Ўлчаш хатоликлари ва аниқлик синфи - Алгебра - Рефераты

Ўлчаш хатоликлари ва аниқлик синфи

Загружено в:

21.08.2022

Скачано:

0

Размер:

82.5869140625 KB

Ўлчаш хатоликлари ва аниқлик синфи Ўлчаш натижасида, одатда, ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматидан фарқ қиладиган қиймати топилади. Қўпинча, физик катталикнинг ҳақиқий қиймати номаълум бўлади ва шу катталикнинг қиймати ўрнида унинг тажриба ёрдамида топилган қийматларидан фойдаланилади. Бу қиймат катталикнинг ҳақиқий қийматига шунча якин бўладики кўзда тутилган мақсад учун ундан фойдаланиш мумкин. Катталикнинг ўлчаш усули билан топилган қиймати ўлчаш натижаси дейилади. Ўлчаш натижаси билан ўлчанаётган катталикнинг ҳақикий қиймати орасидаги фарқ ўлчаш хатолиги дейилади. Ўлчанаётган катталик бирликларида ифодаланган ўлчаш хатолиги ўлчашнинг мутлақ хатолиги дейилади: ∆Х=Х-Х ҳ (5) бу ерда, ∆Х — мутлақ хатолик; X—ўлчаш натижаси; X ҳ — ўлчанаётгап катталикнинг хакиқий киймати . Ўлчаш мутлақ хатолигининг ўлчанаётган катталикнинг ҳакиқий қийматига нисбати ўлчашнинг нисбий хатолиги дейилади. Ўлчаш хатоликлари уларнинг келиб чиқиши сабабларига кўра мунтазам, тасодифий ва қўпол хатоликларга бўлинади. Мунтазам хатолик дейилганда фақат битта катталикни қайта-қайта ўлчаганда ўзгармас бўлиб қоладиган ёки бирор қонун бўйича ўзгарадиган ўлчаш хатолиги тушунилади. Улар аниқ қиймат ва ишорага эга бўлади, уларни тузатмалар киртиш билан йўқотиш мумкин. Катталикни ўлчаш натижасида олган қийматга мунтазам хатоликни йўқотиш мақсадида қўшиладиган қиймат тузатма деб аталади. Одатда, мунтазам хатоликлар инструментал (ўлчаш асбоблари), ўлчаш усуллари, субъектив (ноаниқ ўқиш), ўрнатиш, услубий хатоликларга бўлинади. Инструментал хатолик дейилганда қўлланаётган ўлчов асбоблари хатоликларига боғлиқ бўлган ўлчаш хатоликлари тушунилади. Юқори

аниқликда ўлчайдиган асбоблар қўлланганда ўлчов асбобларининг такомиллашмагани орқасида келиб чиқадиган инструментал хатоликлар тузатма киритиш усули билан йўқотилади. Техник ўлчов асбобларининг инструментал хатоликларини йўқотиб бўлмайди, чунки бу асбобларни текширилганда тузатмалар билан таъминланмайди. Ўлчаш усули хатолиги дейилганда усулнинг такомиллашмаганлиги орқасида келиб чиқадиган хатолик тушунилади. Улар, кўпинча, янги усуллар қўллаганда, қийматлар орасидаги ҳақиқий боғланишни тахминий аппороксимация қилувчи тенгламалардан фойдаланилганда пайдо бўлади. Ўлчаш усули хатолиги ўлчов воситаси, хусусан, ўлчаш қурилмаси, баъзида эса, ўлчаш натижаси хатоликларини баҳолашда эътиборга олиниши лозим. Субъектив хатоликлар кузатувчининг шахсий хусусиятларидан масалан, бирор сигнал берилган пайтни кайд қилишда кечикиш ёки шошилишдан, шкала бир бўлими чегарасида кўрсатувни нотўғри ёзиб олишдан, параллаксдан ва ҳоказодан келиб чиқади. Параллаксдан ҳосил бўлган хатолик дейилганда санаш хатолигига кирадиган, шкала сиртидан бирор масофада жойлашган стрелка шу сиртга перпендикуляр бўлмаган йўналишда визирлаш (белгилаш) натижасида келиб чикадиган хатолик тушунилади. Ўрнатиш хатолиги ўлчов асбоби стрелкасининг шкала бошланғич белгисига нотўғри ўрнатилиши натижасида ёки ўлчаш воситасини эътиборсизлик билан, масалан, вертикал ёки горизонтал бўйича ўрнатилмаслиги натижасида келиб чиқади. Ўлчаш услуби хатоликлари катталикларни (босим ҳарорат ва б. ни) ўлчаш услуби билан боғлиқ бўлган ва қўлланаётган ўлчаш асбобларига боғлиқ бўлмаган хатоликларидан иборат. Ўлчашларни, айниқса, аниқ ўлчашларни бажаришда ўлчаш натижасини мунтазам хатоликлар анчагина бузиши мумкин. Шунинг учун, ўлчашларни бажаришга киришишдан аввал бу хатоликларнинг барча манбаларини аниқлаш ва уларни йўқотиш чораларини кўриш зарур. Аммо мунтазам

