinli . Bu formulalardan quyidagi muhim xulosani chiqarish mumkin: a lnx lim )'x (log lim x a x 1    =0, ammo (log a x)’ geometrik nuqtai nazardan y=log a x funksiya grafigiga abssissasi x ga teng bo‘lgan nuqtada o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientiga teng. Shunday qilib,  tg limx  =0, ya’ni  xlim =0, bu esa yyetarlicha katta x lar uchun urinma abssissalar o‘qiga «deyarli parallel» bo‘lishini anglatadi. Bu holni funksiya grafigini chizishda hisobga olish zarur. log a u(x) funksiya uchun quyidagi formula o‘rinli: a ln )x(u )x('u ))'x(u (log a   . 4. Trigonometrik funksiyalarning hosilalari 1) y=sinx funksiyaning hosilasi . Funksiyaning x nuqtadagi orttirmasini sinuslar ayirmasi formulasidan foydalanib topamiz: )x x cos(x sin x sin )x x sin( y 2 2 2        . Funksiya orttirmasining argument orttirmasiga nisbati )x x cos( x x sin x y 2 2 2        ga teng. Bu tenglikda birinchi ajoyib limit va cosx funksiyaning uzluksizligini e’tiborga olgan holda limitga o‘tsak, x cos )x x cos( lim x x sin lim x у lim x x x           2 2 2 0 0 0 bo‘ladi. Demak, (sinx)’=cosx formula o‘rinli. 2) y=cosx funksiyaning hosilasi . Bu funksiyaning hosilasini topish uchun cosx=sin(x+  /2) ayniyat va murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasidan foydalanamiz. U holda (cosx)’=(sin(x+  /2))’=cos(x+  /2)  (x+  /2)’=cos(x+  /2)  1=cos(x+  /2). cos(x+  /2)=-sinx ayniyatni e’tiborga olsak, quyidagi formulalarning o‘rinli ekanligi kelib chiqadi: (cosx)’=-sinx . y=sinx va y=cosx funksiyalarning hosilalarini quyidagi fizik mulohazalardan foydalanib ham keltirib chiqarish mumkin. Faraz qilaylik birlik aylanada burchak tezligi  =1 rad/s bo‘lgan nuqta harakatlanayotgan bo‘lsin (11- rasm). Va q tning boshlang‘ich momentida nuqta A 0 , vaqtning t momentida A holatda bo‘lsin. U holda A 0 A yoyning uzunligi t ga, A 0 OA markaziy

burchak t radianga teng bo‘ladi. Sinus va kosinusning ta’riflariga ko‘ra A nuqtaning ordinatasi sint , abssissasi esa- cost ga teng. 11-rasm Demak, A nuqtaning abssissa o‘qidagi proeksiyasi B nuqta x=sint qonuniyat bilan, ordinata o‘qidagi proeksiyasi S nuqta y=cost qonuniyat bilan harakat qiladi. Shu harakatlarning tezliklarini topamiz. Ma’lumki, A nuqtaning chiziqli tezligi v= R formula bilan ifodalanadi. Bizning holimizda  =1, R =1 bo‘lganligi sababli v =1 bo‘ladi. Chiziqli tezlikni ikkita- gorizontal va vertikal- tashkil etuvchilarga ajratamiz. A nuqta tezligining vektori v , bu erda | v |=1, aylanaga A nuqtada o‘tkazilgan urinma bo‘ylab yo‘nalgan. Shu sababli O x o‘qi bilan t+  /2 , Oy o‘qi bilan t burchak tashkil qiladi. Demak, uning Ox o‘qiga proeksiyasi (ya’ni B nuqtaning tezligi) v x =cos(t+  /2)= =-sint ga, O y o‘qiga proeksiyasi v y =cost ga teng bo‘ladi. Tezlik yo‘ldan vaqt bo‘yicha olingan hosila bo‘lganligi, B nuqtaning harakat qonuni x=cost , tezligi v x =-sint ekanligini e’tiborga olsak, (cost)’=-sint degan xulosaga kelamiz. Shunga o‘xshash, S nuqtaning harakat qonuni y=sint , tezligi v x =cost ekanligini e’tiborga olsak, (sint)’=cost degan xulosaga kelamiz. 3) y=tgx va y=ctgx funksiyalarning hosilalari . Ushbu funksiyalarning hosilalarini topish uchun bo‘linmaning hosilasini topish qoidasidan foydalanamiz:   )'x cos x sin( )' tgx( = x cos x cos x sin x cos 22 22 1   . Xuddi shunga o‘xshash x sin )' ctgx( 2 1  formulani ham keltirib chiqarish mumkin. 12-rasm Buni mashq sifatida o‘quvchilarga qoldiramiz. Trigonometrik funksiyalarning argumentlari x erkli o‘zgaruvchining u(x) funksiyasi bo‘lsa, u holda murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasiga ko‘ra quyidagi formulalar o‘rinli bo‘ladi: (sinu)’=u’  cosu, (cosu)’=-u’sinu , u sin 'u )' ctgu( ,u cos 'u )' tgu( 2 2   . Misol . y=sinx funksiya grafigi koordinatalar boshida Ox o‘qi bilan qanday burchak tashkil etadi? Yechish . Buning uchun y=sinx funksiya grafigiga abssissasi x =0 bo‘lgan nuqtada o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini topamiz: y’=cosx , demak f’(0)=cos0 =1, burchak koeffitsienti tg  = 1, bundan izlanayotgan burchak  /4 ga teng. Misol . y=tgx funksiya grafigi koordinatalar boshida Ox o‘qi bilan qanday burchak tashkil etadi? Yechish. Buning uchun y=tgx funksiya grafigiga abssissasi x =0 bo‘lgan nuqtada o‘tkazilgan urinmaning burchak koeffitsientini topamiz: y’=(tgx)’=sec 2 x ,

