Иктисодиётда математик моделлар - Алгебра - Рефераты

Иктисодиётда математик моделлар

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

116.5 KB

Иктисодиётда математик моделлар Режа: Иқтисодий-математик модел ва моделлаштириш 2. Моделларни синфлаштири ш 3. Моделлаштириш босқичлари 4. Асосий мавзулар 5. Таянч иборалар, формулалар 6. Саволлар

1 Иқтисодий математик модел ва моделлаштириш Моделлаштиришдан илмий-тадқиқот ишларида анча илгари вақтлардан бери фойдалана бошланган. У техник конструкция, қурилиш ва архитектура, астрономия, физика, химия, биология ва ижтимоий фанларда ўз ифодасини топган. Англиялик иқтисодчи Вильям Петти XVII асрда "Сиёсий арифметика" номли асарида моделлаштириш масалаларига тўхталган эди. XX асрдаги моделлаштириш усуллари ҳозирги замон фанларининг ҳамма соҳаларига муваффақият келтирди. "Модел" сўзи лотинча бўлиб (modulus), ўлчов, намуна, норма каби маъноларни билдиради. Модел сифатида уйнинг, шаҳардаги қурилишларнинг, ракетанинг ва ҳоказоларнинг лойиҳаси ёки макетини олиш мумкин . Моделларни турли хил усуллар ёрдамида ҳосил қилинади. Масалан, бирор объектнинг формасини-предметли модел (макет) шаклида, информацион алоқалар -информацион модел, математик формулалар ёрдамида аниқланган функционал боғланишлар-математик модел шаклида ифодаланади. Математик моделлар -ўрганилаётган объект ёки жараёнларнинг асосий хоссаларини математик формулалар, тенгламалар ва тенгламалар системаси, тенгсизликлар ва тенгсизликлар системаси орқали ифодасидир. Объект ёки ҳодиса моделини ҳосил қилиш ва уни модел остида таҳлил этиш жараёни моделлаштириш дейилади.

Математик моделларни иқтисодий қонуниятларни ўрганишга тадбиқ этишни - иқтисодий математик моделлаштириш , бу моделларни амалиётга қўллашни эса иқтисодий-математик усуллар дейилади. Математик моделлар кўп нарсани ўз ичига олиш хусусиятига эга. Буни қуйидаги тенгламалар системаси мисолида кўриш мумкин: Бу шартлар нимани ифодалайди? Турли соҳа мутахассислари турли хил изоҳлайдилар. Масалан, физикада бу муносабат электр занжиридаги актив қаршилик, кучланиш ёки ток кучи тенгламасини ёки станокнинг юк ортиш тенгламасини ифодалайди. Шунингдек, бу система товарларни тақсимлаш, озиқ-овқат рационини ҳисоблаш ва бошқа бирқанча соҳалардаги шартларни ифодалаши мумкин. Иқтисодий тадқиқотларда ҳам моделлаштириш усуллари муҳим роль уйнайди. 2. Моделларни синфлаштириш Моделлаштириш ва моделлар ўзининг турли соҳалардаги тадбиқларига қараб моддий ва абстракт деб аталувчи синфларга бўлинади. Моддий моделлар асосан ўрганилаётган объект ва жараённи геометрик, физик, динамик ёки функционал характеристикаларини ифодалайди. Масалан, объектнинг кичиклаштирилган макети (масалан, лицей, коллеж, университет) ва турли хил физик, химик ва бошка хилдаги макетлар бунга мисол була олади. Бу моделлар ёрдамида турли хил технологик жараёнларни оптимал бошқариш, уларни жойлаштириш ва фойдаланиш йўллари ўрганилади. Умуман олганда, моддий моделлар тажрибавий характерга эга бўлиб, техника фанларида кенг қўлланилади.

Аммо моддий моделлаштиришдан иқтисодий масалаларни ечиш учун фойдаланишда маълум чегараланишлар мавжуд. Масалан, халқ хўжалигини бирор соҳасини ўрганиш билан бутун иқтисодий объект ҳақида хулоса чиқариб бўлмайди. Кўпгина иқтисодий масалалар учун эса моддий моделлар яратиш қийин бўлади ва кўп харажат талаб этади. Абстракт (идеал) моделлар инсон тафаккурининг маҳсули бўлиб, улар тушунчалар, гипотезалар ва турли хил қарашлар системасидан иборат. Иқтисодий тадқиқотларда, бошқариш соҳаларида асосан абстракт моделлаштиришдан фойдаланилади. Илмий билишда абстракт моделлар маълум тилларга асосланган белгилар мажмуидан иборат. Ўз навбатида белгили абстракт моделлар математик ва логик тиллар шаклидаги математик логик моделларни ифодалайди. Математик моделлаштириш турли хил табиатли, аммо бир хил математик богланишларни ифодалайдиган воқеа ва жараёнларга асосланган тадқиқот усулидир. Ҳозирги пайтда математик моделлаштириш иқтисодий тадқиқотларда, амалий режалаштиришда ва бошқаришда етакчи ўрин эгаллаб, компьютерлаштириш билан чамбарчас боғланган. Математика, компьютерлаштириш соҳалари, умумуслубий ва предмет фанларининг ривожланиши натижасида математик моделлаштириш узлуксиз ривожланиб, янги-янги математик моделлаштириш шакллари вужудга келмоқда. Объект (жараён, воқеа)нинг математик модели камида иккита гуруҳ элементларни ўз ичига олган математик масаладан иборат бўлади. Улардан биринчиси-объектнинг аниқланиши керак бўлган элементи (