хатоликларни топиш ва йўқотиш учун узил-кесил қоидалар бериш амалда мумкин эмас, чунки турли катталикларни ўлчаш усуллари ғоятда турли- тумандир. Тасодифий хатолик дейилганда фақат битта катталикни қайта-қайта ўлчаш мобайнида тасодифий ўзгарувчи ўлчаш хатолиги тушунилади. Тасодифий хатоликнинг борлигини фақат битта катталикни бир хил синчковлик билан қайтақайта ўлчангандагина сезиш мумкин. Агар хар бир ўлчаш натижаси бошқалардан фарқ қилса, у ҳолда тасодифий хатолик мавжуд бўлади. Шу хатоликларни баҳолаш эҳтимоллар назарияси ва математик статистика назариясига асосланган бўлиб, улар ўлчаш натижаси ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматига яқинлашиш даражасини бахолаш усулларини, хатоликнинг эҳтимолий чегарасини баҳолаш имконини беради, яъни натижани аниқлаш, бошқача айтганда, ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматига анчагина яқин қийматини топиш ва кузатиш натижасини топиш имконини беради. Ўлчашнинг қўпол хатолиги дейилганда берилган шартлар бажарилганда юз берадиган, кутилган натижадан тубдан фарқ қиладиган ўлчаш хатолиги тушунилади. Ўлчашдан кўзда тутилган мақсад ва ўлчаш аниқлигига қўйиладиган талабларга қараб ўлчашлар аниқ (лаборатория) ва техник ўлчашларга бўлинади. Ўлчаш натижасининг ўлча-наётган катталик ҳақиқий қийматига яқинлигини ифодаловчи ўлчаш сифати ўлчаш аниқлиги деб аталади. Аниқликни оширишга интилиб, биз ўлчаш хатолигини камайтиришимиз лозим. Аммо аниқликни ошириш усуллари, кўпинча, мураккаб бўлади ва қиммат туради. Шунинг учун, аввал ўлчашнинг конкрет шарт-шароитлари ва мақсадларга боғлиқ бўлган мақбул аниқликни баҳолаб олиш ва зарур бўлса, сўнгра аниқликни ошириш чораларини кўриш лозим. Ўлчашни бажарувчи асбобларнинг кўрсатиши ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қийматидан

фарқ қилади. Шунинг учун, ўлчов асбобининг кўрсатиши ва ҳақиқий кўрсатиши деган тушунчалар мавжуд. Катталикнинг саноққа кўра топилган қиймати ўлчов асбобининг кўрсатиши дейилади. Бу катталикнинг намуна асбоблар орқали аниқланган кўрсатиши ҳақиқий кўрсатиши дейилади. Асбобнинг кўрсатиши ва ўлчанаётган катталикнинг ҳақиқий қиймати орасидаги фарқ ўлчов асбобининг хатоси дейилади. Катталикнинг ҳақиқий қийматини аниқлаш мумкин бўлмагани сабабли, ўлчов техникасида намуна асбобнинг кўрсатиши шу катталикнинг ҳақиқий киймати деб қабул қилинади. Агар Х к билан саноқ кўрсатишидаги қийматни, X ҳ билан ҳақиқий қийматни белгиласак, қуйидаги ифодадан ∆Х мутлақ хатоликни топамиз: ∆ X = X к − Х х (6) Ўлчов асбобининг мутлақ хатолиги деб, шу асбобнинг кўрсатиши билан ўлчанаётган катталикнинг ҳакиқий қиймати орадаги фарққа айтилади. Бу ерда, хатоликлар плюс ёки минус ишораси билан катталикнинг бирликларида ифодаланади. Мутлақ хатолик катталигининг ҳақиқий қийматига нисбати нисбий хатолик деб аталади. Нисбий хатолик орқали ўлчашнинг аниқлик даражасини ифодалаш жуда қулай. b = ± ∆ X X x ⋅ 100% = ± X k X − x X x ⋅ 100% (7) Одатда, ҳакиқий қиймат — Х қ ва топилган қийматлар Х к га нисбатан ∆Х жуда кичик бўлади, яъни ∆ X ≤ X x ва ∆ Х ≤ Х к Шунинг учун, қуйидаги ифодани ёзиш мумкин: b = ± ∆ X X x ⋅ 100% ≈ ± ∆ X X к ⋅ 100% (8) Шундай қилиб, нисбий хатоликни ҳисоблашда мутлақ хатоликнинг асбобнинг кўрсатишига нисбатини олиш мумкин. Нисбий хатолик % ларда ифодаланади.

