Математик тасаввурларини шакллантириш назарияси ва методикасининг назарий асослари (1-амалий машғулот) - Алгебра - Рефераты

Математик тасаввурларини шакллантириш назарияси ва методикасининг назарий асослари (1-амалий машғулот)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

89.515625 KB

Математик тасаввурларини шакллантириш назарияси ва методикасининг назарий асослари (1-амалий машғулот) Мухаммад ибн Мусо Хоразмий Мухаммад ибн Мусо Хоразмий 783 йилда Хоразмда, Хивада туғилган. Алгебра, алгоритм сўзлари математик, астроном ва гeoграф, «Ҳозирги замон алгебрасининг отаси «ал — Хоразмий номи билан боғлиқдир. Унинг «Ал — жабр вал- муқабала» рисоласи кейинчалик Европада «алгебра» деб аталадиган бўлди. Айни шу асар туфайли Ал-Хоразмий номидан XII аср бошларида «алгоритм» термини пайдо бўлди. Хоразмийнинг математикага оид шоҳ асарлари Fapб ва Шарқ халқлари тилларига таржима қилиниб, кўп асрлардан буён қўлланма сифатида хизмат қилади. Хоразмийнинг «Ҳинд ҳисоби ва сонлари ҳақида», “Ал-Жабр”, «Арифметика», «Мармар соат ҳақида», «Ер суръати», “Тарих китоби”, «Яҳудий эралари ва байрамлари» ҳақида асарлари, айниқса маълум ва машҳурдир. Унинг «Зижи» номли асари дастлабки астрономик асар сифатида Шарқдагина эмас, Гарбда ҳамшу фан ривожи учун катта хизмат кўрс атган. Мухаммад ибн Мусо Хоразмийнинг ибратли ҳаёти, ижоди, яратган асарлари, қолдирган мероси бебаҳо бойлик бўлиб, ҳозиргача ҳам қиммати ва аҳамиятини йуқотмаган.

Мухаммад Тарағай Улуғбек (1394 — 1449) Тахминан 1425-1428 йиллари у Самарқанд яқинидаги Оби Раҳмат тепалигида ўзининг расадхонасини қурдирди. Расадхонанинг биноси 3 қаватли бўлиб, унинг асосий қуроли секетантнинг баландлиги 50 метрча эди. Улуғбекнинг илм — фанга қизиқишида, биринчидан бобоси — Темур билан ўзга юртларга қилган сафарлари, бобоси саройидаги шоирлар ва олимлар билан ўтказиладиган суҳбатлар, отаси — Шоҳрухнинг ноёб китобларини севиши ва йиғиши, юнон олимлари Платон, Аристотель, Гиппарх, Менелайларнинг, шунингдек, ўз ватандошлари — Хоразмий, Беруний Ибн Синоларнинг асарлари билан яқиндан таниш бўлиш, ўша замонда Ўрта Осиёда математика, астрономия ва бошқа фанлардан етук асарлар мавжудлиги сабаб бўлган. Бу шарт — шароитларнинг ҳаммаси Улуғбек илмий йуналишининг шаклланишига, Самарқандда «Астрономия мактаби» нинг вужудга келишга сабаб бўлди. Улуғбекнинг синус ва косинуслар жадваллари бир минут оралиқ билан тузилган. Зижда Улуғбек бир градуснинг синусини ҳисоблаш учун алоҳида рисола ёзганлиги қайд қилинди. Аммо унинг бу асари ҳозирча топилмаган. Зижнинг амалий астрономияга тааллуқли қисмида эклиптика экваторга оғиши, осмон ёритгичларининг координатларини аниқлаш, ердаги ихтиёрий пунктнинг географик узунлиги ва кенглигини аниқлаш, юлдузлар ва сайёралар орасидаги масофаларни аниқлаш каби масалалар бор. Улуғбек ой ва қуёш тутилишларини икки усулда: 1. Ўзи тузган жадваллар ёрдамида. 2. Бевосита ҳисоблаб аниқлаш мумкинлигини айтади ва усулларга доир мисоллар келтиради.

