Функциянинг узлуксизлиги ва узилиши - Алгебра - Рефераты

Функциянинг узлуксизлиги ва узилиши

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

355.5 KB

Функциянинг узлуксизлиги ва узилиши Режа: 1. Функция орттирмаси. 2. Функция узлуксизлиги таърифлари. 3. Функциянинг узилиш ва унинг турлари . 4 . Иқтисодиётда қўлланиладига айрим асосий функциялар .

Таянч ибора ва тушунчалар Аргумент орттирмаси, функция орттирмаси, функция узлуксизлиги, функциянинг узулиши, оралиқда узлуксиз, иккита узлуксиз функция йиғиндиси , кўпайтмаси ва нисбати узлуксизлиги, кесмада узлуксиз функциялар хоссалари, функциянинг узилиши, 1-тур узилиш, 2-тур узилиш, бартараф этиладиган(йўқотиладиган) узилиш, элементар функцияларнинг узуксизлиги ва узилиши. 1. Функция орттирмаси Узлуксизлик математик таҳлилнинг асосий тушунчаларидан биридир. Математика узлуксиз функция тушунчасига биринчи навбатда турли ҳаракат қонунларини ўрганиш натижасида келди. Фазо ва вақт узлуксиз, масалан: ҳаракатдаги нуқтанинг босиб ўтган йўли s нинг t вақтга боғланишини ифодаловчи )(t f s қонун узлуксиз функцияга мисол бўлади. Қаттиқ жисмлар, суюқлик ва газлардаги ҳолатлар ҳамда жараёнлар узлуксиз функциялар ёрдамида тавсифланади. Бундай узлуксиз жараёнлар иқтисодиёт моделларида ҳам мавжуд. Бундай жараёнлар механика физика ва бир қанча махсус фанларда муайян ҳолда ўрганилади. Математикада узлуксиз жараённи умумий ҳолда ўрганамиз. Функция орттирмаси . ) (x f y функция бирор  b a, кесмада аниқланган ва 0x шу кесмадаги бирор нуқта бўлсин. x аргументнинг кейинги қиймати бўлса, x x x   0 га аргумент орттирмаси дейилади (1- чизма). y x y 0 y 0 x x a b ) (x f y  x  y  y x ) (x f y  y  0 x x x   0 x  ) ( 0x f ) ( 0 x x f  OO

1-чизма 2-чизма) ( ) ( 0x f x f  функциянинг қийматлари орасидаги фарққа функция орттирмаси дейилади ва одатда y билан белгиланади. ) ( )( 0xf xf y    ёки ) ( ) ( 0 0 x f x x f y     . 1-чизмадан кўринадики 0  x да 0  y бўлади. 1-мисол. 3 ) ( x x f y   функциянинг 2 0 x нуқтада аргумент 5,0  x орттирма олгандаги функция y орттирмасини топинг. Ечиш. 8 2 ) ( 3 0   x f функциянинг бошланғич нуқтадаги қиймати. 3 0 )5,0 2( )5,0 2( ) (      f x x f функциянинг кейинги қиймати, демак, функция орттирмаси 625,7 8 5,0 5,0 2 3 5.0 2 3 2 2 )5,0 2( ) ( ) ( 3 2 2 3 3 3 0 0                   x f x x f y б њ лади. Шундай қилиб, 625,7  y . 2. Функция узлуксизлиги таърифлари . 1-таъриф. ) (x f y функция 0x нуқтада ва унинг бирор атрофида аниқланган бўлиб, аргументнинг 0x нуқтадаги чексиз кичик орттирмасига функциянинг ҳам чексиз кичик орттирмаси мос келса, яъни   0 ) ( ) ( lim lim 0 0 0 0        x f x x f y x x бўлса, ) (x f y функция 0x нуқтада узлуксиз дейилади (2-чизма). Бу таърифга қўйидаги таъриф ҳам тенг кучлидир. 2-таъриф. 0x нуқтада ва унинг бирор атрофида аниқланган ) (x f y функция шу нуқтада чекли лимитга эга бўлиб, бу лимит функциянинг 0x нуқтадаги қийматига тенг, яъни ) ( ) ( lim 0 0 x f x f x x   бўлса, ) (x f y функция 0x нуқтада узлуксиз дейилади.