Катталикнинг ҳақиқий қийматини аниқлаш учун ўлчов асбобинннг кўрсатишига тузатиш киритилади. Унинг сон қиймати тескари ишора билан олинган мутлақ қийматга тенг: Т=Х ҳ -Х к ёки Т=-∆Х (9) бу ерда, Т-тузатма. Асбобнинг хатолиги шкала диапазонининг фоизларида ифодаланади. Бундай хатоликлар келтирилган хатолик дейилади ва мутлақ хатоликнинг асбоб ўлчаш чегарасига нисбатига тенг, яъни ∆ N X ⋅ 100% (10) j = бу ерда, N — асбобнинг ўлчаш чегараси. Мисол. Юқориги ўлчаш чегараси 300 0 С бўлган потенциометрнинг кўрсатиши Х к = 240 0 С ва ўлчанаётган ҳароратнинг ҳақиқий қиймати X ҳ = 241,2°С бўлганидаги мутлақ, нисбий, келтирилган хатоликлари топилсин. Мутлақ хатолик (6) ифода бўйича ∆Х = — 1,2°С, нисбий хатолик (8) ифода бўйича b = —-0,5%, келтирилгзн хатолик (10) ифода бўйича j = 0,4%. Хатолик қиймати ўлчаш асбоби аниқлигини, демак, ўлчаш натижасини хам характерлайди. Ўлчаш аниқ бўлиши учун хатоси кичик бўлган асбоблардан фойдаланиш лозим. Аммо хатосиз асбоблар тайёрлаш мумкин эмас. Хатоси кичик бўлган асбоблар билан ишлашда катта эҳтиёткорлик талаб этилади. Техник ўлчашлар учун белгиланган қийматдан ошмайдиган йўл қўйиладиган хатоси бор асбоблардан фойдаланилади. Асбоб кўрсатишининг стандарт йўл қўядиган энг катта хатолиги йўл қўйиладиган хатолик дейилади. Хатолик миқдори ўлчашлар олиб борилаётган ташқи муҳитга (атроф муҳит ҳарорати, атмосфера босими, тебраниш ва бошқаларга) боғлиқ бўлгани сабабли асосий ва қўшимча хатоликлар тушунчалари киритилади. Ўлчаш асбоби учун техник шароитлар имкон берган, махсус яратилган нормал иш шароитида йўл қўйилган хато асосий хатолик дейилади. Атрофмуҳитинг нормал ҳолати деб 20°С ҳарорат ва 101325 Н/м 2 (760 мм сим.

уст) атмосфера босими қабул қилинган. Ташқи шароит ўзгаришининг асбобларга бўлган таъсиридан келиб чиққан хато қўшимча хатоликдир . Ўлчов асбобларининг сифати уларнинг хатоликларидан ташқари асбоблар вариацияси, сезгирлиги ва сезгирлик чегараси билан характерланади. Бир катталикни кўп марта такрорий ўлчашлар натижасида асбоб кўрсатишлари орасидаги энг катта фарқ ўлчов асбобининг вариацияси дейилади. Вариация ўлчанаётган катталикни маълум бир миқдоргача аста- секин ошириб ва камайтириб аниқланади. Вариация ўлчов асбобининг механизми, оралиқлари, гистерезиси ва бошқа қисмлардаги ишқаланиши сабабли келиб чиқади. Вариация (V) ўлчов асбоби шкаласи максимал қийматининг фоизи ҳисобида ифодаланиб, асосий йўл қўйиладиган хатолик қийматидан ошиб кетмаслиги лозим: V % (11) бу ерда, ∆N' — асбоб кўрсатишидаги энг катта фарқ; N max ва N min —асбоб шкаласининг юқори ва қуйи қийматларн. Асбоб кўрсатишининг аниқлигига унинг сезгирлиги хам катта таъсир қилади. Асбоб стрелкаси чизиқли ёки бурчак силжишининг у силжишни хосил қилган физик катталик ўзгаришига нисбати асбобнинг сезгирлиги дейилади: ∆ n (12) S = ∆ Q бу ерда, S — асбобнинг сезгирлиги; ∆ n — стрелка силжишининг ўзгариши; ∆Q — ўлчанаётган катталикнинг ўзгариши. Сезгирлиги юқори бўлган асбоблар асосан аниқ ўлчашлар учун ишлатилади. Ўлчанаётган катталик қийматининг асбоб кўрсатишига таъсир қила оладиган энг кичик ўзгариши сезгирлик чегараси дейилади. Шкала ва стрелкага эга бўлган асбоблар учун асбобнинг сезгирлигига тескари бўлган катталик шкала бўлинмаси қиймати дейилади: ∆ Q (13)