Улуғбекнинг юлдузлар рўйхати 1018 юлдуздан иборат бўлиб, у юлдуз туркумлари бўйича жойлаштирилган. Рўйхатда ҳар бир юлдузнинг туркумдаги номеридан ташқари, унинг юлдуз туркумидаги ўрнининг қисқача тавсифи, 1437 йилдаги тенг кунлик нуқтасига нисбатан узунлиги ва кенглиги берилган. Буюк олимнинг «Рисолаий Улуғбек» номли астрономик ва «тарихи арбаъулус» номли тарихий асари ҳам ўрганилмаган. Бу асарлар, умуман фан тарихида ҳам маълум ва ноёбдир. Улуғбек жасади Самарқандда дафн этилган. 1449 йили Улуғбекнинг фожеали ўлимидан сўнг Самарқанд олимлари аста секин яқин Ўрта шарқ мамлакатлари бўйлаб тарқалиб кетдилар. Улар ўзлари борган ерларга Самарқанд олимларининг ютуқларини ва «Зиж»нинг нусхаларини ҳам етказдилар. Хусусан Али Ќушчи 1473 йил Истамбулга бориб, у ерда расадхона қурдирди. Шу тариқа Улуғбек «Зиж»и Туркияда тарқалди ва Туркия орқали Оврупа мамлакатларига ҳаметиб борди. Хозирги кундаги маълумотларга кўра, “Зиш”нинг 120 ra яқин форсий нусхаси ва 15 дан ортиқ арабий нусхаси мавжуд. Жамшид Ғиёсиддин Ал-Коший Ўрта Осиёлик атоқли математик ва астроном. Тўлиқ исми Жамшид Ибн Маъсуд Ибн Махмуд Ғиёсидин ал Коший. Тахминан 1430 йилда Самарқандда вафот этган. Уни «Кошоний” ҳам деб аташади, чунки у Эроннинг Кошон шаҳрида туғилган. Кошонийнинг таржимаи ҳоли ҳақида деярли маълумотлар йўқ. Баъзи математика тарихчиларининг ёзишига қараганда у бошланғич маълумотниўз она шаҳри Кошийда олган. ХV асрда Кошон анча ривожланган шаҳар бўлган. Кошийнинг иккинчи кашфиёти сонлардан п-даражали илдиз чиқариш амали эди.

Кошийнинг учинчи асари — “Ватар ва Синус ҳақида рисола” ҳозирча топилмаган. Лекин “Ҳисоб калити” асарида эслатилишича, Кошийнинг бу асари ҳам математиканинг муҳим муаммоларидан бўлиши — берилган ёй ва ватарга кўра унинг учдан бирининг ватарини англашга, ҳозирги белгилашларда эса sin3 0 бўйича sin1 0 ни топишга бағишланган. Тригонометриянинг бу усули математикадаги жуда кўп масалалар билан боглиқ. Биринчидан, у Х 3 +g=рХ кўринишидаги куб тенгламанинг илдизлариниинтеграцион усулда ҳисоблаш, иккинчидан қадимги классик масала — бурчак трисекцияси билан боғлиқ. Юқорида эслатганимиздек Коший Улуғбекнинг Астроном мактабида олиб борилган математик ҳисоблаш ишларида фаол қатнашган,ўзи ҳам астрономияга оид бир нечта асарлар ёзган. Аммо унинг асарлари бизгача етиб келмаган. Хулоса қилиб айтганимизда Ал Хоразмий, Улуғбек, Форобий бопқа бир қанча алломаларимиз қаторида Коший ҳам ўзининг бир қатор математикага оид асарларини ёзди. Ғиёсиддин Коший нафақат математикага оид, балки астрономияга оид ҳам асарлар яратди. У ҳамма фанларга қизиқади ва мукаммал ўзлаштиради. Ғиёсиддин Кошийнинг асарлари ҳозирги кунда ҳам қўлланилмоқда. Айниқса унинг математик асарлари математик олимлар учун жуда фойдали бўлмокда. Сон-саноққа ўргатишда ўн ичида санаш, бир ва кўп тушунчасидан бошлаб рақамлар билан таништиришнинг соат билан танишмасалалар ечиш, касрлар билан таништиришни катталик ва шакллар билан таништириш кўзда тутади. Тихеева санамасдан сонларни бир кўришда илиб олиш методини тавсия этади, яъни монографик метод асосида. 1915 йилда Тихеева “Боғчада сон-caноқ” китобини ёзади. Унинг қарашлари бир-бирига зиддир. Назарияда болаларнинг тараққиётига аралашмаслик керак деса, амалда эса тарбиячининг ўйин ва машқларида раҳбарлик ролларини қўллаб-