векторнинг координаталари), иккинчиси эса маълум шартлар асосида ўзгарадиган элементлар ( вектор элементлари). Математик моделлар ўзининг ташқи шартлари, ички ва топилиши зарур булган элементлари бўйича функционал ва структурали қисмларга бўлинади. Функционал модел -Х га қиймат бериб, Y нинг қийматини олиш бўйича объектнинг ўзгаришини ифодалайди. Бунда боғланиш мавжуд бўлади. Структурали моделлар объектнинг ички тузилишини, унинг тузилиш қисмларини, ички параметрларини, улар орасидаги боғланишларни ифодалайди. Структурали моделларнинг энг кўп тарқалгани қуйидагилардан иборат: а) ҳамма номаълумлар объектнинг ташқи шартлари ва ички параметрлари функциялари шаклида ифодаланади: (1) б) номаълумлар i тартибли (тенгламалар, тенгсизликлар ва ҳоказо) системалар ёрдамида аниқланади: (2) бу ерда А-параметрлар тўплами. Ҳар доим ҳам (2) кўринишдаги масалалар (1) кўринишга келтирилавермайди. Масалан, 5-нчи ёки ундан ортиқ тартибли алгебраик тенгламаларнинг умумий ечимини (1) кўринишда ифодалаб бўлмайди. Функционал ва структурали моделлар бир-бирини тўлдиради. Функционал моделларни ўрганишда ўрганилаётган объектнинг структураси

ҳақида гипотезалар пайдо бўлади ва шу билан структурали моделга йўл очилади. Иккинчи томондан эса, структурали моделларни таҳлил қилиш объектнинг ташқи ўзгариш шартларини такомиллаштиради. ЭҲМнинг вужудга келиши билан моделлаштиришнинг янги йўналиши пайдо бўлади. Модел яратиш ва унда тажрибалар ўтказишда ЭҲМ катта рол ўйнайди. Бундай моделларни иммитацион моделлар дейилади. Иқтисодий жараёнлар ва воқеаларнинг математик моделларини қисқача иқтисодий-математик моделлар дейилади. Амалий мақсадларда иқтисодий-математик моделлар иқтисодий жараёнларнинг умумий хоссалари ва қонуниятлари бўйича назарий- аналитик моделларга , конкрет иктисодий масалаларни ечиш (иқтисодий таҳлил, башоратлаш ва бошқариш моделлари) бўйича эса тадбиқий моделлар га бўлинади. Иқтисодий-математик моделлардан халқ хўжалигининг турли соҳаларини ва айрим қисмларини тадқиқ этишда фойдаланиш мумкин. Масалан, савдо жараёнларини моделлаштиришда статистик усуллар ёрдамида статистик моделлар қурилади. Назарий статистика асослари ёрдамида эса индексли, балансли ва корреляцион-регрессион моделлар қурилади. Мисол учун, товароборот динамикасини қуйидаги индекс модели шаклида ёзиш мумкин: бу ерда - товароборот динамикаси индекси, - баҳо индекси, - товароборот ҳажми индекси.

Баланс усули ёрдамида дўкондаги моддий ресурслар баланси, савдо ташкилоти доирасида товарлар ҳаракати балансини қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин: бу ерда - йил бошидаги қолдиқ, -йил давомида олиб келинган моддий ресурслар, -йил давомида харажат қилинган моддий ресурслар, -йил охиридаги қолдиқ. Корреляцион-регрессион таҳлил ёрдамида белгилар ўртасидаги богланишни ифодаловчи регрессия тенгламаси аниқланади ва уни маълум эҳтимол (ишонч даражаси) билан баҳолаш, боғланиш зичлигини аниқлаш ўрганилади. Масалан, тумандаги оила аъзоларининг ўртача бир ойлик даромади (Х) билан бир суткада ҳар бир оила аъзоси томонидан истеъмол қилинадиган ёғ миқдори (Y) ўртасидаги корреляцион боғланиш учун регрессия тенгламаси кўринишда бўлиши мумкин, бу ерда a, k – кузатиш натижалари асосида аниқланадиган регрессия тенгламаси коэффициентлари. 3. Моделлаштириш босқичлари Бу бўлимда иқтисодий-математик моделлаштириш босқичларининг мазмуни ва унинг кетма-кетлигини баён қиламиз. Босқичлар қуйидагилардан иборат: Иқтисодий муаммони қўйилиши ва уни таҳлил қилиш.