Функция узлуксизлиги таърифлари қуйидаги шартларни ўз ичига олади: 1) функция 0x нуқтада ва унинг бирор атрофида аниқланган; 2) функциянинг 0x нуқтадаги чап ва ўнг лимитлари ) ( lim ), ( lim 0 0 0 0 x f x f x x x x     мавжуд; 3) 0x нуқтада чап ва ўнг лимитлар ўзаро тенг, яъни ); ( lim ) ( lim 0 0 0 0 x f x f x x x x      4) чап ва ўнг лимитлар функциянинг 0x нуқтадаги қийматига тенг , яъни ) ( )( lim )( lim 0 0 0 0 0 x f x f x f x x x x       2-мисол. 3x y функциянинг 2 0 x нуқтада узлуксизлигини текширинг. Ечиш. Маълумки, 3x y функция 2 0 x нуқтада ва унинг исталган атрофида аниқланган. Узлуксизликни 1-таърифга асосан текширамиз. Бунинг учун 2 0 x нуқтадаги функция орттирмасини топамиз: аргумент орттирмаси 0  x га интилганда лимитга ўтамиз. 0 0 0 6 0 12 ) 6 12( lim lim 3232 00               x x x у xx . Шундай қилиб, 0  x да 2 0 x нуқтада 0 lim 0  y x , бу эса 1-таърифга асосан функция узлуксиз эканлигини билдиради. Бу мисолда 0x нуқта ўрнига ихтиёрий нуқтани олиш мумкин(масалан, 3 0 x учун узлуксизликни текширинг). Функция оралиқнинг ҳамма нуқталарида узлуксиз бўлса, у шу оралиқда узлуксиз дейилади. 3 2 3 3 2 2 3 3 3 30 3 0 0 0 6 12 2 2 3 2 3 2 2 ) 2( ) ( ) ( ) ( x x x x x x x x x x x f x x f y                        

2-мисолда 3x y функция ) , (   оралиқнинг ҳамма нуқталарида узлуксизлиги равшан. Демак, 3x y функция ) , (   оралиқда узлуксиз функциядир. Элементар функциялар нинг ҳаммаси ўзларининг аниқланиш соҳаларида узлуксиздир. ) (x f ва ) (x  функциялар 0x нуқтада узлуксиз бўлса: 1) ); ( ) ( x x f  2) ) ( ) ( x x f  ; 3) ) ( /) ( x x f  0 ) ( ( 0  x  бўлганда) лар ҳам 0x нуқтада узлуксиз бўлади. Кесмада узлуксиз функциянинг хоссалари . ) (x f функция  b a, кесмада узлуксиз бўлса, у: 1) шу кесмада чегараланган; 2) шу кесмада энг кичик ва энг катта қийматларга эришади; 3) кесманинг учларида турли ишорали қийматлар қабул қилса, шу кесманинг бирор нуқтасида 0 га тенг бўлади; 4) ) (a f ва ) (b f орасидаги барча қийматларни қабул қилади. ) (z f y ва ) (x z  функциялар ўз аргументларининг узлуксиз функциялари бўлса,  ) (x f y   мураккаб функция ҳам узлуксиз бўлади. ) (x f y узлуксиз бўлиб, ) (у x  тескари функция мавжуд бўлса, у ҳам узлуксиздир. 3. Функциянинг узилиш ва унинг турлари Таъриф. ) (x f y функция 0x нуқтанинг бирор атрофида аниқланган, лекин бу нуқтанинг ўзида узлуксизлик шартларидан бирортаси бажарилмаса, функция 0x нуқтада узилишга эга дейилади . ) (x f функция учун ) ( lim 0 0 x f x x   , ) ( lim 00 x f x x   чекли лимитлар мавжуд бўлса, чап ва ўнг лимитлар ҳамда ) ( 0x f сонлар ўзаро тенг бўлмаса, 0x нуқта 1-тур узилиш нуқтаси дейилади. Хусусан, ) ( ) ( lim )( lim 0 0 0 0 0 x f x f x f x x x x       бўлса 0x бартараф қилинадиган (йўқотиладиган) узилиш нуқтаси дейилади.

1-тур узилиш нуқтаси бўлмаган узилиш нуқталарига 2-тур узилиш нуқталари дейилади. Бундай нуқталарда, ақалли битта томонли лимит қиймати чексиз ёки мавжуд бўлмайди. 1-мисол. 2 2 ) (    x x x f функция 2 0 x нуқтада 1-тур узилишга эга эканлигини исботланг. Ечиш. функция 2 0 x нуқтада аниқланмаган. Абсолют қиймат таърифидан 0 2 x ёки 2x ва 0 2 x ёки 2x б њ лганда мос равишда ,1 )2 ( 2 ) (       x x x f 1 2 2 ) (     x x x f бўлади. Демак, 1 ) ( lim 02     x f x , 1 ) ( lim 02    x f x . Шундай қилиб, 2 0 x нуқта 1-тур узилиш нуқтаси бўлади. Бу узилиш нуқтаси бартараф қилиб (йўқотиб) бўлмайдиган узилиш нуқтасига киради. 2-мисол. x x x f sin ) (  , функция 0 0 x нуқтада аниқланмаган, лекин 0 x ҳамма нуқталарда аниқланган. Бир томонли лимитлар ўзаро тенг, яъни 1 sin lim sin lim 0 0     x x x x x x . Шундай қилиб, берилган функция учун 0 0 x нуқта бартараф қилинадиган (йўқотиладиган) узилиш нуқтаси бўлади. 3-мисол. 2)3 /(6 ) (   x x f функциянинг 3 x нуқтада узилишга эга эканлигини кўрсатинг: Ечиш. Берилган функция 3 x нуқтадан бошқа ҳамма нуқталарда аниқланган. 3x бўлганда 0 ) (  x f ва 3x бўлганда ҳам 0 ) (  x f .     ) ( lim 03 x f x ва    ) ( lim 03 x f x . Бу 2-тур узилишдир . 4. Иқтисодиётда қўлланиладига айрим асосий функциялар