қувватлайди. Сон ҳақидаги тушунча туғма деб, болаларни махсус машғулотларда санашга ўргатишга йўлқўймаслик керак, дейди. Шунинг учун сон-саноқ методикасини ишлаб чиқмайди, балки сонсаноққа ўргатиш программасини белгилаб чиқади. Тихеева дидактик ва ҳаётий материалларнинг ролини кўрсатди, уни ўргатишда кетма-кетлик, системалилик, такрорийлик принципига амал қилишни кўрсатди. Тихееванинг камчилиги у ўргатишда асосий метод фақат дидактик ўйин методи деб ҳисоблайди. Лекин Е.И. Тихееванинг дидактик ўйинлари ва дидактик материалларидан фойдаланиш мумкин. Ф. Н. Блихер Дидактик ўйин эса асосий методлардан фақат биттасидир. Лекин у бирдан бир метод бўла олмайди. У бошқа методлар билан биргаликда қўлланилади. Шундай қилиб, Ф.Н. Блихер 30-40 йиллар ичида боғча ишига катта ҳисса қўшди. Лекин ҳаёт бир жойда турмайди, охирги 50-60 йиллар давомидаги илмий ишларнинг натижалари болалар боғчасида элементар математика тасаввурларини ишини илмий асосда олиб бориш имконини берди. Ҳозирги вақтда Блихернинг дидактик ўйинларидан қисман фойдаланиш мумкин.

А. Леушина А.Леушина ўзининг бутун ҳаётий фаолияти давомида мактабгача тарбия ёшидаги болаларга саноқни ўргатиш масалалари бўйича иш олиб борди, Леушинанинг педагогик ишлари: Болаларни боғчада санашга ўргатишга тайёрлаш темаси 19591961 йиллардан бошлаб босилиб чиқди. «Болалар боғчасида саноқ машғулоти» 1963 йилда босилиб чикди. Жуда кўп мақолалари «Дошкольное воспитание» журналида босилиб чиқарди. А.Леушина ўзининг ишлари асосида илмий текшириш эксперементал ишлари шу темадаги психологларнинг текшириши, болаларни яхши тарбиялаш илмий текширишлар, болаларни мактабга тайёрлашда ёрдам беради. А. Леушина ишларининг асосий танқиди буларни ўзининг методида исботлайди. Бундан 30-40 йил олдин психолог ва педагогларимиз элементар математиканинг вақт, теварак-атроф, шакл бўлимлари устида ишлаш имкониятига эга бўлдилар. Бу албатта жуда ҳам кеч эди. 1969-70 йиллардаги программага биринчи бўлиб математик тасаввурларнинг бошқа бўлимлари яъни вақт, теварак атроф, катталик, шакл бўлимлари киритилди. А.Леушина саноқ бўлими бўйича иккинчи кичик группадан бошлаб ҳафтада 1 марта мактабга тайёрлов группада, ҳафтасига 2 марта махсус машғулотлар ўтказишни таклиф қилди. Унинг таклифига биноан бундай машғулотлар 1970 йилдан бошлаб ўтила бошлади. Унинг хизматлари эвазига педагогика институтлари ва педагогика билим юртларида математика курслари узайтирилган. У охирги 20-30 йиллар давомида болаларни саноққа ўргатиш масаласи бўйича иш олиб боргани учун математик тасаввурларининг бошқа масалалари бўйича иш олиб

боролмайди. Лекин шунга қарамай 1968 йилда болалар боғчаси тарбия программасининг саноқ бўлими у томонидан ишлаб чиқилди. 50-90 йилларда Ўзбекистондаги болалар боғчалари элементар математик тасаввурларни шакллантириш методикаси асослари ривожланиши бўйича кўпгина педагоглар иш олиб бордилар. Жумладан: Бикбаева H.У. 1973 йилдан бошлаб, Россиялик педагоглар, Леушина А.М., Столяр А.А., Метлина Л. С ларнинг ишлар кўриб чиқиб, уларнинг ҳаммаси бизнинг Ўзбекистон болалар боғчаларига туғри келмаслигини исботлайди янги дастур яратди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Болажон” таянч дастури. Т.: 2016 2. Мактабгача таълимга қўйиладиган давлат талаблари. Т.: 2017 3. Хасанбоева.О.У. “Мактабгача таълим педагогикаси” Т. «Илм зиё» 2006 й 4. Ш.А.Содиқова “Мактабгача педагогика”.“Тафаккур сарчашмалари”. Т:. 2013 5.Н.М.Каюмова “Мактабгача педагогика”. ТДПУ нашриёти Т:. 2013

Похожие

Математик тасаввурларни шакллантириш назарияси ва методикасининг назарий асослари

Мактабгача ёшдаги болаларда математик тасаввурларини шакллантириш методикаси (2-3 амалий машғулот)

Болаларда математик тушунчаларни шакллантириш назарияси ва методикаси

Болаларда фазовий ва вақт тасаввурларни шакллантириш (7-амалий машғулот)

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш (4-амалий машғулот)