Мақсаднинг қўйилиши моделлаштиришда муҳим ўрин эгаллайди. Аниқ қўйилган мақсад асосий элементлар ва улар орасидаги богланиш таркиби ва миқдорий характеристикасини аниқлайди. Моделлаштиришнинг дастлабки босқичида маълумотлар тўпланади ва таҳлил қилинади. Таҳлил учун танланган маълумотларнинг тўғрилиги бу моделлаштиришнинг сўнгги натижаларига боғлиқ. Тўпланган маълумотлар абсолют миқдорларда ва ягона ўлчов бирликларда ифодаланиши керак. Бу босқичда моделлаштириладиган объект ва уни абстракциялашнинг муҳим томонлари ва хоссалари белгиланади. Объектнинг структураси ва элементлари орасидаги асосий боғланишлар, унинг ўзгариши ва ривожланиши бўйича гипотезаларни шакллантириш масалалари ўрганилади. 2. Математик моделлар қуриш. Бунда иқтисодий муаммолар конкрет математик боғланишлар ва муносабатлар (функция, тенгсизлик ва ҳоказо) шаклида ифодаланади. Математик моделлар қуриш жараёни математика ва иқтисодиёт бўйича илмий билимларнинг ўзаро уйғунлашувидан иборат. Албатта, бунда математик моделни яхши ўрганилган математик масалалар синфига тегишли бўлиши учун ҳаракат қилинади. Бироқ, шундай бўладики, иқтисодий масалани моделлаштириш олдиндан маълум бўлмаган математик структураларга олиб келиши ҳам мумкин. XX аср ўрталаридан бошлаб иқтисодиёт фани ва унинг амалиёти эҳтиёжларидан келиб чиқиб, математик дастурлаш, ўйинлар назарияси, функционал анализ, ҳисоблаш математикаси фанлари ҳам ўз ривожини топди. Иқтисодиёт фанларининг ривожланиши, айтиш жоизки, математиканинг янги бўлимларини очилиши учун муҳим восита бўлиши мумкин. 3. Моделни математик таҳлил қилиш.

Бу босқичнинг мақсади-моделнинг умумий хоссаларини ифодалашдан иборат. Бу ерда тадқиқотларнинг математик усуллари қўлланилади. Энг муҳим жойи- тузилган моделларнинг ечимга эгалигини исботлашдир. Агар математик масаланинг ечимга эга эмаслиги исбот қилинса, у ҳолда қўйилган математик модел рад этилади. Шунга мувофиқ, иқтисодий масаланинг қўйилиши ёки математик моделини бошқача кўринишлари тадқиқ этилади. Моделларни аналитик тадқиқ этиш уларни эмпирик (сонли) тадқиқ қилишга нисбатан устунликка эга, чунки, олинган хулосалар моделлардаги ички ва ташқи параметрларнинг ҳар хил қийматларида ҳам ўз кучини сақлайди. Умуман олганда, мураккаб иқтисодий масалалар қийинчиликлар билан аналитик тадқиқотларга келтирилади. Агар уларни аналитик усулларга келтириб бўлмаса, у ҳолда масалани сонли усулларидан фойдаланиб ечилади. 4. Дастлабки маълумотларни тайёрлаш. Моделлаштиришда маълумотлар тизимига муҳим талаблар қўйилади. Шу билан биргаликда маълумотларни олиш учун реал имкониятлар амалий мақсадларга мўлжалланган моделларни танлаш учун маълум чегаралар қўяди. Маълумотларни тайёрлаш жараёнида эҳтимоллар назарияси, математика, статистика, назарий статистика усулларидан кенг кўламда фойдаланилади. 5. Сонли ечимлар. Бу босқич қўйилган масалани сонли ечиш учун алгоритмлар, компьютер учун дастурлар тузиш ва бевосита ҳисоблашлар ўтказиш учун мўлжалланган. Одатда иқтисодий-математик моделларда ҳисоб-китоб ишлари кўпвариантли характерга эга. Замонавий компьютерларнинг пайдо бўлиши бу 6. Сонли натижалар таҳлили ва унинг тадбиқлари.

Бу сўнгги босқичда моделлаштириш натижаларининг тўғрилиги ва тўлалиги ҳақидаги саволларга жавоб олинади. Назарий хулосалар ва модел ёрдамида бевосита олинган сонли натижалар ўзаро таққосланади. Шунга қараб қўйилган иқтисодий масала ва моделларининг ютуқ ёки камчиликлари аниқланади. Иқтисодий-математик модел аниқлангандан сўнг, унда иштирок этаётган омилларнинг натижавий белгига таъсирининг мукаммаллиги баҳоланади. Агар модел ва унга киритилган барча омиллар талаб этилган эҳтимол билан моҳиятли бўлса, у адекват модел дейилади. Адекват модел бўлмаган ҳолда унинг кўриниши ўзгартирилади. Янги модел олдингисидан моҳиятсиз омилларини чиқариш йўли билан аниқланади. Шу натижалар асосида моделларни такомиллаштириш, уларни ахборот ва математик таъминлаш йўналишлари аниқланади. Моделлаштиришдан амалий мақсадларда фойдаланишда иқтисодий таҳлил, бошқариш, режалаштириш соҳасидаги мутахассислар муҳим рол ўйнайдилар.

Похожие

Регрессион математик моделлар

Ухшашли моделлар

Таклидий моделлар

Корреляцион моделлар

Тармоkлараро моделлар