Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar - Алгебра - Рефераты

Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar

Загружено в:

16.08.2021

Скачано:

0

Размер:

81.5 KB

Hosila tushunchasiga olib keladigan masalalar Reja: 1. Egri chiziq urinmasi. 2. Egri chizi q urinmasining burchak koeffitsientini topish masalasi. 3. Harakatdagi nuqta tezligini topish haqidagi masala

Siz aylananing urinmasi tushunchasi bilan tanishsiz. Aylanaga o‘tkazilgan urinma shu aylana bilan yagona umumiy nuqtaga ega, shuningdek aylana to‘g‘ri chiziqning bir tomonida joylashgan bo‘lar edi. Endi tekislikda ixtiyoriy egri chiziq berilgan bo‘lsa, unga o‘tkazilgan urinmani qanday aniqlash mumkin degan masalani qaraylik. Urinmani egri chiziq bilan yagona umumiy nuqtaga ega bo‘lgan to‘g‘ri chiziq sifatida aniqlash mumkin emas, chunki, masalan y=ax 2 parabolaning o‘qi parabola bilan faqat bitta umumiy nuqtaga ega, lekin parabolaga urinmaydi. Egri chiziq urinma to‘g‘ri chiziqning bir tomonida joylashishi muhim xususiyat emas, chunki y=ax 3 egri chiziqqa abssissa o‘qi (0;0) nuqtada urinadi, lekin egri chiziq bu o‘qni shu nuqtada kesib o‘tadi. Urinmaning egri chiziq bilan yagona umumiy nuqtaga ega bo‘lishi ham uning muxim xususiyati bo‘la olmaydi. Masalan x =1 to‘g‘ri chiziq y=sinx sinusoida bilan cheksiz ko‘p umumiy nuqtaga ega, ammo u sinusoidaga urinadi. (1-rasm) Urinmaga ta’rif berish uchun limit tushunchasidan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Faraz qilaylik G biror egri chiziq yoyi, M 0 shu egri chiziqning nuqtasi bo‘lsin. Egri chiziqqa tegishli N nuqtani tanlab, M 0 N kesuvchi o‘tkazamiz. Agar N nuqta egri chiziq bo‘ylab M 0 nuqtaga yaqinlashsa, M 0 N kesuvchi M 0 nuqta atrofida buriladi. Shunday holat bo‘lishi mumkinki, N nuqta M 0 nuqtaga yaqinlashgan sari M 0 N kesuvchi biror M 0 T limit vaziyatga intilishi mumkin. Bu holda M 0 T to‘g‘ri chiziq G egri chiziqning M 0 nuqtasidagi urinmasi deyiladi. (2-rasm)

Agar kesuvchining limit holati mavjud bo‘lmasa, u holda M 0 nuqtada urinma o‘tkazish mumkin emas deyiladi. Bunday hol M 0 nuqta egri chiziqning qaytish nuqtasi (3,4-rasmlar), yoki sinish (o‘tkirlanish) nuqtasi (5-rasm) bo‘lganda o‘rinli bo‘ladi. 2. Egri chizi q urinmasining burchak koeffitsientini topish masalasi. Endi G egri chiziq biror oraliqda aniqlangan uzluksiz y=f(x) funksiyaning grafigi bo‘lgan holda urinmaning burchak koeffitsientini topaylik. Qaralayotgan f(x) funksiya grafigini ifodolovchi G chiziqqa tegishli M 0 nuqtaning abssissasi x 0 , ordinatasi f(x 0 ) va shu nuqtada urinma mavjud deb faraz qilaylik. G chiziqda M 0 nuqtadan farqli N( x 0 + x , f ( x 0 +  x )) nuqtani olib, M 0 N kesuvchi o‘tkazamiz. Uning Ox o‘qi musbat yo‘nalishi bilan tashkil etgan burchagini  bilan belgilaymiz (6-rasm). Ravshanki,  burchak  x ga bog‘liq bo‘ladi:  =  (  x ) va tg  = x y B M BN    0 o‘rinli. 6-rasm Urinmaning abssissa o‘qining musbat yo‘nalishi bilan hosil qilgan burchagini  bilan belgilaymiz. Agar  /2 bo‘lsa, u holda tg  funksiyaning uzluksizligiga ko‘ra k urinma =tg  = tg lim M N 0 , va N nuqtaning M 0 nuqtaga intilishi  x yning 0 ga intilishiga teng kuchli ekanligini e’tiborga olsak, k urinma = x y limx    0 tenglikka ega bo‘lamiz. Shunday qilib, y=f(x) funksiyaning abssissasi x 0 bo‘lgan nuqtasida novertikal urinma o‘tkazish mumkin bo‘lishi uchun shu nuqtada x y limx    0 limitning mavjud bo‘lishi zarur va yyetarli, limit esa urinmaning burchak koeffitsientiga teng bo‘lar ekan. 3. Harakatdagi nuqta tezligini topish haqidagi masala. Faraz qilaylik moddiy nuqta s=s(t) qonuniyat bilan to‘g‘ri chiziqli harakatlanayotgan bo‘lsin. Ma’lumki, fizikada nuqtaning t 0 va t 0 +  t vaqtlar orasida bosib o‘tgan  s=s(t 0 +  t)- s(t 0 ) yo‘lining shu vaqt oralig‘iga nisbati nuqtaning o‘rtacha tezligi deyilar edi: v o‘rta = t ) t(s )t t(s t s       0 0 . Ravshanki,  t qancha kichik bo‘lsa, t s   o‘rtacha tezlik nuqtaning t 0 paytdagi tezligiga shuncha yaqin bo‘ladi. Shuning uchun nuqtaning t 0 paytdagi oniy tezligi deb [ t 0 ;t 0 +  t ] vaqt oralig‘idagi o‘rtacha tezlikning  t nolga intilgandagi limitiga aytiladi. Shunday qilib, v oniy = t s limt    0 .

Yuqoridagi ikkita turli masalani yechish jarayoni bitta natijaga (odatda matematikada bunday holda bitta matematik modelga deb aytiladi) - funksiya orttirmasining argument orttirmasiga bo‘lgan nisbatining argument orttirmasi nolga intilgandagi limitini hisoblashga keltirildi. Ma’lum bo‘lishicha, ko‘pgina masalalar yuqoridagi kabi limitlarni hisoblashni taqoza qilar ekan. Shu sababli buni alohida o‘rganish maqsadga loyiqdir. Adabiyotlar

1. Azlarov. T., Mansurov. X., Matematik analiz. T.: «O‘zbekiston». 1 t: 1994, 2 t . 1995 2. Toshmetov O‘. Matematik analiz. Matematik analizga kirish. T., TDPU. 2005y. 3. Hikmatov A.G‘., Turdiyev T. «Matematik analiz», T.1-qism.1990y. 4. Sa’dullayev A. va boshqalar. Matematik analiz kursi misol va masalalar to`plami. T., «O ‘ zbekiston». 1-q. 1993., 2-q. 1995. 5. Vavilov V.V. i dr. Zadachi po matematike. Nachala analiza. M.Nauka.,1990.- 608s. 6 . www.ziyonet.uz

Похожие

Hosila hisoblash qoidalari

Hosila yordamida funksiyani tekshirish

Sahnalashtirilgan masalalar

Hosila va differensialni hisoblash qoidalari

Maxsus sirtqi bo’lim uchun matematikadan o’quv dasturi