1. Чизиқли функция. Маълумки, b ax y   (1) формула билан аниқланган функцияга чизиқли функция дейилади. Бу бурчак коэффициенти a k , бошланғич ординатаси b бўлган тўғри чизиқ тенгламасидир. 1-мисол. Бирор корхонада ишлаб чиқарилаётган бир хил маҳсулот харажатини икки гуруҳ: 1) маҳсулот ҳажмига, пропорционал ўзгарувчи харажат, масалан, материаллар сарфи; 2) ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажмига боғлиқ бўлмаган ўзгармас харажатлар, масалан, маъмурият биноси ижарасига, уни иситишга кетадиган ва бошқа харажатлар деб қараш мумкин. Ўзгармас харажатларни b билан, ўзгарувчи харажатларни, маҳсулотнинг ҳир бир бирлиги учун a билан белгиласак, бирор даврда x бирлик ҳажмдаги маҳсулот ишлаб чиқариш учун кетган умумий харажат ax b y   бўлиб, бу чизи љ ли функциядир. 2-мисол. Маҳсулотнинг умумий баҳоси унинг сонига пропорционал бўлсин. a битта маҳсулот нархи бўлса, x бирлик маҳсулотнинг умумий баҳоси ax y чизиқли функция билан ифодаланади, маълумки бу координатлар бошидан ўтувчи тўғри чизиқлар дастасининг тенгламасидир. Чизиқли функция ва унинг графиги, иқтисодий миқдорлар орасида пропорционаллик мавжуд бўлган боғланишларда ишлатилади. 2. Даражали функция. Бундай функция x y (2) формула билан ифодаланади, бунда 0  дан фарқли ихтиёрий ҳақиқий сон. Бу функциянинг аниқланиш соҳаси  кўрсатгичга боғлиқ.  натурал сон бўлса, ҳамма ҳақиқий сонлар учун аниқланган,  бутун манфий сон бўлса,

nnx x y 1   бўлиб, 0 x бўлган ҳамма x лар учун аниқланган (бунда n натурал сон). n/1  кўринишдаги сон бўлса, n n x x x x f y     /1 )(  бўлиб, n тоқ сон бўлса, ) , (    интервалда, n жуфт сон бўлса,   ,0 интервалда аниқланган. Умуман олганда даражали функция ўзининг аниқланиш соҳасида узлуксиздир. 3-мисол. Италян иқтисодчиси Парето жамиятда фойдани тақсимлашнинг қуйидаги қоидасини таклиф этди: y билан x дан кичик бўлмаган фойдага эга бўлган шахслар сонини белгиласак, mx a y б њ лади, бунда a ва m ўзгармаслар. Парето қонуни катта фойдага эга бўлганда, тақсимотни етарли даражада аниқлик билан ифодалайди, паст даражадаги фойдага эга бўлганда аниқ эмас. Бирор жамиятда фойдани тақсимлаш 5,1 2000000000 x y формула билан аниқлансин: 1) 100000 дан кўп фойдага эга бўлган шахслар сони; 2) 100 нафар энг бой шахслар орасида, энг кам фойдани топинг. Ечиш. 1) масала шарти бўйича, 100000x , уни тақсимот формуласига қўйсак: 5.1 100000 2000000000 y бўлади. Охирги тенгликни логарифмласак: , 801,1 5,7 301,9 5 5,1 301,0 9 10lg5.1 10 2 lg 100000lg5,1 2000000000 lg 100000 2000000000 lg lg 5 9 5.1              у

яъни 801.1 lg y бўлади. Логарифмлар жадвалидан 2, 63 y ни топамиз. Шундай қилиб, Парето тақсимоти бўйича 63 киши 100000 дан кўп фойдага эга бўлади; 2) масала шарти бўйича , 100y тақсимот формуласидан 5.1 2000000000 100 x  тенгликни ҳосил қиламиз. Бу тенгликдан 73700x эканлигини аниқлаш мумкин (уни бажаришни ўқувчига ҳавола этамиз). Шундай қилиб, 100 нафар энг бой кишилар ичида энг кичик фойда 73700 ни ташкил этади. Функцияларнинг иқтисодда қўлланилишига мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Бу мавзу бўйича талабаларнинг шуғулланишини таклиф этамиз.

Похожие

Функциянинг нуктадаги узлуксизлиги ва узилиш нуктасининг турлари

Кўп ўзгарувчили функциянинг узлуксизлиги. Текис узлуксизлик. Кантор теоремаси

Кўп ўзгарувчили функциянинг хусусий ҳосилалари. Функциянинг дифференциалланувчилиги

Гармоник функциянинг хоссалари

Гармоник функциянинг хоссалари