demak f’(0)=sec 2 0 =1, burchak koeffitsienti tg =1, bundan izlanayotgan burchak  / 4 ga teng. Bu misollarda olingan natijalarni y=sinx va y=tgx funksiya grafiklarni chizishda e’tiborga olish kerak. Rasmlarda y=sinx va y=tgx funksiya grafiklari keltirilgan. Bu funksiya grafiklari koordinatalar boshida y=x to‘g‘ri chiziqqa urinadi. Teskari trigonometrik funksiyalarning hosilalari. Teskari funksiyaning hosilasi haqidagi teoremadan foydalanib, y=arssinx (-1  x  1) funksiyaning hosilasini topaylik. Bu funksiyaga teskari bo‘lgan x=siny funksiya     2 2   ; da monoton o‘suvchi va     2 2   ; intervalda hosilaga ega, hamda bu intervalning har bir nuqtasida hosila noldan farqli: 0  y cos 'xy . Shuning uchun y cos 'x 'y y x 1 1   . Endi     2 2   ; intervalda cosy >0 va bunda cosy = x sin 2 1 formula o‘rinli bo‘lganligi uchun y’ x = 2 2 1 1 1 1 x y sin    bo‘ladi. Demak, 2 1 1 x )'x (arcsin   , (-1< x <1) formula o‘rinli. Endi y=arccosx (-1  x  1) funksiyaning hosilasi uchun formula keltirib chiqaramiz. Bu funksiyaga teskari bo‘lgan x=cosy funksiya [0,  ] da monoton kamayuvchi, (0;  ) da hosilaga ega bo‘lib, bu intervalning har bir nuqtasida noldan farqli x’ y =-siny hosilaga ega. Demak, teskari funksiyaning hosilasi haqidagi teorema shartlari o‘rinli. Shu sababli (4) ga ko‘ra 2 2 1 1 1 1 1 1 x y cos y sin 'x 'y y x       ham o‘rinli bo‘ladi. (Bu erda (0;  ) da siny = y cos 2 1 ekanligidan foydalandik). Shunday qilib, (arccosx)’ = 2 1 1 x   (-1< x< 1) formula o‘rinli ekan. Ma’lumki, y=arctgx funksiyaning qiymatlar to‘plami     2 2   ; intervaldan iborat. Shu intervalda unga teskari bo‘lgan x=tgy funksiya mavjud va bu funksiyaning hosilasi y cos 'xy 2 1  noldan farqli. Teskari funksiyaning hosilasi haqidagi teoremadan foydalansak, 2 2 1 1 1 1 1 1 x y tg y cos )' tgy( 'x 'y y x        bo‘ladi. Demak , quyidagi formula o‘rinli: (arctgx)’ = 2 1 1 x  .

Xuddi yuqoridagi kabi y=arcstgx funksiya uchun (arcstgx)’=-2 1 1 x  formulaning o‘rinli ekanligini ko‘rsatish mumkin. Teskari trigonometrik funksiyalarning argumentlari x erkli o‘zgaruvchining u(x) funksiyasi bo‘lsa, u holda murakkab funksiyaning hosilasini topish qoidasidan quyidagi formulalar kelib chiqadi: (arcsinu(x))’= )x( u )x('u 2 1 ; (arccosu(x))’=- )x( u )x('u 2 1 ; (arctgu(x))’= )x( u )x('u 2 1 ; (arcstgu(x))’=- )x( u )x('u 2 1 ; Adabiyotlar 1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 199 Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Teskari funksiyaning hosilasi. Asosiy elementar funksiyaning hosilasi

Logarifmik hosila. Daraja-ko‘rsatkichli funksiyaning hosilasi

Kompleks o`zgaruvchili funksiyaning hosilasi

Funksiyaning uzluksizligi

Funksiyaning limiti