C = ∆ n бу ерда, С—шкала бўлинмасининг қиймати. Иккита ёнма-ён белги (штрих ёки нукталар) орасидаги фарқ — шкала бўлинмаси дейилади. Шкала бўлинмасининг қиймати стрелкани бир бўлинмага силжитган катталик қийматининг ўзгаришини характерлайди. Баъзан катталикнинг хақиқий қийматини топиш учун асбоб кўрсатишини тузатиш коэффициенти К га кўпайтирилади: X x = k ⋅ X к (14) Ўлчов асбоби кўрсатишининг кечикиши унинг инерциясини, яъни катталик ўзгарган вақтдан асбоб кўрсатишининг силжишигача ўтган вақтни характерлайди. Асбоб кўрсатишининг кечикиши қанча кам бўлса, асбобнинг сифати шунча юқори бўлади. Ўлчаш воситаларининг умумлашган характеристикаси асосий ва қўшимча хатоликларнинг чегаравий қийматлари билан, шунингдек, ўлчаш воситалари аниқлигига таъсир этувчи бошқа параметрлар билан ифодаланадиган аниқлик синфидан иборат; параметрларнинг қиймати ўлчаш воситаларининг айрим турлари учун стандартларда белгиланган. Ўлчаш воситаларининг аниқлик синфи уларнинг аниқлик хоссаларини характерлайди, аммо улар шу воситалар ёрдамида олиб борилган ўлчашларнинг бевосита кўрсаткичи бўла олмайди.Чунки аниқлик ўлчаш усулларига ҳамда ўлчаш ўтказилаётган шароитга ҳам боғлиқ. Йўл қўйиладиган асосий хатоликлар чегаралари келтирилган (нисбий) хатоликлар кўринишида берилган ўлчаш асбоблари учун қуйидаги сонлар қаторидан олинган аниқлик синфи берилади: (1, 1,5; 2,0; 2,5; 3; 4; 5; 6)·10 n , бу ерда, n = 1,0; — 1; -2 ва ҳоказо. Ўлчаш асбобининг аниқлик синфи фоизларда ҳисобланган энг катта келтирилган хатоликка тенг: A ∆ X ∆ X % (15) A max min

Турли ўлчов асбоблари учун Давлат стандартида турли аниқлик синфлари қабул қилинган. Улар асбобнинг циферблатида кўрсатилган. Масалан, шкаласи 0—100°С дан иборат бўлган логометрни даражалаш натижасида мутлақ хатоликнинг қуйидаги қийматлари олинган: Шкаласи белгиси, °С . . . 0 20 40 60 80 100 Мутлақ хатолик, ∆ х, °С ... 0,4 1,6 1,0 0,4 0 - 0,6 Бу ерда, логометрнинг келтирилган хатоси j % Юқорида келтирилган маълумотларга кўра аниқлик синфини 2,0 га тенг деб оламиз (яхлитлаш катталаштириш томон олиб борилади). Йўл қўйиладиган хатоликлари чегаралари фоизларда ифодаланадиган нисбий хатоликлардан иборат асбобларнинг аниқлик синфлари қавс ичида ёзилган сонлар билан белгиланади (масалан, 5%), бу сонлар йўл қўйиладиган асосий нисбий хатоликлар қиймати билан устма-уст тушади. Масалан, 2,5 аниқлик синфидаги, шкаласи 0—100 мВ бўлган милливольтметр учун шкаланинг ихтиёрий белгисида асосий нисбий хатолик ±2,5% дан ошмайди, яъни шкаланинг ихтиёрий белгисида мутлоқ хатолик (мВ ларда) X к бу ерда, Х к — асбобнинг кўрсатиши . Йўл қўйиладиган хатоликлари шкала узунлиги билан аниқланадиган меъёрловчи қийматларга боғлиқ фоизларда ифодаланадиган асбобларнинг аниқлик синфлари бурчакча билан ажратиб қўйилган сонлар билан белгиланади (масалан, 05; 1,5), бу сонлар йўл қўйиладиган асосий келтирилган хатоликлар қиймати билан устма-уст тушади. Масалан, шкаласи 5—50 мВ ва аниқлик синфи 2,5 бўлган милливольтметр учун йўл қўйиладиган асосий мутлақ хатолик қуйидаги ифода бўйича (мВларда) ҳисобланади: X к бу ерда, N H = N max - N min ва N min асбоб шкаласининг охирги ва бошланғич қийматлари.

Ўлчаш учун асбоб танлашда унинг аниқлик синфи асосий чегаравий мутлоқ хатолик билан аниқланишини эътиборга олиш лозим, бу хатолик шкаланинг турли белгиларида нисбий хатоликнинг турли қийматларига мос келади. Масалан, шкаласи 0...150 мВ ва аниқлик синфи 1,5 бўлган милливольтметр учун асосий чегаравий мутлоқ хатолик 2,25 мВ га тенг бўлиб, шкаланинг 25 ва 100 мВ белгиларида нисбий хатолик тегишлича қуйидагига тенг бўлади (% ларда): b b Нисбий хатоликни камайтириш мақсадида ўлчаш асбоби шкаласининг юқориги чегарасини шундай танлаш лозимки, ўлчанаётган катталикнинг кутиладиган қиймати (кўрсатиши) унинг охирги учинчи қисмида (ёки охирги ярмида) жойлашиши мақсадга мувофиқ. Ўлчаш воситаларининг хатоликлари статистик ва динамик хатоликларга бўлинади. Статистик ҳатолик ўзгармас катталикларни ўлчаш учун фойдаланиладиган ўлчаш воситаси хатолигидир. Агар ўлчанаётган катталик вақтнинг функцияси бўлса, воситаларни динамик хатолиги деб аталадиган умумий хатоликнинг ташкил этувчиси хосил бўлади. Динамик режимда умумий хатолик статистик ва динамик хатоликлар йиғиндисига тенг. Икки ёки ундан ортиқ ўлчов воситаларига эга бўлган ўлчаш тизимидан фойдаланганда тизимнинг мутлақ хатолиги ∆ Х тиз = ± ∆ Х 1 2 + ∆ Х 2 2 + ... + ∆ Х n 2 (16) ифода билан аниқланади, бу ерда, ∆Х 1 , ∆Х 2 ,..., ∆Х n — тизимнинг 1-, 2-,..., n-

ўлчов воситаси. Тизимнинг нисбий ва келтирилган хатолиги шунга ўхшаш аниқланади b тиз =± b 1 2 + b 2 2 + ... + b n 2 (17) j тиз =± j 1 2 + j 2 2 + ... + j n 2 (18)

Фойдаланилган адабиётлар 1. Н. Р. Юсуфбеков, Ш. М. Гуломов. Автоматика ва ишлаб чикариш процессларини автоматлаштириш. Укитувчи, 1982 й 2. Х. М. Мансуров Автоматик ва ишлаб чикариш процессларини автоматлаштириш. Укитувчи, 1987 й 3. М. М. Благовещенская, Н. О. Воронина Автоматика и автоматизация пишевух производств. Агропмиздант, 1991й 4. З. С. Салимов. Кимёвий технолигиянинг асосий жараёнлари ва курилмалари. Узбекистон, 1994 й 5. Н. Р. Юсуфбеков, А. Маликов. Автоматик бошкариш назарияси. ТДТУ, 1993 й Н. Р. Юсуфбеков, Б. Э. Мухаммедов. Технологик жараёнларни бошкариш системалари. Укитувчи, 1997 й

Похожие

Интегралланувчи функциялар синфи. Интегралнинг асосий хоссалари

Улчаш хатоликлари. Миқдорлар ва тажрибалар оркали улчанадиган микдорнинг тугри келадиган кийматини аниқлаш

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш

Тақрибий ҳисоблар. Абсолют ва нисбий хатолар. Тақрибий сонлар устида амаллар

Болаларда предметларнинг ўлчами ва уларни ўлчаш ҳақидаги тасаввурларни шакллантириш (4-амалий машғулот)